Sosyal Yardım

Kamu yardımları olarak da ifade edilen sosyal yardımlar84 veya sosyal yardım programları, kiúilere ve ailelere asgari ekonomik güvence sa÷lamaktadır. Bununla birlikte, kamu yardım programları, insanlı÷ın sadece bedensel ve ruhsal refahına yardım etmekle kalmaz; aynı zamanda kiúinin demokratik bir vatandaú olması için gerekli olan ruhsal geliúmeyi, kiúi ile toplum arasındaki ortak hak ve zorunlulukları yaratan karúılıklı iliúkileri de mümkün kılarak85, dayanıúmayı artırır.

Sosyal yardım, toplumların örgütlenmesiyle birlikte bu örgütlenmeyle do÷rudan iliúkili olarak ortaya çıkan “yoksunlaúma” olgusunun hafifletilmesini, geciktirilmesini ve geçici olarak giderilmesini sa÷layan insani bir hizmet alanıdır. Bu alan, hem insanın do÷al yoksunluklarını hem de yaúamını sürdürürken toplum içinde karúılaútı÷ı yoksunlukları kapsamaktadır. Bu nedenledir ki, sosyal yardım, insanı yoksunluk içinde bırakan çevreyi, sorun alanı olarak gören ve bu çevreyi, insani yoksunlu÷un oluúmadı÷ı ideal bir ortama dönüútürme faaliyetlerini ifade etmektedir. Bir baúka ifadeyle, sosyal yardım, sosyal güvenli÷in sa÷lanmasında etkin bir yöntem ve aynı zamanda bir sosyal hizmet alanıdır86. Sosyal yardım, “mutlak yoksulluk içinde olup da, temel ihtiyaçlarını karúılayamayan ve yaúamlarını en düúük düzeyde dahi sürdürmekte güçlük çeken kiúi ve ailelere kaynakların yeterlili÷i ölçüsünde yapılan ayni ve nakdi yardımlar” úeklinde tanımlanabilir.

Sosyal Sigortalar Kurumu, BAö-KUR, Emekli Sandı÷ı, görevleri ile birlikte Sosyal Güvenlik Kurumu'na devredilmiú ve böylelikle kurumsal bütünlük sa÷lanmıútır.

83

ùenocak, Korunmaya Muhtaç Çocuklar, ss. 32-33.

84

Cevdet ølhan Günay, “Sosyal Sigorta ølkeleri Yönünden Sosyal Yardım Zammı”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Prof. Dr. Nuri Çelik'e Arma÷an, Cilt: 2, 2001, s. 1822.

85

Charlotte Towle, Müúterek ønsan øhtiyaçları, çev. Bilon Gürayman, Sa÷lık ve Sosyal Yardım Bakanlı÷ı Sosyal Hizmetler Genel Müdürlü÷ü Yayınları, Sayı: 22, Ankara, 1952, s. 20.

86

Ahmet Gül, “Sosyal Yardım Olgusu ve Sosyal Yardım Hizmetlerinin Geliúimi”, IV. Aile ùurası Bildirileri, 18-20 Mayıs, 2004, Ankara, T.C. Baúbakanlık Aile Araútırma Kurumu Baúkanlı÷ı Yayınları, Yayın No: 122, s. 349., Ayni ve Nakdi Yardımlar, http://www.shcek.gov.tr/ayni-ve-nakdi- yardimlar.aspx , (10. 11, 2010).

Ayrıca, sosyal yardım, ekonomik durumları muhtaçlık ölçütlerine uygun olanlara kamu ve özel kuruluúlar ile hayır kuruluúları tarafından yapılan mali desteklerden oluúmaktadır87. Buna göre, kamu kuruluúlarınca yapılan sosyal yardımlar yoksul, muhtaç veya dar gelirli kiúilere devlet bütçesinden yardım yapılması esasına dayanır, finansman kayna÷ını ise, vergiler oluúturur. Herhangi bir karúılık gözetilmeksizin yoksul, bakıma muhtaç, yaúlı, engelli veya özel nedenleri olan kiúilere uygulanması ve sadece devlet bütçesinden yapılması bakımından sosyal sigortadan ayrılır. Sosyal yardımdan faydalananlar bu yöntemin finansmanına herhangi bir úekilde katkıda bulunmadı÷ı için bu yönteme “primsiz” sosyal güvenlik sistemi de denilir. Söz konusu yöntem, sosyal sigortaların kapsamı dıúında kalan ve muhtaç olanları hedeflemiútir88.

