SÖZEL SUNUMLAR
ÇOCUK SAĞLIĞI VE GELİŞİMİ BAĞLAMINDA PREKONSEPSİYONEL BAKIM
Şerife KOÇ
Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Fakültesi, Karaman / Türkiye
Öz: Gebelik öncesi dönemde çiftlerin sağlık durumunun belirlenmesi ve sağlıklı bir yaşam biçimi benimsemesi
doğacak olan bebeğin sağlığını etkilemektedir. Prekonsepsiyonel bakım, doğurganlık çağındaki tüm kadınlara ve eşlerine yönelik gebelik öncesi dönemde uygulanması gereken, sağlıklı bir gebelik ve sağlıklı bir bebek ile doğum sonu dönemin sürdürülmesini ve sağlıklı bir aile oluşmasını amaçlayan bir sağlığı geliştirme girişimi- dir. Prekonsepsiyonel bakım, kadın ve erkek sağlığını geliştirmenin yanı sıra; prematüre doğum, düşük doğum ağırlığı, konjenital doğum defektleri ve gebelik kaybı gibi çocuk sağlığını ve gelişimini etkileyen sorunları önlemek için önemlidir. Prekonsepsiyonel bakım; biyomedikal, davranışsal, sosyal değerlendirmeyi ve buna uygun girişimleri içerir. Prekonsepsiyonel bakım; fiziksel değerlendirme ile bireylerin sağlık durumunu ve var olan sorunlarını belirlemeyi, risk taramasını, bağışıklamayı ve danışmanlık uygulamalarını kapsar. Çocukların anne karnında ve daha sonraki süreçte sağlıklı gelişimi açısından ebeveynlerin sağlıklı olması, sağlıklı yaşam biçimi benimsemesi, güvenli ve sağlıklı aile ortamı oluşturması önemlidir. Gebelik oluşmadan prekonsepsi- yonel bakım ve danışmanlık almak, çiftlerin daha sağlıklı bebek sahibi olmalarını ve doğum sonu dönemde sağlıklı ve güvenli aile ortamı oluşturmalarını sağlayacaktır. Prekonsepsiyonel bakımın birinci basamak sağlık hizmetleri içerisinde diğer sağlık hizmetleri ile koordineli bir şekilde sunulması gerekir. Prekonsepsiyonel bakım için hemşireler ve ebeler anahtar roldeki sağlık personelleridir. Çocuk haklarına dair uluslararası söz- leşmelerde her çocuğun sağlıklı bir ortamda doğma ve olabilecek en iyi sağlık düzeyine kavuşmak için tıbbi bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinden yararlanma hakkı olduğu belirtilmiştir. Bu bağlamda bu derlemede; çocuk sağlığı ve çocuğun sağlıklı gelişimi açısından prekonsepsiyonel bakım hizmetlerini irdelemek ve sağlık profesyonellerine bu konuda önerilerde bulunmak amaçlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Çocuk Sağlığı, Prekonsepsiyon, Prekonsepsiyonel Bakım, Danışmanlık, Gebelik Öncesi
Bakım, Sağlık Personeli
GİRİŞ
Toplumun daha iyi bir sağlık düzeyine ulaşması toplumda yaşayan bireylerin doğumdan itibaren sağlıklı bir yaşam sürmesine bağlıdır. Bir toplumda sağlıklı çocukların doğması büyümesi ve gelişmesi sağlık gösterge- lerini etkileyen parametrelerdendir. Sağlıklı bir çocuk sahibi olmak için; gebelik öncesi dönemden itibaren çiftlerin sağlıklı ve güvenli bir aile ortamı oluşturması ve doğum sonrası dönemde bu ortamın devam ettiril- mesi için her çifte sağlığı geliştirici, koruyucu, destekleyici ya da tedavi edici hizmetlerin sunulması gerekir. Çocuk sahibi olmayı planlasın ya da planlamasın üreme çağındaki tüm kadınların ve erkeklerin gelecekte sahip olabilecekleri bir bebeğin sağlığını korumak amacıyla yararlandığı sağlık hizmetleri aynı zamanda kadın ve erkek sağlığını da geliştirir çünkü yaşam boyunca sağlıklı olma ve iyiliği sürdürme tüm insanların temel gereksinimidir.1,2(WHO 2019, CDC 2019).
