Türkiye'de korunmaya muhtaç çocuklara yönelik sosyal hizmetler: Kurum bakım hizmetinden yararlanmış bireyler üzerine bir araştırma

T.C.

DOKUZ EYLÜL ÜNøVERSøTESø

SOSYAL BøLøMLER ENSTøTÜSÜ

ÇALIùMA EKONOMøSø VE ENDÜSTRø øLøùKøLERø

ANABøLøM DALI

ÇALIùMA EKONOMøSø VE ENDÜSTRø øLøùKøLERø

PROGRAMI DOKTORA TEZø

TÜRKøYE’DE

KORUNMAYA MUHTAÇ ÇOCUKLARA YÖNELøK SOSYAL

HøZMETLER: KURUM BAKIM HøZMETøNDEN

YARARLANMIù BøREYLER ÜZERøNE BøR ARAùTIRMA

Ergün YAZICI

Danıúman

Prof. Dr. Sevda DEMøRBøLEK

YEMøN METNø

Doktora Tezi olarak sundu÷um “Türkiye’de Korunmaya Muhtaç Çocuklara Yönelik Sosyal Hizmetler: Kurum Bakım Hizmetinden Yararlanmıú Bireyler Üzerine Bir Araútırma” adlı çalıúmanın, tarafımdan, bilimsel ahlâk ve geleneklere aykırı düúecek bir yardıma baúvurmaksızın yazıldı÷ını ve yararlandı÷ım eserlerin bibliyografyada gösterilenlerden oluútu÷unu, bunlara atıf yapılarak yararlanmıú oldu÷umu belirtir ve bunu onurumla do÷rularım.

Ergün YAZICI …./…../2013

ÖZET Doktora Tezi

Türkiye’de Korunmaya Muhtaç Çocuklara Yönelik Sosyal Hizmetler: Kurum Bakım Hizmetinden Yararlanmıú Bireyler Üzerine Bir Araútırma

Ergün YAZICI

Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Çalıúma Ekonomisi ve Endüstri øliúkileri Anabilim Dalı Çalıúma Ekonomisi ve Endüstri øliúkileri Programı

Dünyanın pek çok ülkesinde oldu÷u gibi Türkiye’de de korunmaya muhtaç çocukların, ailelerinin yanında bakılıp korunması esas alınmıútır. Ancak, çocukların ailelerinin yanında korunamadı÷ı durumlar bulunmaktadır. Bu durumda çocukların korunması, devletin denetim ve gözetiminde, onun belirlemiú oldu÷u yöntem ve kurumlar aracılı÷ı ile gerçekleútirilmektedir. Türkiye’de çocukların korunması, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlı÷ı Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlü÷ü tarafından, koruyucu aile, evlat edinme, kurum bakımı ve çocu÷un kendi ailesi ve yakınları yanında bakım ve korunması gibi bakım yöntemleriyle sa÷lanmaktadır.

Bu çalıúma, çocukluk ve gençlik döneminin herhangi bir aúamasında kurum bakım hizmetinden yararlanmıú kiúilerle gerçekleútirilmiútir. Çalıúma, kiúilerin kurum bakımında iken yaúamıú oldukları olumsuzluklar, onların kurum bakımına yaklaúımı ve kurum bakımının kendi yaúamlarına etkisi de÷erlendirilerek korunmaya muhtaç çocuklar için oluúturulacak yeni politikaların oluúumuna katkıda bulunmayı amaçlamıútır. Araútırmanın evrenini “øzmir-Yetiútirme Yurtlarından Ayrılanlar Dayanıúma Derne÷i” üyeleri,

örneklemini ise, bu çalıúma için kendilerine ulaúılabilen ve görüúmeyi kabul eden dernek üyeleri oluúturmuútur. Böylece araútırma, gönüllü bir örnek kitle ile yürütülmüútür. Araútırma yöntemi olarak ise, nitel araútırma yönteminin derinlemesine görüúme tekni÷i kullanılmıútır.

Bu çalıúmada da di÷er çalıúmalarda oldu÷u gibi kurum bakımının sakıncaları ortaya çıkmıútır. Çalıúmada, katılımcıların kurum bakımı sonrası yaúama uyum sa÷layamama, aile iliúkilerini yürütmede zorluk yaúama, bulundukları ortamda damgalanma korkusu ile kendilerini gizleme e÷iliminde oldukları ve ço÷unlukla sorumluluk alma alıúkanlıklarının geliúmedi÷i gibi bulgular elde edilmiútir. Kurum bakımında kalmak, katılımcılar tarafından baúlı baúına bir olumsuzluk olarak görülse de kurum bakımında kalanlara devletin iú bulması, baúkalarına ihtiyaç duymadan devletin korumasında barınma ve beslenmelerinin sa÷lanması, kurum bakımının olumlu yönleri arasında ifade edilmektedir.

Anahtar Kelimeler: Korunmaya Muhtaç Çocuklar, Kurum Bakımı, Çocuk Yuvaları ve Yetiútirme Yurtları, Evlat Edinme, Koruyucu Aile, Sosyal Hizmetler.

ABSTRACT Doctoral Thesis Doctor of Philosophy (PhD)

Social Services for Children in Need of Protection in Turkey: A Study on Persons Benefited from the Care Institutions.

