Abdulmecid Suğayr, bu eserin h. 1213 yılında yazıldığını zikretmektedir.274 Müellifin, tefsir sahasında yazdığı ilk eseri denilebilir. Yaklaşık 10 varaklık hem zâhirî hem de bâtınî yorumları kapsayan bir Fâtiha tefsiridir. Çeşitli yazma nüshaları vardır. Rabat Halk Kütüphanesinde bulunan 1148 numaralı yazma nüshaya ilaveten şu nüshaları da zikredebiliriz: Rabat Halk Kütüphanesi no: 1071, Tıtvân Halk Kütüphanesi no: 913, Leiden Üniversitesi Kütüphanesi no: 14458.275
2. Tefsîru’l-Fâtihati’l-Kebîr
Müellifin, Fâtiha Sûresi’nin hacimli bir tefsiri olup âyetlerin hem zâhirî hem de bâtınî yorumlarını ihtivâ etmektedir. İbn Acîbe bu eserini, müstakil bir tefsir olarak kaleme almış ve el-Bahru’l-Medîd’den önce telif etmiştir. Zira eserin sonunda “İnşallah bunun peşine Bakara Süresi’nin tefsiri gelecektir” diyerek bu hususu açıkça ifâde etmiştir. Tam olarak ne zaman yazıldığı bilinmemekle beraber el-Bahru’l- Medîd’in h. 1216’da yazılan bir nüshasında bu tefsire atıf yapıldığını dikkate alırsak en azından h. 1216’dan önce ve bahsettiğimiz Tefsîru’l-Fâtiha el-Mütevassıt’ı da h. 1213’te yazdığı dikkate alınırsa h. 1213’ten sonra yazıldığı anlaşılır. İbn Acîbe’nin bu eseri el-Bahru’l-Medîd’in bir mukaddimesi sayılabilir.276 Bu eserin girişinde tefsir usûlüne dair Kur'ân ilimleri, tasavuf ilminin önemi, tefsir, müfessir, Kur'an'ın fazilet ve hususiyetleriyle ilgili on mukaddime vardır. Sonra Eûzü-Besmele ve Fatiha Sûresi’nin tefsirine geçilmektedir. Fatiha Sûresi’ndeki her bir âyet tafsilatlı bir şekilde tefsir edilmiştir. Bu esere orijinallik kazandıran özellik ise İbn Acîbe’nin ikinci âyetin tefsirinde el-Esmâu’l-Hüsnâ’nın her birini taalluk, tahakkuk ve tahalluk yönünden izah etmesidir. Eserin, Arapça olarak iki ayrı baskısı yapılmıştır. Bir baskısı, Dâru’l-Hâvî 1999 tarihli olup iki cilt hâlinde Bessam Muhammed Bârûd tarafından ilmî bir tahkike tabi tutularak neşredilmiş; toplam 647 sayfadır.277 Diğeri ise Beyrut 2004 tarihli olup Asım Keyyâlî tarafından tahkik edilmiş ve 384
