A. Tanımı ve Amacı
II. SOSYAL HøZMET KAVRAMI VE TEMEL ÖZELLøKLERø
Sosyal hizmet ya da sosyal refah hizmetleri terimlerinin günümüzde bazen eú anlamlı bazense de÷iúik anlamlarda kullanıldı÷ı görülmektedir. Sosyal hizmet kavramı üzerinde, uzlaúılmıú ve evrensel bir tanım olmadı÷ı BM Raporlarında da belirtilmiútir120. Sosyal hizmet, her ülkenin sosyoekonomik koúulları ve geliúmiúlik derecesiyle ba÷lantılı olarak farklı içerik ve anlamlar121 ile de÷iúik uygulama yöntemlerine sahip bulunmaktadır. Toplumda yaúayan kiúilerin refahı ile içinde bulundukları toplumun refahı arasında denge kurmayı; kiúi, grup ve toplulukların toplumsal, zihinsel ve fiziksel olarak mümkün olan en yüksek refah düzeyine eriúmelerini saylayacak yardım yollarını aramayı amaçlayan122 ve çeúitli hizmet alanlarını belirleyen123 sosyal hizmet kavramı de÷iúik úekillerde ifade edilmektedir.
A. Tanımı ve Amacı
Sosyal hizmet kavramı genelde çeúitli úekil ve nedenlerle yoksunluk içinde bulunan kiúilere sunulan, sosyal yardım ve refah içerikli hizmetleri kapsamaktadır. Sistemli ve programlı hizmetleri içermesi gereken sosyal hizmet, sosyal hukuk devletinin temel görevleri içinde yer alıp, sosyal ve ekonomik nedenlerle toplumsal yaúama uyum sa÷layamamıú, toplumsal yararı zedeleyecek problemlere sahip ve korunmaya muhtaç kiúilere sunulmaktadır124.
119
Seyyar, Siyaset, s. 555.
120
Ekin, s. 1788.
121
Demirbilek, Sosyal Güvenlik, s. 40.
122
Hale Okçay, “ Sosyoloji ve Sosyal Hizmetler”, Sosyoloji Dergisi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, Sayı: 5, 1994, s. 147-148.
123
Kongar, s. 27.
124
Aylin Nazlı, “Suçlu Çocuklar ve Sosyal Hizmetler” Sosyoloji Dergisi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, Sayı: 4, 1993, s. 203.
Bu ba÷lamda, sosyal hizmet, “insanların sa÷lık ve iyilik hallerinin geliútirilmesinde, insanların kendilerine daha yeterli hale gelmelerinde ve baúkalarına ba÷ımlı olma hallerinin önlenmesinde; aile ba÷larının güçlendirilmesinde, bireylerin, ailelerin, grupların veya toplulukların sosyal iúlevlerini baúarıyla yerine getirmelerine yardımcı olmak amacıyla sosyal hizmet uzmanları ve di÷er meslek mensupları tarafından gerçekleútirilen etkinlik ve programlar bütünü”125 olarak kabul edilmektedir.
Benzer bir tanım ise, “Sosyal Hizmetler ve Yardımlar Hakkında Kanun Tasarısı"nın 3. maddesinde yer almaktadır. Buna göre sosyal hizmet, “insanların kendi bünye veya úartlarından do÷an veya kontrolleri dıúında oluúan maddi ve manevi yoksunluklarının giderilmesine, ihtiyaçlarının karúılanmasına, insanların kendi kendilerine yeterli hale gelmesine ve baúkalarına ba÷ımlı olma hallerinin önlenmesine, aile iliúkilerinin güçlenmesine, birey, aile, grup ve toplumun sosyal iúlevlerini baúarıyla yerine getirmelerine yardımcı olmak, insanların yaúam standartlarının iyileútirilmesi ve yükseltilmesini sa÷lamak amacıyla gerçekleútirilen koruyucu, önleyici, destekleyici, çözümleyici, de÷iútirici, geliútirici, iyileútirici ve rehabilite edici nitelikteki sistemli ve düzenli faaliyet ve programlar bütünü”dür126.