Ergün YAZICI

Dokuz Eylül University Graduate School of Social Sciens

Department of Labour Economics and Industrial Relations Labour Economics and Industrial Relations Program

Like in many other countries in the world, taking care of children in need is held next to their families in Turkey. However, there are some cases in which these children could not be looked after by home stay. In such cases, protection of these children is held under the supervision of the state, and with regulations and assigned institutions. Protection of children in Turkey is provided by Child Services General Directorate of the Ministry of Family and Social Policies with methods of care such as foster family, adoption, residential care and caring and protecting child near by his/her own family and relatives.

This study was executed with the people who had benefited from care institutions in any stage of their childhood and youth period. The study aimed to contribute the process of creating new policies for children in need which focusing on adversities of institutional care, concentrating on their opinions about intstitutional care by considering the effects of institutional care on their lives. The target group is the members of the “Solidarity Association of the Leavers of øzmir-Orphanages”, and sample was chosen among these members who were available and accepted taking interviews. Therefore, this research was executed with a mass of volunteers. In-depth interviews were used as a qualitative research method.

The drawbacks of the institutional care come forward in this study like in the other similar studies. There are some findings obtained in this study such

as participants having problems in adapting to life after institutional care, having troubles in executing family relations, tending to hide themselves by having the fear of being stagmitized, and mostly lacking the habit of taking responsibility. Although staying under institutional care is seen as negative in itself, state's providing employment to whom has institutional care, and the provision of housing and nutrition without the need for the protection of others are considered to be beneficial.

Keywords: Children in Need of Protection, Institutional Care, Children's Homes and Orphanages, Adoption, Foster Family, Social Services.

TÜRKøYE’DE

KORUNMAYA MUHTAÇ ÇOCUKLARA YÖNELøK SOSYAL HøZMETLER: KURUM BAKIM HøZMETøNDEN YARARLANMIù

BøREYLER ÜZERøNE BøR ARAùTIRMA

øÇøNDEKøLER

TEZ ONAY SAYFASI ii

YEMøN METNø iii

ÖZET iv ABSTRACT vi øÇøNDEKøLER viii KISALTMALAR xiv TABLOLAR LøSTESø xv ùEKøLLER LøSTESø xvii EKLER LøSTESø xviii GøRøù xix

BøRøNCø BÖLÜM KAVRAMSALÇERÇEVE

I. SOSYAL GÜVENLøK KAVRAMI VE TEMEL ÖZELLøKLERø 1

A. Tanımı ve Amacı 5 B. Niteli÷i 8 C. Yöntemleri 14 1. Sosyal Sigorta 14 2. Sosyal Yardım 17 3. Sosyal Hizmet 21 4. Sosyal Tazmin 23 5. Sosyal Teúvik 24

II. SOSYAL HøZMET KAVRAMI VE TEMEL ÖZELLøKLERø 25

A. Tanımı ve Amacı 25

C. Tarihsel Geliúim 31

1. Genel Olarak 31

2. Türkiye Açısından 35

a. Cumhuriyet Öncesi Dönem 35

b. Cumhuriyet Dönemi 40 D. Sunum Esasları 45 1. Kurumsal Açıdan 47 a. Özel Sektör 48 b. Kamu Sektörü 49 (1). Merkezi Yönetim 50 (2). Yerel Yönetimler 50

c. Sivil Toplum Kuruluúları 51

2. Uygulama Alanları 53

a. Çocuk ve Gençlik Refahı 55

b. Yaúlılık ve Aile Sorunları 57

c. Engellilik 66

d. Sa÷lık 69

e. Suçluluk 72

øKøNCø BÖLÜM

SOSYAL HøZMET AÇISINDAN KORUNMAYA MUHTAÇLIK OLGUSU

I. KORUNMAYA MUHTAÇLIK 76

A. Tanımı ve Unsurları 77

B. Niteli÷i 83 II. KORUNMAYA MUHTAÇLIöIN NEDENLERø 85

A. Kiúisel ve Ailevi Nedenler 85

B. Ekonomik Nedenler 90

C. Sosyal Nedenler 91

III. KORUNMAYA MUHTAÇLIöIN BOYUTLARI 94

A. Sosyoekonomik Boyut 94

2.Yoksulluk 97 3. Sosyal Dıúlanma 101 4. Göç 104 B. Hukuksal Boyut 107 1. Uluslararası Boyut 109 2. Ulusal Boyut 110

VI. KORUNMAYA MUHTAÇ GRUPLAR 115

A. Çocuklar ve Gençler 116

B. Yaúlılar 118

C. Yoksullar ve Evsizler 120

D. Engelliler 125

E. Kadınlar 126

F. Teknoloji Ba÷ımlıları veya Ma÷durları 131

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

KORUNMAYA MUHTAÇ ÇOCUKLARA VERøLEN SOSYAL HøZMETLER

I. BAKIM YÖNTEMLERø 133 A. Çocu÷un Aile Ortamında Bakımı ve Korunması 135

B. Kurum Bakımı 139

1. Tanımı 139

2. Unsurları 140

3. Kurum Türleri 144

a. Kapalı Tip Kurumlar 144

b. Açık Tip Kurumlar 144

c. Kıúla Tipi Kurumlar 145

(1). Çocuk Yuvaları 146

(2). Yetiútirme Yurtları 146

d. Okul Tipi Kurumlar 147

e. Ev Tipi Kurumlar 148

(1). Çocuk Köyleri 148

(3). Çocuk ve Gençlik Merkezleri 152

(4) Gençlik Evleri 154

f. Uçurtmayı Vurmasınlar ve Sevgi Zinciri Projeleri 155 4. Kurum Bakımın Olumlu ve Olumsuz Yönleri 156

