İbn Acîbe’nin en çok üzerinde durduğu konulardan biri zâhir ve bâtın başka bir ifadeyle şeriat ve hakikat meselesidir. Bu ayırım bir anlamda onun düşünce dünyasının en temel parametrelerinden biridir. Bundan dolayı o, birçok konuda zâhir-bâtın ayırımı yapmaktadır. Bu ayırımla birçok meseleyi temellendirmeye çalışmaktadır. İbn Acîbe’nin şeriat ve hakikat anlayışı, muhteva olarak sufilerden çok farklı değildir, ancak onun bu iki tabiri ele alışı, ifâde tarzı, hikmet ve kudret âlemi bağlamında açıklaması, tevhidle irtibatlandırması, ilgili ayetlerin tefsirinde dile getirmesi, ayet ve hadislerdeki örneklerine sıkça değinmesi ve onları tefsir literatürüne taşıması yönüyle orijinal ve farklıdır.
Müellif, eserlerinde şeriatın, zahirî hükümleri içerdiğini, hakikatin ise mârifete ait ilimlerden bahsettiğini zikreder. Ona göre şeriat, hikmeti görmek; hakikat ise ilahî kudreti müşahede etmektir. Allah Teâlâ, şeriatı, hakikati örten bir perde yapmıştır. Cenab-ı Hak, sonra kalbe iki göz vermiştir, ona “basîret” denir. Onların biri hikmete bakar, ilahî hükümleri korur; diğeri ise kudrete bakar, hakikatleri ayakta tutar.540
İbn Acîbe, şerîat ve hakikat kavramlarını eserlerinde çoğunlukla birlikte zikreder. Nitekim tasavvufî kavramlarını açıkladığı Mirâcu’t-Teşevvuf adlı eserinde şerîat ve hakikat terimlerini birlikte işlemiştir. Ona göre, şerîat zâhiri mükellefiyet; tarikat gönüllerin arındırılması; hakikat, mazharlardaki tecellilerde Hakk’ın
540 Dilaver Selvi, “Ibn Ajiba’s way of interpreting dogmata with integrity of Sharia and Haqiqa”, Journal of Intercultural and Religious Studies, Number 1, Çanakkale 2011, s. 71.
şuhûdudur. Başka bir deyişle şerîat, Allah’a ibadet etmek, tarikat Allah’a doğru yönelmek ve hakikat ise Hakk’ı müşâhede etmektir. Yine ona göre, Hak, iki zıt arasında, hissî olan ile mânânın, kudretle hikmetin, farkla cem’in arasında tecelli eder.541 Hakk, iki zıt unsur arasında tecelli ettiğinde, şerîat ve hakikat zuhur eder. Azametin, azamet olarak müşâhedesi hakikat; ibadet ve kulluk yoluyla kulluğun kalıplarının gereklerini yerine getirme ise şerîattır. Bir başka yönden İbn Acîbe, şerîatı, dışın düzeltilmesi, hakikati ise sırrın güzelleştirilmesi şeklinde tanımlar.542
İbn Acîbe, el-Fütûhâtü’l-İlâhiyye isimli eserinin 4. bölümünde şerîat/zâhir ve hakikat/bâtın ilmi hakkında uzun uzun açıklamalarda bulunur ve misaller verir.543 Hakikat ilminin, bâtın ilmi olup, onun ruhânî ve mânâ âlemine ait bir ilim olduğunu hatırlatan İbn Acîbe, bazılarının sadece zâhirî ilmi kabul edip hakikat ilmini inkâr ettiğini belirtir. Aslında söz konusu kişilerin inkâr ettiği şeyin Kur’an ve Sünnet’te mevcut olduğunu ifade eder. Kur’an ve Sünnet’in şerîat ve hakikat ilmine ait delili ortaya koyup onları açıkladığını belirtir.544
Müellifimiz bu bağlamda Hz. Musa ile Hz. Hızır arasında geçen olayda, “Derken kullarımızdan bir kul buldular ki, biz ona katımızdan bir rahmet vermiş ve kendisine tarafımızdan bir ilim (ilm-i ledün) öğretmiştik”545 meâlindeki âyeti delil gösterir.546 Söz konusu âyette geçen “İlm-i ledün” Allah tarafından kula hibe edilen ilim olup iki kısma ayrıldığını belirten İbn Acîbe, bir kısmı varlıkların sırrını öğretir ve her şeyin sahibi yüce Mabud’u tanıtır. Bir kısmı ise kaderin ve meydana gelen hadiselerin sırrını açar. Ona göre muteber olan, birinci kısımdır.547
Öte yandan İbn Acîbe, şerîat ve hakikati birbirinin aynısı olduğunu ifâde eder. “Şerîat, onun Allah’ın emriyle zorunlu kılınması bakımından hakikatin kendisidir. Hakikat de, onun şerîat cihetinden yükümlü kılınması açısından şerîatın 541 Bkz. İbn Acîbe, Mirâcu’t-Teşevvuf, s. 56 vd. 542 İbn Acîbe, Mirâcu’t-Teşevvuf, s. 72. 543İbn Acîbe, el-Fütûhâtü’l-İlâhiyye, ss. 522-532. 544 İbn Acîbe, el-Fütûhâtü’l-İlâhiyye, s. 452. 545 Kehf, 18/65. 546 İbn Acîbe, el-Fütûhâtü’l-İlâhiyye, s. 452. 547 İbn Acîbe, el-Fütûhâtü’l-İlâhiyye, s.452.