Sosyal yardım, alanyazında, sosyal güvenli÷in bir tekni÷i, yöntemi veya sosyal güvenli÷in sa÷lanmasında bir araç olarak çeúitli úekillerde nitelendirilmektedir. Sosyal yardım, sosyal güvenli÷in devlet tarafından sigortalanma ve bakılma dıúındaki yöntemlerinden biridir. Sosyal yardım yönteminde kiúilere sosyal gelir sa÷lanması, kiúin ve bakmakla yükümlü oldu÷u kiúilerin yerel ölçülere göre muhtaç olma koúuluna ba÷lıdır89. Bir baúka ifadeyle, sosyal yardımların verilmesinde muhtaçlık ölçütü esas alınmıútır. Muhtaç olmanın ölçüsü, ilgili düzenlemelerde belirtilmiútir90. Buna göre, muhtaçlık; “kendisini, eúini ve bakmakla yükümlü oldu÷u çocuklarını, anne ve babasının bulundu÷u mahallin hayat úartlarına göre asgari seviyede geçindirmeye yetecek geliri, malı veya kazancı bulunmama” halidir. Anayasanın 61. maddesine göre, devlet, engellileri, yaúlıları, çocukları koruma ve topluma kazandırma görevine sahiptir. Bu madde sosyal yardımlar için anayasal dayanak oluúturur91.

Sosyal yardım, genellikle ayni ve nakdi yardımlar olarak sınıflandırılır. Ayni yardımlar, para dıúında mal olarak yapılan bütün yardımları ifade etmektedir. Sosyal

87

Nusret Ekin, “Yeni Ça÷a Do÷ru Sosyal Güvenlikte Arayıúlar”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Prof. Dr. Nuri Çelik'e Arma÷an, Cilt: 2, 2001, s. 1788.

88

Günay, s. 1826.

89

Gündem Çocuk: Türkiye Çocuk Politikası, “Sosyal Hizmet-Sosyal Yardım Sistemi”, http://www.gundemcocuk.org/dokumanlar/gc_turkiye_cocuk_politikasi/3.1.4.%20sosyal%20hizmet_r efah.pdf, (08.03.2013).

90_{Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Ayni ve Nakdi Yardım Yönetmeli÷i, 28.09.1986 tarih}

ve 19235 sayılı Resmi Gazete.

91

yardım olarak bu anlamda yiyecek, giyecek, konut, yakacak gibi yardımlar sa÷lanabilmektedir. Ayrıca, ulaúım için toplu ulaúım kartları verilmesi, elektrik ve suyun ücretsiz sa÷lanması da ayni yardımlar içinde de÷erlendirilmektedir. Nakdi yardımlar ise, parasal olarak yapılmaktadır. Sosyal yardımlar, ça÷daú devletin yoksul sınıfları koruyucu yöndeki sosyal sorumlulu÷unun bir gere÷i olarak uygulanmakta ve genellikle yoksulluk programları olarak nitelendirilmektedir. Devlet, sosyal devlet anlayıúı nedeniyle, söz konusu yardım programlarını uygulamakla yükümlüdür. Ancak, devletin yoksulluk programlarını yerine getirmedi÷i ya da getiremedi÷i durumlarda bu tip ihtiyaçların giderilebilmesi için sistem kendi araçlarını yaratmak zorundadır.

Sosyal yardım, resmi kuruluúlar veya kanunların verdi÷i yetkiye dayanarak yarı resmi veya gönüllü kuruluúlarca muhtaçlık tespitine ve kontrolüne dayalı olarak yapılan ve kiúileri en kısa sürede kendi kendilerine yeterli hale getirme amacını taúıyan parasal ve nesnel sosyal gelirlerden oluúan bir sosyal güvenlik yöntemi ve bir sosyal hizmet alanıdır92. Sosyal güvenli÷in sa÷lanmasında yararlanılan yöntemlerden en eskisi ve maddi karakterli olan sosyal yardım uygulaması, önce dini kurumlarca baúlamıú, izleyen süreçte devlet ve birtakım yerel kurumlarca dini güdülerden uzak olarak yapılmıútır. Günümüzde, sosyal yardımlar kamusal örgütlerce ve çeúitli yardım kurumları ile vakıflar gibi yarı kamusal ve özel kuruluúlarca sa÷lanmaktadır. Kamu kuruluúlarınca yapılan sosyal yardımlar93, zorunlu katılma ilkesine dayanmayan genel devlet bütçesi ya da belirli bir amaca ayrılmıú özel vergilerle finanse edilen kamu yardımlarıdır94. Görüldü÷ü üzere, sosyal yardım uygulamalarından yararlanmada “muhtaçlık” durumu söz konusudur. Sosyal yardımı hak etme ölçütleri, ülkeden ülkeye farklılık göstermekte ancak genellikle di÷er yardımların mümkün olmadı÷ı durumlarda söz konusu olmaktadır. Bunun yanı sıra, bu yardımların yapılabilmesi için varlık testinin uygulanması da gerekebilmektedir.