a. Olumlu Yönleri 156

b. Olumsuz Yönleri 161

C. Koruyucu Aile Bakımı 165

1.Tanımı 166

2. Unsurları 167

3. Koruyucu Aile Bakımının Temel Esasları 170 4. Koruyucu Aile Bakımının Benzer Bakım Yöntemlerinden Farkı 174

a. Süt Evlatlıktan Farkı 175

b. Beslemelikten Farkı 175

c. Evlat Edinmeden Farkı 176

4. Koruyucu Aile Bakımının Olumlu ve Olumsuz Yönleri 184

a. Olumlu Yönleri 184

b. Olumsuz Yönleri 185

D. Evlat Edinme 186

1. Tanımı 188

2. Unsurları 190

a. Evlat Edinmenin Asli Unsurları 191

b. Evlat Edinmenin ùekli Unsurları 193

c. Evlat Edinmenin Temel Esasları 195

3. Evlat Edinmenin Olumlu ve Olumsuz Yönleri 197

a. Olumlu Yönleri 197

b. Olumsuz Yönleri 198

II. BAKIM YÖNTEMLERøNøN KARùILAùTIRILMASI 199

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

KURUM BAKIMINDAN YARARLANMIù BøREYLER ÜZERøNE NøTEL BøR ARAùTIRMA

I.ARAùTIRMANIN AMACI VE KAPSAMI 208

II. ARAùTIRMANIN YÖNTEMø 208 III. ARAùTIRMANIN ÖRNEKLEMø 211

IV. ARAùTIRMANIN SINIRLARI 214

V. ARAùTIRMANIN GEÇERLøK VE GÜVENøLøRLøöø 215

VI. ARAùTIRMANIN BULGULARI 217

A. Tanıtıcı Bilgiler 217

1. Cinsiyet ve Yaú 217

2. E÷itim Durumu 217

3. Medeni Durum 218

4. Anne-Baba ve Kardeú Durumu 220

B. Aile ve Yakınlarlaøletiúim 222

1. Aile Üyeleriyle Görüúme Durumu 222

2. Aile ve Di÷er Yakınlarla Görüúmeme Nedeni 226

C. Kurum Bakımıylaølgili Bilgiler 230

1. Kurum Bakımında Yaúam 230 a. Kurum Bakımına Alınmaya Aracılık Edenler 230

b. Kurum Bakımına Alınma Nedeni 233

c. Kurum Bakımında Geçirilen Süre 237

d. Kurum Bakımında Yer De÷iútirme 240

e. Kurum Bakımında Ziyaret Edilme 242

f. Kurum Bakımında Yakınları Ziyarete Gitme 246

g. Kurum Bakımına Alınan Kardeúler 250 h. Kurum Bakımında Adli Olaya Karıúma 254 i. Kurum Bakımında Kötü Muamele Görme 255

(1). Katılımcılar Bakımından 256

(2). Arkadaúları Bakımından 261

j. Kurum Bakımında Yaúam Koúulları ve Hizmet Kalitesi 266

2. Katılımcıların Kurum Bakımınaøliúkin De÷erlendirmeleri 271

a. Kurum Bakımının Olumlu Yönleri 271

b. Kurum Bakımının Olumsuz Yönleri 274

d. Kurum Bakımı Sonrası Karúılaúılan Zorluklar 286

e. Yuva ve Yurt Haberleriyle ølgili Düúünceler 292 f. Korunmaya Muhtaç Çocuklar øçin Yapılmak østenenler 299

D. Kurum Bakımı Sonrasıylaølgili Bilgiler 306

1. Genel Olarak 306

a. Sorumluluk Alma Alıúkanlıkları 307

b. Yaúam Düzeni Kurma 310

c. Adli Olaya Karıúma 318

d. Aile Kurma 319

e. Eúlerin Yaklaúımı 325

f. Yuva ve Yurt Ziyaretleri 327

g. Bakım Yöntemleri Hakkında Bilgi Sahibi Olma 331

2.øú Yaúamı 334

a. Çalıúma Durumu ve Çalıúma Süreleri 334

b. Devletin øú Bulmasıyla ølgili Düúünceler 335

c. Kurum Bakımında Kaldı÷ını Gizleme 341

d.øúyerinde Oluúan Önyargılar 349

E. SHÇEK’e øliúkin De÷erlendirmeler 354

1. SHÇEK’in Mevcut Politikaları 355

2. SHÇEK’in øzlemesi Gereken Politikalar 360

3. Çocuk Evleri Uygulaması 366

SONUÇ 372 KAYNAKÇA 384 EKLER 422

KISALTMALAR

AB Avrupa Birli÷i

ABD Amerika Birleúik Devletleri ANY Ayni ve Nakdi Yardımlar

BAö–KUR Esnaf, Sanatkâr ve Di÷er Ba÷ımsız Çalıúanların Sosyal Sigortalar Kurumu

bkz. Bakınız

BM Birleúmiú Milletler

BMÇHS Birleúmiú Milletler Çocuk Hakları Sözleúmesi

ÇHGM Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlü÷ü

DGK Derin Görüúme Katılımcısı

DSÖ Dünya Sa÷lık Örgütü

HIV Human Immunodeficiency Virus

ISS Intenational Social Services

KAY Koruyucu Aile Yönetmeli÷i

KEET Küçükleri Evlat Edindirme Tüzü÷ü

KMÇ Korunmaya Muhtaç Çocuklar

M.Ö Milattan Önce

N Toplam Sayı

OECD Ekonomik Kalkınma ve øúbirli÷i Örgütü

s. Sayfa

SHÇEK Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu

SSK Sosyal Sigortalar Kurumu

T.C. Türkiye Cumhuriyeti

TMK Türk Medeni Kanunu

TUøK Türkiye østatistik Kurumu

UÇÖ Uluslar arası Çalıúma Örgütü

vb ve benzeri

TABLOLAR LøSTESø

Tablo 1: 2003 Yılında Avrupa Ülkelerinde Koruyucu Aile ve Kurum Bakımında Bulunan 3 Yaú Altındaki Çocukların Sayı ve Oranları s. 203 Tablo 2: Araútırma Örneklemine øliúkin Demografik Veriler s. 212