Sağlıklı hiçbir birey istenmeyen ya da planlanmamış bir çocuk sahibi olmak istemezken aslında gebelikle- rin çoğunun planlanmamış gebelik olduğu bilinmektedir1,2(WHO 2019, CDC 2019). Kadın ve erkek üreme
hücrelerinin birleşmesi ile başlayan gebelik dönemi, fertilizasyon ile birlikte kadınların organ ve sistemlerde anatomik, fizyolojik, biyokimyasal ve psikososyal bazı değişiklikler yaşadığı bir dönemdir. Bu değişiklikle- ri bilmek ve bazı önlemler almak sağlıklı bir gebelik ve doğum sonu süreç yaşamayı sağlayacaktır. Ayrıca sağlıklı ve güvenli bir gebelik yaşamak, riskli durumların ortaya çıkmasını önlemek ve doğum sonu dönemi daha rahat geçirebilmek için gebelik öncesi dönemde bir takım yaşam biçimi değişiklikleri yapılması ve sağ- lıklı yaşam biçimi davranışları geliştirilmesi gerekmektedir (Güzel 2019). Bu durum gebelik öncesi bakım ve danışmanlık alınması gerektiğini ortaya koymakta ve gebelik öncesi (prekonsepsiyonel) bakım kavramını ön plana çıkarmaktadır.
Prekonsepsiyonel bakım, tüm kadınların ve erkeklerin bir çocuk sahibi olmayı planladıktan sonra gebelik oluşmadan önce alması gereken bakım ve danışmanlık hizmetleridir. Gebelik öncesi sağlık bakımı, sağlıklı bir çocuk sahibi olma şansını arttıran mutlaka sağlık profesyonellerinden alınması gereken ve her bir bire- yin gereksinimlerine bağlı olarak farklılaşan bireyselleştirilmiş sağlık bakım hizmetleri olarak da tanımlan- maktadır2 (CDC 2019). Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), prekonsepsiyonel bakımı, “kadınlara ve çiftlere gebelik
oluşmadan önce biyomedikal davranışsal ve sosyal sağlık girişimlerinin sunulması” olarak tanımlamıştır. Ana çocuk sağlığına ilişkin kötü sonuçlara sebep olan bireysel çevresel ve davranışsal risk faktörlerini belirleyerek ve azaltarak sağlık durumunun belirlenmesi ve uygun girişimlerin uygulanması ile kısa ve uzun vadede anne ve çocuk sağlığının iyileştirilmesini amaçlar1(Berglund & Lindmark 2016; WHO 2019). Prekonsepsiyonel
bakımın, adölesan dönemden itibaren ve tüm yetişkinlik dönemi boyunca yaşlılık dönemine kadar verilmesi gerekmektedir3(WHO 2013).
Çocuk haklarına dair uluslararası sözleşmelerde her çocuğun sağlıklı bir ortamda doğma, hayatta kalma, bü- yüme ve gelişimini sağlıklı bir şekilde sürdürme ve en iyi sağlık düzeyine kavuşmak için tıbbi bakım ve reha- bilitasyon hizmetlerinden yararlanma hakkı olduğu belirtilmiştir4 (UNICEF, 2019). Prekonsepsiyonel bakım
çocukların bu haklara erişebilmesini sağlayan bakımdır.