kendisidir.”548 Aslında İbn Acîbe’nin görüşüne göre, din bütünüyle şerîatla hakikatten oluşmaktadır. O, bu görüşüne delil olarak, "Dünya yurdunda yapmış olduğunuz salih amellere karşılık, girin cennete”549 meâlindeki âyetini ve Hz. Peygamber’in, “Sizden hiç kimse ameli ile cennete giremez” sözüne Sahabenin, “Siz de mi giremezsiniz ya Resûlellah!” diye sorduklarında. Hz. Peygamber’in, “Evet, ben de (sadece amelimle cennete giremem); ancak Allah beni rahmetiyle sarar (ve
öylece cennetine koyar)”550 hadisini delil olarak nakleder.
İbn Acîbe’ye göre, söz konusu âyet ve hadiste, şerîatla hakikatin arası birleştirilmiştir. Şöyle ki, kulun yaptığı bir ameli kendisine ait görmesi şerîattır. Ancak o ameli kulda icra eden aslında Allah olduğu için, amelin kula ait olmadığını söylemek hakikattir. Buna göre âyet, ameli kula ait gösterme noktasından olayı şerîatın diliyle ifâde etmiştir. Hâlbuki o amel, Allah'ın kuluna bir lütuf ve nimetidir. Zira Allah'ın bir ameli kulda yaratıp sonra onu kula ait göstermesi, O'nun kula ihsan ettiği nimetinin tamamındandır. Hadis-i şerif ise durumu hakikat diliyle ifâde etmiştir. Bu durumda din, bütünüyle şerîatla hakikatten oluşmaktadır. Kur’an bir şeyi, şerîat diliyle ifâde ettiği zaman, Hz. Peygamber’in sünneti onun hakikat yönünü ortaya koyar. Sünnet-i seniyye bir durumu şerîat diliyle ifâde edince, Kur'an onun hakikat yönünü belirtir.551
Diğer yandan İbn Acîbe için, şerîat, bir şeye kendisiyle ulaşılan ya da o şeyin idrakine sebep olan her şey anlamına da gelir. Bu anlamda vesilelerin tamamı şerîat; maksatların tamamı da hakikatlerdir. Söz gelimi his, mânânın şerîatıdır, çünkü mânâ onunla kavranır. Ya da mücâhede, müşâhedenin şerîatıdır. Alçak gönüllülük, izzetin; fakr hâli, zenginliğin şerîati olmaktadır.552
Ayrıca İbn Acîbe, sâlik için zâhir ve bâtın ilmini veya şerîat ve hakikat arasını cem etmeyi zorunlu görür ve bunu ısrarla savunur. Mürid için zâhirinin şerîatle ve
548 İbn Acîbe, Mirâcu’t-Teşevvuf, s. 73. 549 Nahl, 16/32.
550 Buhârî, “Rikak”, 18; Müslim, “Münafıkîn”, 71-73; İbn Mâce, “Zühd”, 20; Ahmed, Müsned, c. 2, s. 235.
551 İbn Acîbe, el-Bahru’l-Medîd, c. III, ss. 123-124. 552 İbn Acîbe, Mirâcu’t-Teşevvuf, s. 73.