Tablo 3: Cinsiyet ve Yaú Tablosu s. 217

Tablo 4: Katılımcıların Medeni Durumu s. 219

Tablo 5: Anne-Babanın Durumu s. 220

Tablo 6: Katılımcıların Kardeú Sayısı s. 221

Tablo 7: Anne-Baba øle Görüúme s. 223

Tablo 8: Kardeúlerle Görüúme s. 224

Tablo 9: Yuva ve Yurtta Kalmanın Yakınlarla Görüúmeye Etkisi s. 227 Tablo 10: Katılımcıların Kurum Bakımına Alınmalarında Aracılık s. 231 Tablo 11: Katılımcıların Kurum Bakımına Alınma Nedenleri s. 233

Tablo 12: Katılımcıların Kurum Bakımında Kaldıkları Kuruluúlar s. 238

Tablo 13: Katılımcıların Çocuk Yuvasında Kalma Süresi s. 238

Tablo 14: Katılımcıların Yetiútirme Yurdunda Kalma Süresi s. 239

Tablo 15: Kurum Bakımında Geçirilen Toplam Süre s. 239

Tablo 16: Yuva ve Yurt De÷iútirme s. 240

Tablo 17: Kurum Bakımında Ziyaret Edilme s. 243

Tablo 18: Kurum Bakımındaøken Yakınları Ziyarete Gitme s. 246

Tablo 19: Kurum Bakımına Alınan Kardeú Sayısı s. 250

Tablo 20: Kurum Bakımında Adli Bir Olaya Karıúma s. 254

Tablo 21: Kurum Bakımındaøken ùiddete Maruz Kalma s. 256

Tablo 22:ùiddetin Sürekli veya Münferit Olması s. 256

Tablo 23: Katılımcıların Arkadaúlarının ùiddete Maruz Kalması s. 261 Tablo 24: Arkadaúlarının Cinsel Taciz veya østismara Maruz Kalması s. 263 Tablo 25: Kurum Bakımında Yaúam Koúulları ve Hizmet Kalitesi s. 266 Tablo 26: Katılımcıların Kurum Bakımına Yönelik Önerileri s. 281 Tablo 27: Kurum Bakımından Ayrıldıktan Sonra Karúılaúılan Zorluklar s. 286

Tablo 29: Katılımcıların Korunmaya Muhtaç Çocuklar øçin Yapmak østedikleri

Davranıúlar s. 300

Tablo 30: Kurum Bakımında Kalan Kiúilerde Sorumluluk Alma Alıúkanlı÷ı s. 307

Tablo 31: Kurum Bakımı Almıú Kiúilerin Yaúam Düzeni s. 310

Tablo 32: Kurum Bakımından Sonra Adli Bir Olayla Karúılaúma s. 318

Tablo 33: Kurum Bakımı Almıú Kiúilerin Aile Kurma ve Çocuk Sahibi Olması s.319 Tablo 34: Kurum Bakımından Ayrılan Kiúilerin Kuruluúları Ziyareti s. 327 Tablo 35: Katılımcıların Bakım Yöntemleri Hakkında Bilgi Sahibi Olmaları s. 332 Tablo 36: Katılımcıların Tercih Etti÷i Bakım Yöntemleri s. 333 Tablo 37: Katılımcılarınøú Yaúamında Geçirdi÷i Süreler s. 335 Tablo 38: Devletin Korunmaya Muhtaç Çocuklara øú Bulması s. 336 Tablo 39: Kurum Bakımında Kalanlarınøú Yaúamında Kendini Gizlemesi s. 342 Tablo 40: Katılımcılarınøú Yaúamında Kendini Gizlemesi s. 343

Tablo 41: Kurum Bakımında Kalmanınøú Yaúamına Etkisi s. 350

Tablo 42: SHÇEK'in Politikalarının De÷erlendirilmesi s. 355

Tablo 43: Katılımcılara Göre SHÇEK'in øzlemesi Gereken Politikalar s. 361

ùEKøLLER LøSTESø

ùekil 1: Çocukların Maruz Kaldı÷ı Kötü Muamele Türleri s. 88 ùekil 2: 4 Yaú Altındaki Çocukların Maruz Kaldı÷ı Kötü Muamele Türleri s. 89 ùekil 3: AB Üyesi Ülkelerde 3 Yaú Altındaki Çocukların Kurum Bakımına Alınma Nedenleri s. 205 ùekil 4: AB Üyesi Olmayan Avrupa Ülkelerindeki 3 Yaú Altındaki Çocukların Kurum Bakımına Alınma Nedenleri s. 206 ùekil 5: Katılımcıların E÷itim Durumu s. 218