Prekonsepsiyonel bakımın anne ve bebek ölümlerini azaltma, istenmeyen gebelikleri önleme, gebelik ve do- ğum komplikasyonlarını önleme, düşük doğum ağırlıklı bebek, erken doğumları, ölü doğumları ve doğum defektlerini önleme, neonatal enfeksiyonları ve HIV’i önleme, çocukluk çağı kanserlerinin görülme riski azalt- ma ve yaşamın daha sonraki yıllarında diyabet ve kardiyovasküler hastalık görülme riskini azaltma gibi bazı sağlık sonuçlarına önemli etkileri vardır1. Ayrıca bilinçli gebelik ve doğurganlığın planlanmasında, gebeliğin
sağlıklı başlaması ve ilerlemesi için ebeveynlerin fiziksel ve ruhsal olarak ön hazırlığı, erken tanı ve tedavi şansı, olumlu sağlık davranışlarının edinilmesi ve yaşam boyu sürdürülmesi, anne çocuk sağlığını yükselterek sağlıklı toplum oluşturulması gibi faydaları da belirtilmiştir (Coşkun 2012; Başli & Aksu 2018; Berglund & Lindmark 2016; WHO 2013; WHO 2019).
Prekonsepsiyonel bakım; fiziksel değerlendirme ile bireylerin sağlık durumunu ve var olan sorunlarını belir- lemeyi, risk değerlendirmesi ve risk azaltma girişimlerini, gebelik öncesi sağlığı geliştirme ve danışmanlık uygulamalarını kapsar (Başli & Aksu 2018; Aksoy & Vefikuluçay Yılmaz 2019; Cömert 2019)
Prekonsepsiyonel bakım ve danışmanlık uygulamaları aşağıdaki konuları içermelidir:
Beslenme durumu, sigara kullanımı, genetik durum, çevresel sağlık, infertilite, aile içi şiddet, erken yaşta ge- belik, cinsel yolla bulaşan hastalıklar ve HIV, mental sağlık, psikoaktif madde kullanımı, aşı ile önlenebilen hastalıklar ve bağışıklama, kadın genital sünneti ve diğer konular1,2.( Şahin & Yurdakul 2012; WHO 2013;
CDC 2019; Cömert 2019)
Prekonsepsiyonel bakım ve danışmanlık uygulamaları birinci basamak sağlık hizmetleri kapsamında, ikinci basamak sağlık hizmetleri ile entegre bir şekilde sunulması gerekmektedir (Yakışan & Set 2012). Bu bağlamda birinci basamakta çalışma aile sağlığı hemşireleri ve ebelere önemli görevler düşmektedir. Ülkemizde çiftlerin evlilik öncesinde muayene olması ve bir sağlık raporu alması gerekmektedir. Çiftlerin evlilik öncesi bu işlem- ler için birinci basamak sağlık kuruluşlarına başvurusu prekonsepsiyonel bakım ve danışmanlık için çok iyi bir fırsattır. Sağlık Bakanlığı Kadın ve Üreme Sağlığı Daire Başkanlığı 2017 yılında yayınladığı raporda prekon- sepsiyonel bakımın öneminden bahsetmektedir. Prekonsepsiyonel bakım istenmeyen gebelikleri önlediği gibi istenen ve planlı gebelikleri de sağlıklı ve güvenli bir şekilde başlatılmasını sağlamaktadır. Kadınların gebelik şüphesi ya da belirtileri ile bir sağlık kuruluşuna başvurması yaklaşık 2-3 ay süre geçmekte ve fetüs bu süreye kadar organogenez aşamasını tamamlamaktadır. Bu sürede gebelik öncesi risk faktörlerinin belirlenmesi ve uygun girişimlerin uygulanması için geç kalınmaktadır5 (Sağlık Bakanlığı 2017; Başli & Aksu 2018). Bu du-
rum gebeliğe sağlıklı bir başlangıç yapabilmek ve sürdürebilmek için prekonsepsiyonel bakımın gerekliliğini ortaya koymaktadır. Prekonsepsiyonel bakımın sağlık sonuçlarını iyileştirmede faydaları ve gerekliliği bilin- mesine rağmen prekonsepsiyonel bakımın uygulanmasında bazı engeller belirtilmiştir.