SHÇEK Kanunu’nda ise, sosyal hizmet “kiúi ve ailelerin kendi bünye ve çevre úartlarından do÷an veya kontrolleri dıúında oluúan maddi, manevi ve sosyal yoksunluklarının giderilmesine ve ihtiyaçlarının karúılanmasına, sosyal sorunlarının önlenmesi ve çözümlenmesine yardımcı olunmasını ve yaúam standartlarının iyileútirilmesi ve yükseltilmesini amaçlayan sistemli ve programlı hizmetler bütünü” úeklinde tanımlanmıútır127.
Söz konusu hizmetler, korunmaya muhtaç kiúilerin, ülkenin genel koúulları çerçevesinde insan onuruna yaraúır ve çevreleri ile uyumlu bir yaúam
125Devlet Planlama Teúkilatı Sekizinci Beú Yıllık Kalkınma Planı Sosyal Hizmetler ve Yardımlar Özel
øhtisas Komisyon Raporu, http://www.ekutup.dpt.gov.tr/sosyalhi/oik605.pdf, (22.08. 2009).
126
Kamu Yönetiminde Yeniden Yapılanma: 9. Sosyal Güvenlik Reformu: Sorunlar ve Çözüm Önerileri, T.C. Baúbakanlık, Ankara, Nisan, 2005, ss. 29-30., Taútekil, Koruyucu Aile Bakımı, ss. 31- 32.,Serpil Aytaç, “Türkiye'de Sosyal Hizmetler ve Sosyal Dıúlanma”, http://www.beo.org.tr/modules.php?name=News&file=print&sid=189, (10.05.2009), Resul Aslanköylü, “Sosyal Yardım ve Hizmetler ile Bunların Organizasyonu”, Sosyal Güvenli÷in Yeniden Yapılandırılması Semineri, 7-8 Aralık, Ankara, 2006, Türkiye øúveren Sendikalar Konfederasyonu Yayın No: 284, 2007, s. 251.
127
Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu, 27.05.1983 tarih ve 18059 sayılı Resmi Gazete.
sürdürebilmeleri amacıyla kamu, özel ve gönüllü kuruluúlar tarafından sa÷lanan hizmetlerdir128. Benzer bir yaklaúımda ise, sosyal hizmetler; kiúi, grup ve toplulukların sosyal fonksiyonlarını sa÷lama yönünde yeteneklerini geliútirici veya bu kiúi grup ve toplulukları eski güçlerine kavuúturmak için onlara yardımcı olmayı amaçlayan ve bu amaca yönelik sosyal koúulları sa÷layan faaliyetler129 olarak tanımlanmıútır.
Sosyal hizmet programları kâr getirici programlar olarak nitelendirilmezler. Bunun nedeni, sosyal hizmetlerin çeúitli sosyal sorunlara çözüm ararken hiçbir zaman kâr ve kazanç amacı gütmemesidir. Çünkü sosyal hizmetlerin temel amacı, sosyal sorunların olumsuz etkilerinin ortadan kaldırılmasına yöneliktir130. Görüldü÷ü üzere sosyal hizmetler, insanların kendi denetimleri dıúında oluúan yoksulluk ve eúitsizlikleri ortadan kaldırmak, de÷iúen koúullara göre ortaya çıkan sorunları çözümlemek, kiúi, aile ve toplumun refahını sa÷lamak amacıyla yeniden düzenlenen ve ihtiyaca göre úekillenen hizmet programlarıdır131.