EKLER LİSTESİ

Ek 1: Bilgi Edinme Başvurusu ek s. 1 Ek 2: Görüşme Soruları ek s. 2 Ek 3: Dernek Künye Fotokopisi ek s. 8 Ek 4: Görüşme Kaydı Teslim Tutanağı ek s. 9

GøRøù

Toplumsal yaúamı tanımlayan sosyal politikalar, sosyal devletin bileúenlerinden birisidir. Bu ba÷lamda, genelde toplumun özelde ise, korunmaya muhtaç grupların korunması da sosyal devletin görevlerindendir. Sosyal devlet, toplumun korunmasını, ekonomik politikalardan çok sosyal politikalarla sa÷lamaktadır. Sosyal politikaların uygulanması, toplumsal eúitsizli÷in ortadan kaldırılmasına katkıda bulunarak, korunması gereken dezavantajlı grupların toplumsal yaúama dâhil edilmesi anlamını taúımaktadır. Bununla birlikte, sosyal politikalar, çeúitli sosyal güvenlik yöntemleriyle en çok da sosyal hizmet uygulamalarıyla gerçekleútirilmektedir.

Sosyal hizmet uygulamaları, toplumun korunmaya muhtaç kesimlerini toplumsal yaúama dâhil edebilmek için de÷iúik politikaların uygulanmasını gerekli kılmaktadır. Bu politikaların uygulanması gereken kesimlerden birisi de çocuklardır. Her çocuk do÷du÷u andan itibaren risklere açık ve savunmasızdır. Bu nedenle çocukların korunması günümüz toplumlarının önemli sorunlarından birisidir. Çünkü her toplum, kendi gelece÷ini çocuklar üzerinden inúa etmektedir. Bu ba÷lamda ülkeler, çocuklar açısından güvenli yarınlar inúa etmek istiyorlar ise, çocuklara yönelik koruma politikaları geliútirmek ve uluslar arası alanda belirlenmiú çocuk koruma politikalarını uygulamak zorundadır.

Her çocuk, çocuk olması nedeniyle korunmaya muhtaç olsa da ayrıca özel olarak korunması gereken çocuklar da vardır. Bu ba÷lamda, korunmaya muhtaç çocuklar özel olarak korunması gereken kesimlerden birini oluúturmaktadır. Korunmaya muhtaç çocuklara yönelik sosyal hizmetler, oldukça geniú ve dinamik toplumsal faaliyet alanıdır. Korunmaya muhtaç çocukların tespiti, korunma altına alınması, yerleútirildikleri kuruluúlar ve onlar için uygulanacak bakım ve koruma yöntemleri sosyal hizmet uygulamaları içerisinde yer almaktadır. Çocu÷un korunmasında öncelik, ailenin sorumlulu÷unda olsa da bazen ailenin çocu÷u koruyamadı÷ı bazen de çocu÷un ailenin yanında kalması, çocu÷un geliúimi açısından sakıncalı olmaktadır. Kimi çocuklar ise, bir aileye bile sahip olamamaktadır. Bu ba÷lamda, toplumsal sorumluluk gere÷i çocuk koruma yöntemleri devreye sokularak çocuk kanunlarla korunmaktadır.

Çocukların korunması baúka ülkelerde oldu÷u gibi, Türkiye’de de geleneksel koruma teknikleriyle baúlayıp modern koruma yöntemleriyle sürdürülmektedir. Türkiye’de korunmaya muhtaç çocukların korunması öncelikle dini gereklerle ve gönüllü çabalarla kurulan sosyal hizmet kurumları aracılı÷ıyla gerçekleútirilmiútir. Da÷ınık bir yapıda olan çocuk koruma yöntemleri Cumhuriyetin ilânıyla birlikte bütüncül bir yapıya kavuúturulmuútur. Bu ba÷lamda, çocukların korunmasıyla ilgili olarak faaliyette bulunan “Himayeyi Etfâl” dernekleri birleútirilerek Çocuk Esirgeme Kurumu’na dönüútürülmüútür. Uzunca bir süre, kamu yararına çalıúan dernek olarak faaliyet gösteren Çocuk Esirgeme Kurumu daha sonra katma bütçeli bir kamu kurumu olarak Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK)’na dönüútürülmüútür.

SHÇEK uzunca bir süre sosyal hizmetler ve çocukların korunmasıyla ilgili merkezi plan ve politikaların geliútiricisi ve uygulayıcısı olmuútur. Ancak, sosyal hizmetlerin dinamik bir alan olması, günün gereklerine göre sosyal hizmet politikalarının da yeniden gözden geçirilmesini ve yeni politikaların uygulanmasını gerekli kılmıútır. Bu ba÷lamda, Baúbakanlı÷a ba÷lı olarak faaliyet gösteren SHÇEK Genel Müdürlü÷ü, sosyal yardım ve hizmetlerin tek çatı altında toplanarak yeniden yapılandırılması gerekçesiyle kapatılmıú, SHÇEK Genel Müdürlü÷ünün bütün taúra teúkilatları da Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlı÷ının taúra teúkilatlarına dönüútürülmüútür1.