Kapsamlı prekonsepsiyonel bakım programlarının ve bu programları uygulama ile ilgili politikaların eksikliği, sağlık sisteminde organizasyon ve bağlantı eksikliği, finansal kaynakların ve sektörlerarası işbirliğinin yeter- sizliği, doğum öncesi ve doğum sonu bakım rehberi olmasına rağmen ulusal gebelik öncesi bakım rehberinin olmaması, sağlık personelinin konu ile ilgili bilgi eksikliği, toplumun prekonsepsiyonel bakım ve danışmanlı- ğın gerekliliği ve bu hizmetlere ulaşım ile ilgili bilgi eksikliği, vb. bazı engeller olarak belirtilmiştir (Coşkun 2012; Güler Baysoy & Özkan 2012; Genç Koyucu, Tosun, Katran 2017). Yapılan çalışmalarda üreme çağın- daki kadınların çoğunun prekonsepsiyonel bakımı gerekli görmesine rağmen, prekonsepsiyonel bakım ve da- nışmanlık alma oranlarının ve prekonsepsiyonel döneme ilişkin bilgi düzeyinin çok düşük olduğu belirtilmiştir (Arslan ve Özkan 2005; Genç Koyucu, Tosun, Katran 2017 ).
Prekonsepsiyonel bakıma ilişkin engelleri ortadan kaldırmak ve toplumdaki farkındalık ve katılım düzeylerini arttırmak prekonsepsiyonel bakım ve danışmanlık uygulamalarından yararlanma oranlarını arttırarak kadın, çocuk ve aile sağlığının korunması ve geliştirilmesinde önemli katkı sağlayacaktır. Toplumda yaşayan birey- lerin sağlıklı olması ve özellikle toplumun yeni bir üyesi olarak doğacak çocukların sağlıklı olması sağlıklı bir toplum oluşması açısından çok önemlidir. Gelecek nesillerin sağlıklı büyüme ve gelişimi açısından prekon-
sepsiyonel bakım ve danışmanlık vazgeçilmez bir uygulamadır. Bu kapsamda toplumun farkındalığı, sağlık profesyonellerinin bilgi ve becerileri ve politika yapıcıların bu konuyla ilgili politikalar geliştirmesi başarılı prekonsepsiyonel bakım uygulamalarını beraberinde getirecektir.
SONUÇ
Çocuk sağlığı bir ülkenin gelişmişlik düzeyini gösteren göstergelerden biridir. Çocuk sağlığı göstergelerinin iyileşmesi çocukların sağlıklı büyüme ve gelişimi için daha gebelik oluşmadan bir takım hazırlıklar yapılması gerekmektedir. Tüm kadınların ve erkeklerin dünyaya getirebilecekleri bir çocuğun sağlığı için gebelik oluş- madan önce prekonsepsiyonel bakım ve danışmanlık alması gerekmektedir. Prekonsepsiyonel bakım kapsa- mında, kadın ve erkeğin fiziksel, ruhsal ve sosyal açıdan değerlendirilmesi ve sağlık sorunlarının saptanması, risk faktörlerinin belirlenmesi, risk azaltma girişimleri ve sağlığı geliştirmeye ilişkin danışmanlık uygulama- ları yer almaktadır. Prekonsepsiyonel bakım adölesan dönemden itibaren yaşlılık dönemine kadar verilmesi gereken tüm yaşamı etkileyen bir sağlığı geliştirme girişimidir. Prekonsepsiyonel bakım anne ve bebek sağlığı için yararlarının yanında aynı zamanda ebeveynliğe hazırlık, sağlıklı ve güvenli aile ortamı oluşturma açısın- dan da yararlıdır. Her çocuğun sağlıklı bir ortamda doğma, büyüme ve ulaşabileceği en üst düzeydeki sağlığa ulaşmak için gereken tedavi, bakım ve rahbilitasyon hizmetlerinden yararlanma hakkı bulunmaktadır. Çocuk haklarını savunan bir sağlık bakım anlayışı içeren prekonsepsiyonel bakım çocuk sağlığı ve gelişimi açısından olmazsa olmaz uygulamalardandır. Prekonsepsiyonel bakımın anne-çocuk sağlığı ve aile sağlığı açısından fay- dalı olduğu kanıtlanmıştır. Bu yüzden prekonsepsiyonel bakıma ilişkin sağlık politikaları ve ulusal bir rehber oluşturulması, toplumun farkındalığını, sağlık personelinin bilgisini ve motivasyonunu arttıracak eğitim ve uygulamaların oluşturulması, koordinasyon eksikliğinin önlenmesi ile prekonsepsiyonel bakımın ülkemizde daha etkin bir hizmet olarak sunulması sağlanacaktır.