bâtınının hakikatle olması gerektiğini ifâde eder.553 Hatta şerîatın hakikat üzerine hâkim olduğunu ileri süren İbn Acîbe, bunun aksinin uygun olmadığını söyler. Zira ne zaman şerîat iptal edilip sadece hakikat izhar edilse, Hallac’ın başına gelen durum gibi, şerîat onun katline hükmeder. Dolayısıyla insan hakikate tarikat yoluyla ulaşmalıdır. Bu da şerîatın zâhirini tahkik etmeyle gerçekleşir. İbn Acîbe, “Evlere kapılarından giriniz”554 meâlindeki âyeti delil getirerek hakikat evine şerîat ve tarikat cihetiyle girileceğini ısrarla vurgular.555
İbn Acîbe hakikati, şerîatın özü ve hulasası görür. Hakikatle şerîatın ruhla beden gibi olduğunu, şerîatın bedeni, hakikatin ruhu temsil ettiğini belirtir. Ona göre, “Hakikatsiz şerîat, ruhsuz beden gibidir; şerîatsız hakikat ise bedensiz ruh gibidir. Biri ancak diğeri ile ayakta durur.” Aslında şerîat ilmiyle hakikat ilminin arasında aykırılık yoktur fakat içerikleri, konuları ve tahsili bakımından aralarında farklılık vardır. Bu durumda İbn Acîbe'nin şerîat ve hakikat yaklaşımı, aslında diğer sûfî müelliflerden farklı değildir. O’na göre şerîat, hüküm bildirir, hakikat mârifet öğretir. Şerîat kulun vüsatinde ve sorumluluğunda olan amel, hüküm ve hâlleri dile getirir. Hakikat ise yüce Allah’a ait hüküm ve tecellileri konu eder. İkisi de haktır. Mümin, hakikate iman etmekle sorumluluktan kurtulur, şerîata ise iman ettikten sonra, emredilen ameli bilmesi ve onu uygulaması gerekir.556 Bu ifadelere göre İbn Acîbe, zâhir ilmi ile bâtın ilminin durumunu, bedenle ruh arasındaki ilişkiye benzetir ve zâhir ilminin bedeni, bâtın ilminin ise ruhu temsil ettiğini düşünür. Buna göre, hakikatsiz şerîat ilmi, ruhsuz beden gibidir; şerîatsız hakikat ilmi ise bedensiz ruh gibidir. Biri ancak diğeri ile ayakta durabilir.
Müellifimiz, zâhirî ilme uymadan bâtın ilminin hakikatine ulaşılamayacağını ve zâhirî ilmin desteklemediği bâtınî hâl ve ilimlerin de batıl olduğunu belirtir.557 İbn Acîbe, el-Hikem’in şerhi olan İkâzu’l-Himem adlı eserinde, bir âyetle ilgili önce zâhirî ve sonra bâtınî mânâyı verdikten sonra yapılan yorumun, âyetin zâhirî mânâsının ve bağlamının dışında bâtınî bir yorum olduğunu belirtir. Dolayısıyla
553 İbn Acîbe, Îkâzu’l-Himem, s. 13. 554 Bakara, 2/189.
555 İbn Acîbe, Îkâzu’l-Himem, s. 423.
556 İbn Acîbe, el-Fütûhâtü’l-İlâhiyye, ss. 523-524. 557 İbn Acîbe, Şerhu Salâti’l-Kutb İbn Meşîş, ss. 155-156.
zâhirî mânâ gözetilmediğinden bu mânâ ile yorumlanmasının doğru olmadığını savunur.558 Ona göre, sâlik hakikat ilmini öğrenmesi için öncelikle zâhirî ilimle desteklenmelidir. Yani şeyhi müride önce şerîat ve tarikat ilmini öğretmelidir. Mürid zâhirini ve bâtınını edeple süsleyip hakikat ilmini öğrenmeye uygun seviyeye gelene kadar ona hakikat ilmi öğretilmemelidir. Bu sırayı gözetmek gereklidir. Zira kimin manevî yoldaki ilk hâli parlak olursa, sonu da parlak olur, der.559
Dolayısıyla zâhirî ilmi öğrenmeden bâtınî ilme yönelen kimse, zâhiri de bâtını da elde edemez. Ancak önce zâhirî ilmi öğrenir sonra bâtınî ilme yönelirse, zâhiri de bâtını da elde etmiş olur. Buna göre, manevî yolun başlarında zâhirî ilmin önemli olduğu ortaya çıkmaktadır. Tarikata intisap etmeden evvel İslâmî ilimlerdeki bilgisini derinleştiren İbn Acîbe, tasavvufî hayata girdikten sonra da dinin zâhirî hükümlerine bağlı kalmaya önem vermiş, bâtın ilmine ancak zâhir ilimleriyle ulaşacağına inanmıştır.