Sosyal hizmetler bu programlarla sadece muhtaç kiúilere, yoksullara ve korunmaya muhtaç gruplara yardım ve hizmet götürmekle kalmamıú, aynı zamanda Türkiye’de 1960'lı yıllardan itibaren kurumsallaúmıú ve insan kayna÷ının geliútirilmesi, yaúam kalitesinin artırılması ve yerel kalkınmanın gerçekleútirilmesi gibi dengeli bir toplumsal kalkınma stratejisinin asli unsurlarını kapsayacak içerik kazanmıútır. Dengeli bir toplumsal kalkınma çerçevesinde anlam kazanan sosyal hizmetlerin, koruyucu-önleyici, iyileútirici-rehabilite edici, destekleyici ve geliútirici amaçları ön plana çıkarılmıútır. Bu ba÷lamda sosyal hizmetler, kiúinin ve grupların kalkınma sürecinden yararlanmaları ve bu sürece katkıda bulunmalarını sa÷lamayı amaçlamaktadır132.
128
Gerek ve Oral, s. 93.
129
Samira Yener, Amerika Birleúik Devletlerinde Federal ve Eyalet Düzeyinde Sosyal Hizmet Programları, Devlet Planlama Teúkilatı Sosyal Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlü÷ü, Ankara, 1996, s. 2.
130ùenocak, Sosyal Güvenlik, s. 452.
131Sema O÷lak, Yeni Bir Örgütlenme Modeli Olarak Sosyal Güvenlik Kapsamı øçinde Evde
Bakım Hizmetleri (Türkiye Örne÷i), (Yayınlanmamıú Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,øzmir, 2006, s. 46.
132
Nadir Özbek, Cumhuriyet Türkiyesi’nde Sosyal Güvenlik ve Sosyal Politikalar, Emeklilik Gözetim Merkezi Yayını,østanbul, 2006, (Güvenlik), ss. 193-194.
ønsanların sorun çözme ve sorunlarla baú etme kapasitelerini geliútirmenin, onları kendilerine hizmet ve úanslar tanıyan sistemler ile iliúkilendirmenin, bu sistemlerin etkili ve insancıl çalıúmasını geliútirmek sosyal hizmetlerin amaçları arasındadır. Ayrıca, sosyal hizmet programlarını uygulayacak sosyal politikanın geliútirilmesine ve iúletilmesine katkı vermenin de sosyal hizmetlerin amaçları arasında oldu÷u söylenebilir133. Konuya bu açıdan bakıldı÷ında sosyal hizmet; kiúileri toplumsal, ruhsal ve fiziksel açılardan mümkün olan en yüksek refah düzeyine eriútirebilmek için yardım yolları aramakta, beden ve ruh sa÷lıklarını bozan, kiúileri acze düúüren ve anti-sosyal davranıúlara yol açan sosyoekonomik sorunları çözmeye çalıúmaktadır. Bu ba÷lamda, sosyal hizmet uygulamalarının esas amacı, kiúilerin refahı ile içinde yaúadıkları toplumun refahı arasında denge kurmak úeklinde ifade edilebilir. Bir baúka ifadeyle, yardımlaúma ve dayanıúma yoluyla kiúileri ve dolayısıyla toplumu yüksek bir refah düzeyine ulaútırmak sosyal hizmetlerin ana hedefidir134.
Sosyal hizmetin korunmaya, bakıma veya yardıma muhtaç aile, çocuk, engelli, yaúlı ve di÷er kiúilere hizmet götürmek135 amacı bulunmaktadır. Bununla beraber, sosyal hizmetin; kiúilerin geliúme ve toplumun de÷iúen koúullarına uyum sa÷lamalarına yardımcı olmak, kiúilerin, refahlarını sa÷lamak ve toplumsal de÷iúmeyi etkilemek, kiúinin sosyal iúlevselli÷ini engelleyen faktörleri ortadan kaldırmak gibi amaçları da vardır. Ayrıca, sosyal hizmetin; kiúi-toplum etkileúimini güçlendirmek, sosyal bilinci geliútirmek, insan haklarını güvence altına almak, toplumsal refah ve kaynakların da÷ılımını dengelemek gibi hedefleri de vardır. Bu hedeflere de ancak sosyal hizmet uygulamaları ile ulaúılabilir136. Bütün bunlar bir arada de÷erlendirildi÷inde, sosyal hizmetlerin; teknolojik geliúmeyi insanlara yararlı
133Sanem Berkün, “Sosyal Hizmet Uzmanlarının Çalıúma Hayatında Karúılaútıkları Mesleki Sorunlar:
Bursa Örne÷i”, Toplum ve Sosyal Hizmet Dergisi, Cilt: 21, Sayı: 1, 2010, s. 102.