KAYNAKÇA
Arslan, H., Özkan, H. (2005). Prekonsepsiyonel Dönemdeki Kadınların Değerlendirilmesi. Zeynep Kamil Tıp Bülteni, 36(2): 65-71.
Aksoy, A., Vefikuluçay Yılmaz D. (2019). Toplum Sağlığını Arttırmada Yeni Bir Hizmet Modeli: Prekonsepsi- yonel Bakım ve Hemşirenin Rolü. Hemşirelikte Eğitim ve Araştırma Dergisi, 16(1): 60-67.
Başli, M., Aksu, H. (2018). Prekonsepsiyonel Danışmanlık ve Bakım. Ege Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Dergisi, 34(3): 128-140.
Baysoy, N., G., Özkan, S. (2012). Gebelik Öncesi (Prekonsepsiyonel) Bakım: Halk Sağlığı Perspektifi. Gazi Med J, 23: 77-90.
Berglund, A., Lindmark, G. (2016). Preconception Health and Care (PHC)-a strategy for improved maternal and child health. Upsala Journal of Medical Sciences, 121(4), 216-221.
Centers for Disease Control and Prevention (CDC). (2019). Preconception Health. https://www.cdc.gov/pre- conception/overview.html (E.T. 11.12.2019)
Coşkun, A. (2012). Prekonsepsiyonel Bakım ve Danışmanlık: Kadın Yaşamındaki Yeri ve Önemi. Hemşirelik- te Eğitim ve Araştırma Dergisi, 8(3): 8-15.
Cömert, M. (2019). Gebelik Planlayan Kadınlarda Prekonsepsiyonel Risk Faktörlerinin Belirlenmesi. Yayın- lanmamış Yüksek Lisans Tezi. Biruni Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Hemşirelik Bölümü. İstan- bul.
Genç Koyucu, R., Tosun, Y., Katran, B. (2017). Üreme Çağındaki Kadınlarda Prekonsepsiyonel Danışmanlık Gereksinimleri. JAREN, 3(3): 116-121.
Güzel, Y. (2019). Fetal Gelişim ve Gebeliğin Fizyolojisi. Diler Aydın, Yılda Arzu Aba (Ed.), Anne ve Çocuk
Sağlığı içinde. (s. 61-71.). İstanbul: İstanbul Tıp Kitabevleri.
Şahin, M., Yurdakul, M., (2012). Gebelik Öncesi Danışmanlık. İ.Ü.F.N. Hem. Derg, 20(1): 80-85.
UNİCEF (2019). Çocuk Haklarına Dair Sözleşme. https://www.unicef.org/turkey/%C3%A7ocuk- haklar%C4%B1na-dair-s%C3%B6zle%C5%9Fme (E.T. 12.12.2019).
World Health Organization (WHO). (2019). Early Child Development-Preconception Care. https://www.who. int/topics/early-child-development/preconception/en/ (E.T. 10.12.2019)
World Health Organization. (2013). Preconception care: Maximizing the gains for maternal and child. https:// dosyaism.saglik.gov.tr/Eklenti/15343,aile-sagligi-hizmetlerinde-kadin-ve-ureme-sagligi-izlem-ve- danismanligipdf.pdf?0 (E.T. 09.12.2019)