274 Suğayr, İşkâliyyatü Islâhi’l-Fikri’s-Sûfi, c. I, s. 168.
275 Geniş bilgi için bkz. Azzûzî, eş-Şeyh Ahmed b. Acîbe, c. I, s. 351-352. 276 Ay, Kur’ân’ın Tasavvufî Yorumu, s. 130.
sayfadır.278 Eser Fevzi Ali Muhammed tarafından Fransızca’ya tercüme edilmiş ve
L’exegese de la Sourate Al-Fatiha, adıyla da Beyrut 2005 te yayımlanmıştır.279
3. Tefsîru’l-Fâtiha (el-Muhtasar)
Müellif bu eserini h. 1219 yılında bitirmiştir. Fatiha Sûresi’nin hem zâhirî hem de bâtınî yorumlarını kapsayan bir tefsirdir. İki varak hâlindedir.280 Yazma nüshaları Haseniyye Kütüphanesi no: 10091, Rabat Halk Kütüphanesi no: 2589281 ve Tıtvân Halk Kütüphanesi no: 244’te mevcuttur.282
4. ed-Dürerü’l-Mütenâsira fî Tevcîhi’l-Kırââti’l-Mütevâtira
Müellif bu eserini kırâatlara dair yazmıştır. Azzûzî’nin tespit ettiğine göre bu eser İbn Acîbe’nin kayıp eserlerindendir. Kendisi, Tefsîru’l-Fâtihati’l-Kebîr’inde bu eserin ismini zikreder.283 İbn Acîbe, el-Fehrese’sinde de bu eserden şu şekilde bahsetmiştir: “Kırâat âdâbını kapsayan, on kırâat imamını ve râvîlerini tanıtan on sayfalık kırâat-ı aşereye dair bir eser telif ettik…”284
5. el-Keşf ve’l-Beyân fî Müteşâbihi’l-Kur’ân
Bu eserin herhangi bir yazma nüshasına kütüphanelerde rastlanılmamıştır. Tarihçi Muhammed Dâvûd, bu eseri gördüğünü ve yazma nüshayı istinsah eden zatın zikrettiklerinden hareketle, bu kitabın İbn Acîbe’nin telif ettiği son eser olduğunu ve tamamlanmadığını söylemektedir.285 Azzûzî’nin belirttiğine göre, J. L. Michon bu eserin ilk birkaç sayfasını tetkik ettiğini ve bu tetkikten edindiği intiba itibariyle bu eserin el-Bahru’l-Medîd’de yer alan müteşâbih âyetlerin tefsirinin bir araya getirilmesinden ibâret olduğunu söylemektedir.286
6. el-Bahru’l-Medîd fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd
278 Detaylı bilgi için bkz. Azzûzî, eş-Şeyh Ahmed b. Acîbe, c. I, s. 352-357; İbn Acîbe, el-Bahru’l- Medîd, çev. Dilaver Selvi, c. I, s. 98.
279 Abdurrahman Şerif İbn Zeydan, Mu'cemu Tabakati'l-Müellifin ala ahdi Devleti'l-Aleviyyin, s. 92. 280 Suğayr, İşkâliyyatü Islâhi’l-Fikri’s-Sûfi, c.I, ss. 168-169.
281 Detaylı bilgi için bkz. Azzûzî, eş-Şeyh Ahmed b. Acîbe, c. I, ss. 368-369.
282 Suad Eşkar, et-Tefsir ve’l-Müfessirûn bi’l-Magribi’l-Aksâ, Müessesetü’l-Buhus ve’d-Dirasatü’l- İlmiyye, Fas, 2010, s. 110.