Hannu Penttinen, “Aseman Lapsety østasyon Çocukları Kurumu ve Gençlerin Gece Kafeleri Projesi”, çev. Neúe Hacısaliho÷lu, http://www.shudernegi.org/gecekafeleri.htm, (10.03.2012)., Serpil Aytaç, “Türkiye'de Sosyal Hizmetler ve Sosyal Dıúlanma”, http://www.beo.org.tr/modules.php?name=News&file=print&sid=189, (10.05.2009)
134
Taútekil, Koruyucu Aile Bakımı, s. 32.
135
Türkiye'de Sosyal Hizmetler, Sosyal Hizmetler Bülteni, Cilt: 3, Sayı: 11, 1987, s. 12.
136øbrahim Cılga, “Sosyal Hizmet Bilimi ve Mesle÷i”,
hale getirme yani insancıllaútırma, toplumları sosyalleútirme amaçlarının da137 bulundu÷u görülmektedir.
Özetle, sosyal hizmetin amaçlarıúu úekilde sıralanabilir138: 1. ønsanın toplumsal yaúam içindeki etkinli÷ini sa÷lamak,
2. ønsanın kendi yaúamı ve kaynaklar üzerinde denetim sahibi olmasına ve karar vermesine olanak sa÷lamak,
3. ønsanın kendi gücünü ve egemenli÷ini kullanmasına olanak sa÷layarak üretkenli÷ini ve yaratıcılı÷ını harekete geçirmek,
4. Ço÷ulcu ve katılımcı demokratik toplum yapısı içinde insanca yaúama ve geliúme koúullarını geliútirmek ve ço÷ulcu etkileúim dinami÷i içinde; insanın ve toplumun geliúme düzeyini, gereksinmelerini karúılama olanaklarını ve sorun çözme yeteneklerini arttırarak yaúam kalitelerini yükseltmek, özgür ve mutlu bir yaúam sürmelerine yardımcı olmaktır.
Bir di÷er açıdan ise, sosyal hizmetin hedefi, kiúiler, aileler, gruplar, örgütler ve toplumların sosyal iúlevselli÷ini geliútirmek, müracaatçıların talepleri ile kaynaklar arasında ba÷lantı sa÷lama, sosyal hizmet a÷ının iúleyiúinin iyileútirilmesi ve sosyal politikanın geliútirilmesi yoluyla sosyal adaleti teúvik139 etmek olarak belirtilmiútir. Sonuç olarak, sosyal hizmetin amaçları; kiúinin toplumsal iúlev ve rollerini yerine getirebilmek, toplumsal koúulları kiúinin geliúmesine olanak sa÷layacak biçimde de÷iútirmek ve geliútirmek, insan haklarını güvence altına almak, toplumun gelir ve hizmet da÷ılımını dengeleme olarak sıralanabilir140.
B. Niteli÷i
Sosyal hizmetler, insanların beden ve ruh sa÷lı÷ını bozan, yoksunluk yaratan ve anti sosyal davranıúlara yol açan sosyoekonomik durumları çözmek için toplumsal güçleri harekete geçirmeye çalıúan,141 konu olarak insanı ele alan ve onun
137
Cafer Asan, Evlat Edinme ve Sosyal Hizmet “Trabzon øli Örne÷i”, (Yayınlanmamıú Yüksek Lisans Tezi), Türkiye Ortado÷u Amme ødaresi Enstitüsü, Ankara, 2004, s. 24.