SHÇEK, Türkiye’de sosyal hizmetlerin tek çatı altında toplanması ve kurumsal bütünlük sa÷lanması gerekçesiyle kapatılmıú olsa da Türkiye’de korunmaya muhtaç çocukların bakım ve korunmasıyla ilgili sosyal hizmetlerin sunumu halen, “2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu” hükümlerine göre yürütülmektedir. SHÇEK Kanununda korunmaya muhtaç kesimlere yönelik sosyal hizmet uygulamalarının, devlet ve gönüllü kuruluúlarla

1

633 sayılı Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlı÷ının Teúkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname, 8 Haziran 2011 tarihinde 27958 sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlü÷e girmiútir. Bu Kararname ile Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlı÷ı kurularak SHÇEK Genel Müdürlü÷ü kapatılmıú, SHÇEK’nun taúra teúkilatında yer alan sosyal hizmet kuruluúları Aile ve Sosyal Politikalar øl Müdürlüklerine ba÷lanmıútır. Söz konusu KHK, sosyal hizmetler ve yardımlara iliúkin ulusal düzeyde politika ve stratejiler geliútirme, uygulama ve dezavantajlı grupların korunması görevini Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlı÷ına vermiútir. Bundan böyle dezavantajlı gruplardan birisi olan korunmaya muhtaç çocuklarla ilgili bakım, koruma, evlat edinme hizmetleri ile birlikte koruyucu aile hizmetlerini koordine etme yetkisi de söz konusu Bakanlı÷a ait Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlü÷ünün ilgili daire baúkanlıkları tarafından yerine getirilecektir.

iúbirli÷i çerçevesinde yürütülece÷i belirtilmiútir. Ancak, söz konusu Kanunda çocu÷un kendi öz ailesi yanında bakım ve korunmasının sa÷lanması, öncelikli olarak belirlenmiú olsa da bunun mümkün olmadı÷ı durumlar bulunmaktadır. Bu durumda, aile temelli bakım hizmetlerinden koruyucu aile ve evlat edinme seçeneklerinin düúünülmesi, kurum bakım yönteminin ise, son seçenek olarak uygulanması gerekti÷i üzerinde durulmuútur.

Türkiye’de özel olarak korunması gereken çok büyük bir çocuk kümesi olmasına ra÷men, korunma altına alınan çocukların sayısı son derece azdır. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlı÷ının resmi verilerine göre kurum bakımı, koruyucu aile, evlat edinme, ayni ve nakdi yardımlarla desteklenerek ailesi yanında bakılıp korunan çocuk sayısı yirmi bin civarındadır. Bu ba÷lamda, korunmaya muhtaç çocuklara yönelik sosyal hizmetlerin temel problemi, ihtiyaç sahibi bütün çocukların korunmaması, “korunmaya muhtaç çocuk” ifadesinden “kimsesiz” çocukların, temel koruma yöntemi olarak ise, yuva ve yurt bakımının yani kurum bakımının anlaúılmasıdır.

Bu çalıúma, sosyal hizmet politikalarının geliútiricisi ve uygulayıcısı olan Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlı÷ı Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlü÷ü tarafından sunulan hizmetler boyutu ve 2828 sayılı Kanun hükümleri ile bu kanunda belirlenmiú olan “korunmaya muhtaç çocuklar” tanımı esas alınarak tamamlanmıútır. Çalıúmada, korunmaya muhtaç çocuklara verilen sosyal hizmetler temel alınmıú olsa da çalıúma, geçmiúte korunmaya muhtaç çocuklar üzerine yapılan çalıúmalardan nitelik itibariyle farklılık göstermektedir. Çünkü bu çalıúma, çocuk yuvası ve yetiútirme yurdu gibi kuruluúlarda bakım ve korunma altında bulunan çocuk ve ergenlerin aksine, geçmiúte belli bir süre kurum bakımı ve korunması altında bulunmuú, fakat úu anda kurum bakımıyla herhangi bir iliúkisi kalmamıú yetiúkinlerle yapılmıútır.

Çalıúma dört bölümden oluúmaktadır. Birinci bölümde, sosyal güvenlik kavramı ve yöntemleri ele alınarak sosyal hizmet kavramı açıklanmıútır. Sosyal hizmetlerin tarihsel geliúim süreci, sunum esasları ve sosyal hizmetlerin uygulama alanları incelenmiútir. økinci bölümde, sosyal hizmet açısından korunmaya muhtaçlık olgusu de÷erlendirilmiútir. Bu bölümde korunmaya muhtaçlık kavramı, korunmaya muhtaçlı÷ın nedenleri, korunmaya muhtaçlı÷ın boyutları ve korunmaya muhtaç gruplar ele alınmıútır. Üçüncü bölümde, korunmaya muhtaç çocuklara verilen sosyal

hizmetler ve bakım yöntemleri üzerinde durularak bakım yöntemlerinin karúılaútırılması yapılmıútır. Dördüncü bölümde ise, yaúamının belirli bir dönemini kurum bakımında geçirmiú ve artık kurum bakımıyla iliúkileri kalmamıú kiúilerle gerçekleútirilmiú olan nitel alan çalıúmasının de÷erlendirilmesi yapılmıútır. Sonuç olarak, çalıúmada, yetiúkinlerin kendi yaúamları da dikkate alınarak, kurum bakımı, sosyal hizmet politikaları ve sosyal hizmetlerin uygulayıcısı konumundaki sosyal idarenin de÷erlendirilmesi yapılmıú, sorunların çözümü ve yeni sorunların meydana gelmemesi için öneriler ortaya konulmuútur.