283 Detaylı bilgi için bkz. Azzûzî, eş-Şeyh Ahmed b. Acîbe, c. I, s. 325. 284 İbn Acîbe, el-Fehrese, s. 38.
285 Muhammed Dâvûd, Târîhu Tıtvân, c. VI, s. 241. 286 Azzûzî, eş-Şeyh Ahmed b. Acîbe, c. I, ss. 391-392.
İbn Acîbe’nin en hacimli eseridir. O, el-Bahru’l-Medîd fî Tefsiri'l-Kur'âni'l- Mecîd isimli tefsirinin mukaddimesinde, şeyhlerinin teşvikleriyle zâhirî ve bâtınî yorumları cem eden bir tefsir yazdığını ifâde eder.287Ayrıca mukaddimede, tefsirini yazarken takip ettiği usûlü kısaca izah eder. Müellif, tefsirine, her sürenin indiği yeri ve ayetlerinin sayısını, sûrenin önceki sûre ile münasebetini, nüzûl sebebini, sûrenin faziletlerini ve genel olarak içeriğini zikreder; sonra ayetlerin tefsirine başlar. İbn Acîbe önce her âyetle alâkalı özellikle nahiv ve lügat açısından mühim hususları açıklar. Sonra âyetlerin zâhirî manasını verir, peşinden de ayetlere, hadislere, selefin rivayetlerine ve önceki müfessirlerin görüşlerine dayanarak ayetin zâhirinden kastedilen manayı açıklar. Sonra, “el-İşâret” başlığı ile tasavvuf ehlinin yaptığı bâtınî işâretleri zikreder ve tasavvufî işaretlere ve hikmetlere geçer. Bu usûlü bütün tefsir boyunca uygular.288 Yaptığı açıklamaları ne çok uzun, ne de çok kısa tutar, ikisi arası bir yol takip eder. Bütün bunları, sonsuz ikram ve af sahibi yüce Allah'ın gayp hazinlerinden ona açtığı hikmet ve hakikatlere bakarak yaptığını söyler.289 İbn Acîbe’nin, el-Bahru’l-Medîd adlı tefsiri, sahasında orijinal ve kendisine has bir tefsirdir. İbn Acîbe'nin tefsirini orijinal yapan özelliği, bütün Kur'an âyetlerinin zâhirî tefsiri yanında, tasavvufî işâretlerini de yapmış olmasıdır. Ayrıca bu tefsir, rivâyet- dirâyet ve işâret tefsirlerini birleştirerek özetle hepsinin örneklerini sunmaktadır.290
Bu tefsirin yazma nüshaları IV cilttir. Hasan Azzûzî, el-Bahru'l-Medîd üzerinde yaptığı çalışmada, tefsirin dört nüshasını incelediğini ve I. cildin, 16 Cemâziyelûlâ 1216/1801’de, II. cildin 17 Safer 1218/1803’te, III. cildin 9 Ramazan 1219/1804’te ve IV. cildin de 6 Rabîulevvel 1221/1806’da bittiğini belirtmiştir. Bu tarihleri değerlendiren Azzûzî, el-Bahru’l-Medîd’in altı ile sekiz sene arasında tamamlamış olabileceği sonucuna varmıştır.291
Tefsirin bazı yazma nüshaları arasında şunlar zikredilebilir: Mısır, Teymûriyye Halk Kütüphanesi no: 541; Rabat Halk Kütüphanesi no: 2991; Rabat Haseniyye Kütüphanesi no: 3322; no: 7969; no: 8530; no: 8556; no: 11121; no:
287 İbn Acîbe, el-Bahru’l-Medîd, thk. Ahmed Abdullah el-Kureşî Raslân, (Kahire 1999), c. I, s. 50. 288 Bkz. İbn Acibe, el-Bahru’l-Medîd, trc, Dilaver Selvi, c. I, s. 139.
289 İbn Acîbe, el-Bahru’l-Medîd, (Kahire 1999), c. I, s. 50.
290 İbn Acibe Tefsiri, el-Bahru’l-Medîd, trc, Dilaver Selvi, c. I, s. 139. 291 Azzûzî, eş-Şeyh Ahmed b. Acîbe, c. I, ss. 398-399.