138øbrahim Cılga, “Sosyal Hizmet Bilimi ve Mesle÷i”,
http://www.shy.hacettepe.edu.tr/docs/sosyal_hizmet_bilimi_meslegi.ppt, (11.10. 2008).
139
Brenda DuBois ve Karla Krogsrud Miley, Social Work, 4. baskı, Boston, 2002, ss. 11-12.
140
Okçay, s. 148.
141
korunmasına-geliútirilmesine yönelmiú etkinlikler olarak ifade edilmektedir142. Ayrıca, sosyal hizmet sosyal güvenli÷in sa÷lanmasında bir yöntem olarak yer alır ancak sosyal güvenlik sisteminin karúılı÷ı olarak kullanılamaz. Buna karúın, sosyal hizmetler çalıúma yaúamı dıúındaki sorunlara ve özelliklede bu sorunlardan sosyoekonomik olanlara karúı önleyici ve rehabilite edici bir iúlev görmektedir. Kamu, özel ve gönüllü kuruluúlar tarafından sa÷lanan sosyal hizmetler bu iúlevlerini yerine getirirken kâr amacı gütmeden, yardıma ve korunmaya muhtaç kiúilere belirli ölçü ve koúullar içinde ilgili kuruluúlar tarafından sunulmaktadır143.
Sosyal hukukun bir dalı olarak sosyal sigorta ve sosyal tazmin müesseselerinden yararlanamayan ihtiyaç sahiplerini kapsayan sosyal hizmetler, prensip olarak sosyal yardımlardan yararlananları kapsam dıúında bırakmıútır. Ancak, sosyal güvenlik yöntemlerinden birinin sa÷ladı÷ı imkânlar yoksullu÷u istenilen düzeyde ortadan kaldıramamıú ise, bir di÷er yöntem devreye sokulmaktadır144. Sosyal yardım ve tazminde oldu÷u gibi145 sosyal hizmetlerin finansmanı da genel bütçeden yapılan hazine yardımı ile sa÷lanmaktadır146. Sosyal hizmetler niteli÷i itibariyle, di÷er sosyal güvenlik yöntemlerinden farklı olarak daha çok toplumun kalkınması için hizmet sunumuna yöneliktir147. Sosyal hizmeti di÷er sosyal güvenlik yöntemlerinden ayıran en önemli fark ise, sunulan edimlerin niteli÷idir. Nitelik itibariyle sosyal yardım, sosyal teúvik ve di÷erleri nakdi a÷ırlıklı iken sosyal hizmet, hizmet a÷ırlıklıdır ve sosyal yardımla beraber muhtaç kiúileri insan haysiyetine uygun, asgari bir yaúam düzeyine getirme aracıdır148.
Sosyal hizmet sadece sorunları olan müracaatçılara yardımcı olmak üzere çeúitli olanaklar sa÷lamakla kalmaz, kiúi ya da grupların muhtaç hale gelmelerine ve çevrelerine uyum sa÷layamamalarına neden olan koúulların geliútirilmesi ve iyileútirilmesi için de çaba gösterir. Bu ba÷lamda sosyal hizmetler, fakirler, güçsüzler, çocuk ve yaúlı gibi toplumun yalnızca belirli kesimlerine yönelik bir
142
Kongar, s. 27.
143Taútekil, Koruyucu Aile Bakımı, ss. 43-44. 144
Sözer, Sosyal Hukuk, s. 32.
145 Seyyar, Siyaset, s. 519. 146 Gerek ve Oral, s. 93. 147 Seyyar, Siyaset, s. 519. 148
hizmet de÷il, aksine toplumun tamamına yönelik bir hizmettir149. Sonuç olarak sosyal hizmet, sosyal güvenlikte oldu÷u gibi dinamik bir yapıya sahiptir. Toplumsal hareketlilik ve de÷iúime ba÷lı olarak insanların gereksinimlerini karúılamak için yeni sosyal hizmet alanları oluúturulmaktadır150.