BøRøNCø BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE

I. SOSYAL GÜVENLøK KAVRAMI VE TEMEL ÖZELLøKLERø

Sosyal politikanın en geniú ve kapsamlı aracını oluúturan sosyal güvenlik2, sosyal politikanın bir parçası olarak3 toplumların uygarlık düzeyini belirleyen ölçütlerden birisidir. Çünkü sosyal güvenlik, sosyal riskler karúısında kiúilere ekonomik güvence sa÷layarak onları gelecek kaygısından ve yoksullu÷un olumsuzluklarından kurtarır. Ayrıca, kiúili÷in geliútirilmesi, özgürlü÷ün pekiútirilmesi, sosyal devletin ve gelir da÷ılımının adil bir biçimde yaúama geçirilmesini sa÷layan araç olarak sosyal dengenin sa÷lanmasına da önemli katkıda4 bulunur. Buna ra÷men, dünyanın pek çok bölgesinde nüfusun çok büyük bir oranının sosyal korumaya sahip olmadı÷ı, gerek geliúmekte olan ülkelerde ve gerekse geliúmiú ülkelerde sosyal korumada boúluklar oldu÷u bilinmektedir5.

Sosyal güvenlik; risklerle karúılaúan ve yoksullu÷a düúen kiúiye asgari bir güvence sa÷lamayı amaçlar. Bu nedenle, sosyal güvenlik politikalarının temelini, ekonomik ve sosyal risklerin kiúiler üzerindeki etkisini giderme çabaları oluúturur. Bunun nedeni, çalıúma gücünü olumsuz yönde etkileyen hastalık, yaúlılık ve sakatlık gibi bedensel riskler ile kiúinin çalıúmasını engelleyen iúsizlik gibi risklerle karúılaúan kiúinin, geçici veya sürekli bir úekilde gelirden yoksun kalarak ekonomik güvensizlik ortamına itilmesidir6.

Sosyal güvenlik, toplumu oluúturan tüm insanları ilgilendiren bir konudur. Bu bakımdan sosyal güvenli÷in özünü oluúturan tehlikelerden uzak kalarak güvenlik içinde bulunma duygusu, temel ve evrensel gereksinimlerin baúında gelmektedir. Bu gereksinimler zamandan ve mekândan ba÷ımsız olarak, insanlık tarihi boyunca, tüm

2_{Yusuf Alper, “Yeni Bir Yüzyıla Girerken Yeniden Yapılanmanın Eúi÷indeki Sosyal Güvenlik”,}

Çimentoøúveren Dergisi, Cilt: 13, Sayı: 3, 1999, (Yeni Bir Yüzyıl), s. 11.

3_{Aysen Tokol, Sosyal Politika, 2. baskı, Uluda÷ Üniversitesi Güçlendirme Vakfı Yayını, Bursa, 2000,}

s. 145.

4_{Ali Güzel, “Roma ve Maastricht Anlaúmaları Sürecinde Avrupa Sosyal Modeli ve Türkiye” Metin}

Kutal’a Arma÷an, Tühis Yayını, Yayın No: 25, Ankara, 1998, s. 120.

5

Rogger Beattie, “Social Protection For All: But How?”, International Labour Rewiev, Cilt: 139, 2000, s. 129.

6_{Yüksel Akkaya, “Avrupa Birli÷i, øúçi Sınıfı ve Sosyal Güvenlik”, Toplum ve Hekim Dergisi, Cilt:}

toplumlarda var olmuútur. Bu gereksinimlerin nedenini oluúturan tehlike evrenseldir, kayna÷ı ve úiddeti de÷iúecek ancak ortadan kalkmayacaktır7. Tehlikelerin ortadan kalkmayacak olması nedeniyle, insanlar kendilerini ve ailelerini güvence altına alma gereksinimi duymuú ve bunun için çeúitli yöntemler geliútirmiútir8. ønsanın içinde bulundu÷u durumu ve gelece÷ini güvence altına alma gereksinimi de sosyal güvenlik fikrini do÷urmuútur. Bu ba÷lamda, sosyal güvenlik düúüncesi her türlü riske karúı gelece÷i güvence altına alma amacıyla düúünülmüú bir kavramdır. Kiúi ve dolayısıyla aile, gelirlerindeki azalıú ya da giderlerindeki artıúa neden olan olaylara karúı güvence aramak zorundadır. Bir baúka deyiúle, sosyal güvenlik kavramı çalıúan, çalıúmayan tüm vatandaúları kapsayan, onları güvence altına alan ve bu güvenceyi ulusal dayanıúma ile sa÷layan tedbirlerden oluúmaktadır9.

Bu ba÷lamda, sosyal güvenlik toplumdaki herkes için karúılanması zorunlu bir gereksinimdir. Bu gereksinimlerin karúılanması her toplumun içinde bulundu÷u koúullara göre biçimlenir. Bu biçimleniú de toplumların izledi÷i sosyal politikaları belirler10. Buna göre sosyal güvenlik; geniú anlamıyla sosyal politika kavramı ile iliúkilidir11. Çünkü sosyal politika, toplumun nasıl davranması gerekti÷ine dair düúünce ve normlarının teorik bir takibi ve “sosyal” olarak kabul edilen politikaların pratik bir uygulamasıdır. Sosyal politika terimi sadece akademik bir disiplin ve onun çalıúmasını belirtmek için de÷il, ayrıca sosyal aksiyonu belirtmek için de kullanılır. Dolayısıyla, sosyal politika, hem sosyal hizmetlerin refah düzeyini yükseltmek için yapılan iúleri tanımlamada kullanılan hem de bu tarz aksiyonların akademik çalıúmasını belirten bir terimdir. Bir di÷er ifadeyle, sosyal politika, toplumu oluúturan kiúilerin refah düzeyi ve esenli÷i ile yakından ilgilidir. Bu ba÷lamda devlet, vatandaúlarının refah seviyelerini yükseltmek için bir dizi sosyal hizmet politikası uygulamaktadır12.