92_{T.C. Baúbakanlık Özürlüler ødaresi Baúkanlı÷ı, II. Özürlüler ùurası Yerel Yönetimler ve Özürlüler}

Komisyon Raporları ve Genel Kurul Görüúmeleri, 26-28 Eylül, Ankara, 2005, s. 203.

93

Gerek ve Oral, s. 42.

94

Emine Akyüz, Ulusal ve Uluslar arası Hukukta Çocu÷un Haklarının ve Güvenli÷inin Korunması, Milli E÷itim Basımevi, Ankara, 2000, (Ulusal), s. 434., øleri, s. 168.

Birçok ülkede, sosyal yardım alanlar, genellikle iúsizlik veya hastalık ödeneklerini ya da çeúitli emeklilik türlerine hak kazanma koúullarına sahip olmayan kiúilerdir95.

Bununla birlikte, günümüzde özellikle siyasal kaygılarla96 sosyal yardımlar adı altında muhtaçlara yönelik yardımların yapıldı÷ı görülmektedir. Ancak, gerçekten muhtaç, güçsüz ve bir baúkasının deste÷i olmaksızın yaúama ve çalıúma becerisi olmayanların yanında, menfaat sa÷lamayı adet haline getiren insan gruplarının da bu yardımlardan yararlandı÷ı belirlenmiútir. Yapılan bu yardımların bir menfaat grubu yaratması, toplumu çalıúmaktan uzaklaútıran ve tembelli÷e alıútıran bir eylem olarak kabul edilmektedir. Oysa sosyal yardımların hedef ve amacının çarpıtılmaması ve kiúinin geçimini sa÷laması için onun kendi asgari imkânlarını kullanmasına olanak sa÷lamak ve onu bir úeyler kazanmak için emek harcamaya yöneltmek sosyal devletin görevidir97. Ayrıca, bütünleúik bir sosyal yardım bilgi bankası bulunmadı÷ı ve yeterince inceleme yapılmadı÷ı için yerel yönetimlerce yapılan sosyal yardımlarda, baúvuru sahiplerine birçok yerden yardım yapılmasına neden olmaktadır. Bu durum, kentsel alanlarda eúitsizli÷in azaltılmasından çok sürdürülmesine hizmet etmektedir98.

Sonuç olarak sosyal yardım, sosyal devletin yoksullukla mücadelede baúvurdu÷u temel araçlardan birisidir. Kiúilerin özel durumları dikkate alınarak onlara asgari düzeyde, insanca bir yaúam sa÷lamak devletin görevleri arasındadır. Sosyal yardım alma, koúulları gerçekleúti÷inde kiúilerin hakkı99olmakla birlikte; bu yardımın sürekli olması söz konusu de÷ildir. Söz konusu hedef, yardım yapılan kiúilerin100, en kısa sürede kendi kendilerine yeterli hale gelmelerinin sa÷lanmasıdır.

95

Süleyman Özdemir, Küreselleúme Sürecinde Refah Devleti, østanbul Ticaret Odası Yayın No: 57, østanbul, 2007, (Küreselleúme), ss. 96-98.

96

Tanıl Bora “Yoksullukla Mücadele Stratejileri Üzerine” Birikim Dergisi, Sayı: 241, 2009, s. 19. Bu kaygı, oy almak için siyasal partilerin do÷rudan veya aracı kullanarak kurmuú oldu÷u yardım da÷ıtım a÷ı üzerinden yoksul kitlelerin oylarını kendisine ba÷lamaya çalıúma kaygısıdır. 26 Mart 2009 tarihinde yapılan yerel seçimler öncesinde, Tunceli ve Ankara’da da÷ıtılan yardımlar bunun en yakın örnekleridir.

97

Berin Ergin, “Osmanlı ømparatorlu÷u’ndan Türkiye Cumhuriyeti’ne Eme÷in Serüveni”, TøSK Akademi Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 4, 2007, s. 17.

98_{Özgür Avcuo÷lu, “Belediyeler ve Sosyal Yardımlar Üzerine”, Birikim Dergisi, Sayı: 241, 2009, s.}

33.

99

Ali Nazım Sözer, Sosyal Devlet Uygulamaları, Türkiye øúçi Emeklileri Cemiyeti Yayını, øzmir, 1997, (Sosyal Devlet), ss. 7-9.

100_{Suat U÷ur, Sosyal Güvenlik Sistemlerinde Özel Emeklilik Programlarının Yeri ve Geliúimi,}

Bu amaca hizmet eden sosyal yardımlar, parasal ve nesnel sosyal gelirden oluúan bir sosyal güvenlik yöntemi ve sosyal hizmet alanı101 olarak sosyal güvenlik sistemi içerisinde yer almaktadır.