6482; no: 3329.292 Dilaver Selvi, el-Bahru’l-Medîd’in yazma nüshasının Türkiye'deki kütüphanelerde mevcut olmadığını belirtmiştir.293
İbn Acîbe’nin önemli eserlerinden olan el-Bahru’l-Medîd’in ilk basımı 1375/1955-1376/1956 yılları arasında Kahire’de Seyyid Muhammed el-Fizârî tarafından yapılmıştır. Bugün el-Bahru’l-Medîd’in üç adet baskısı mevcuttur.294 Mahmut Ay’ın tespitine göre bunların içinde en ilmî olanı, Ahmed Abdullah el- Kureşî Raslân tarafından altı cilt olarak hazırlanan ve kısmen tahkikli olarak nitelendirdiği 1419/1999 Kahire baskısıdır.295
El-Bahru'l-Medîd üzerinde ilk akademik çalışma, 1973’te Fransa’da Jean Louis Michon’un Le Soufi Marocain Ahmad Ibn Ajiba başlıklı doktora tezidir. Bu çalışma Fransızca olarak Paris'te 1973 yılında neşredilmiştir. İbn Acîbe ve el- Bahru’l-Medîd üzerinde en geniş çalışma ise Fas’ta Karaviyyîn Üniversitesi’nde Hasan Azzûzî tarafından, eş-Şeyh Ahmed b. Acîbe ve Menhecuhû fi’t-Tefsîr, başlıklı iki ciltlik doktora çalışmasıdır.296
İbn Acîbe ve el-Bahru’l-Medîd üzerinde Türkiye’de Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Tefsir Bilim Dalı’nda Mahmut Ay tarafından Ahmed b. Acîbe ve İşarî Tefsir Açısından “el-Bahru'l-Medîd” başlıklı bir doktora çalışması 2010 yılında tamamlanmış ve bu çalışma daha sonra (İstanbul 2011) neşredilmiştir. Dilaver Selvi’nin el-Bahru'l-Medîd’i tanıtmak için 2010’de yazdığı “Ahmed İbn Acîbe el- Hasenî’nin Hayatı, Eserleri ve Tefsirindeki Metodu” isimli makalesi de Türkiye’de yapılan ilk çalışmalardan biridir.297 Ayrıca söz konusu eser üzerinde Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Tasavvuf Bilim Dalı'nda Süleyman Derin tarafından
292 Azzûzî, eş-Şeyh Ahmed b. Acîbe, c. I, ss. 396-397.
293 İbn Acîbe, el-Bahru’l-Medîd, trc. Dilaver Selvi, c. I, s. 130. 294 İbn Acîbe, el-Bahru’l-Medîd, trc. Dilaver Selvi, c. I, s. 130.
295 Mahmut Ay, Kur’ân’ın Tasavvufî Yorumu,- İbn Acîbe’nin el-Bahrü'l-Medîd Adlı Tefsiri- İnsan Yay., İstanbul 2011, s. 142. Biz de tezimizde Ahmed Abdullah el-Kureşî Raslân’ın kısmen tahkik ettiği Kahire 1999 baskısını kullandık.
296 Hasan Azzûzî, eş-Şeyh Ahmed b. Acîbe ve Menhecuhû fi’t-Tefsîr, el-Memleketu’l-Mağribiyye Vezâratu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, yy. 2001.
297 Dilaver Selvi, “Ahmed İbn Acîbe El-Hasenî’nin Hayatı, Eserleri Ve Tefsirdeki Metodu”, Marife Dergisi, Yıl: 10, sy. 3, Konya 2010, ss. 261-281. (Bu makale daha detaylı bir tanıtım yazısıyla Bahrü’l-Medîd fi Tefsiri’l-Kur’ân’i’l-Mecîd tercümesinin giriş bölümünde yayımlanmıştır. Bkz, İbn Acibe Tefsiri, trc. Dilave Selvi, c. I, ss. 69-152)
“Ahmed İbn Acîbe’nin Tefsiri’nde Seyr u Sülûk” başlıklı profesörlük çalışması vardır. Bu çalışma 2013’te basılmıştır.298
Türkiye’de el-Bahru'l-Medîd üzerinde ilk tercüme çalışması Dilaver Selvi tarafından başlatılmıştır. Önce, el-Bahru’l-Medîd’ten Dûhâ Suresi’nden Nâs Sûresi’ne kadarki bölümü Türkçe’ye tercüme edilmiştir.299 Daha sonra el-Bahru’l- Medîd’in tamamen tercümesi de yine Dilaver Selvi tarafından yapılmış ve on bir cilt hâlinde Semerkand Yayınları tarafından basılmıştır.300 Ayrıca el-Bahru’l-Medîd’in Rahman, Vâkıa ve Hadîd surelerinin tefsirini içeren bölümleri Mohamed Fouad Aresmoukand ve Michael Abdurrahman Fitzgerald tarafından İngilizce’ye tercüme edilmiş ve Ahmad Ibn Ajiba, The Immense Ocean, adıyla da yayımlanmıştır.301
B. Hadis ve Dualara Ait Eserleri