7

Alper, Yeni Bir Yüzyıl, s. 11.

8

Umut Tepekule, Türkiye’de Sosyal Güvenlik Sisteminin Yeniden Yapılandırılması Çerçevesinde Reform Sürecinin De÷erlendirilmesi, (Yayınlanmamıú Yüksek Lisans Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, øzmir, 2008, s. 3.

9_{øsmail Güneú, “Sosyal Güvenlik”, http:/idari.cu.edu.tr/igunes/kamu/dosya10.htm, ( 26.12.2006).} 10_{Faruk Kocacık, “Mevsimlik øúçiler”, øbrahim Yasa’ya Arma÷an, Ankara Üniversitesi Siyasal}

Bilgiler Fakültesi Yayını, Yayın No: 519, Ankara, 1983, (øúçiler), s. 267.

11_{Cem Do÷an, “Sosyal Güvenlik ve Sosyal Politika’nın Kısa Tarihçesi”, SES Sa÷lık ve Sosyal}

Hizmet Emekçileri Sendikası Dergisi, Sayı: 11, 2005, s. 22.

Dar anlamda sosyal politikanın temelinde, Sanayi Devrimi’nin a÷ır çalıúma koúullarında iúçilerin sorunları yer almıúken; geniú anlamda sosyal politika toplumu oluúturan tüm kiúiler ve gruplar ile bunların yaúamlarını sürdürdü÷ü çevreyi de kapsamaktadır13. Bir baúka ifadeyle, sosyal politika geniú bir alanı kapsar ve toplumsal yaúamı tanımlar. Dolayısıyla, sosyal politika bir toplumun sadece güçsüz üyelerini korumak için toplumun ortak çabasını yansıtmayı de÷il, aynı zamanda toplumu oluúturan herkesin sosyal gereksinmelerini karúılamayı da içermektedir14.

Sosyal politikalar baúlangıçta iúveren karúısında güçsüz durumda olan iúçi sınıfına ait sorunların çözümüne yönelik önlemler olarak baúlamıúsa da, zaman içinde toplumun çeúitli kesimlerine ve çeúitli sosyal sorunlara yönelmiú bütün toplumun sosyal geliúmesini sa÷lamayı ve yaúam koúullarını iyileútirmeyi amaçlayan “vatandaúlık hakkına” dönüúmüútür15. Böylece sosyal politika, sınıflar ve gruplar arası çıkar çatıúmalarını, barıú ve sosyal adalet içinde çözmeyi amaç edinerek16 liberal düzende toplumdaki farklı kesimlerin birbiriyle ve toplumla olan iliúkilerinde meydana gelen sosyal uyumsuzlukları gidermeye çalıúır17. Ayrıca, sosyal politikalar, toplumun sorunlarına çare bulmayı, bu suretle sosyal adaleti, barıúı ve toplum düzenini sa÷lamayı18 toplumda yaúayan kiúilerin toplumsal yaúamda karúılaúabilecekleri tüm risklere karúı korunmalarını hedeflemektedir19.

Bu anlamda, sosyal politikanın hedeflerini kısaca úu úekilde sıralamak mümkündür:

x Kiúisel muhtaçlı÷ın yanında, de÷iúik psikososyal sorunların ve yüklerin ortaya çıkması halinde muhtaç insanlara, sosyal güvenlik yöntemleri aracılı÷ıyla

13_{Ali Nazım Sözer ve Derya Alimano÷lu Yemiúci, “øúletme Bilimi Sosyal Politika Bilimine Muhalif}

midir? Toplam Kalite Yönetimi ve Sosyal Sorumluluk Örnekleri Bakımından Bir De÷erlendirme”, Mercek Dergisi, Sayı: 1, 2007, ss. 105-106.

14

Zeki Erdut, “Günümüzde Sosyal Politikanın Açılımları” 1. Ulusal Sosyal Politika Kongresi Kitabı, Devrimci øúçi Sendikaları Konfederasyonu Yayını, Ankara, 2004, (Politikanın Açılımları), s. 32.

15

Meryem Koray, Sosyal Politika, Ezgi Kitabevi, Bursa, 2000, s. 9.

16_{Ali Nazım Sözer, Türkiye’de Sosyal Hukuk, 2. baskı, Barıú Yayınları, øzmir, 1998, (Sosyal}

Hukuk), s. 8.

17

Sözer, Sosyal Hukuk, s. 26.

18

A. Can Tuncay, “AB Sosyal Politikasınaøliúkin Düzenlemelerin Temel Yapısı”, Avrupa Birli÷i’nin Sosyal Politikaları ve Türkiye Semineri, Çimento Müstahsilleri øúverenleri Sendikası Yayını, Ankara, 1997, s. 88.

19_{Ömer Zühtü Altan, Sosyal Politika, Anadolu Üniversitesi Yayınları; Yayın No: 1592, Eskiúehir,}

geniú kapsamlı ve çok maksatlı maddi ve manevi destek ve danıúmanlık hizmetleri sunmak,

x Sosyoekonomik yönden zayıf olan insanların sosyal ve ekonomik durumlarını iyileútirmek,

x Sosyal risklere ve bunların do÷urabilece÷i her türlü zararlara karúı toplumun bütün üyelerini sosyal güvenlik kapsamına dâhil etmek ve

x Fırsat eúitli÷i çerçevesinde insan onuruna yaraúır bir yaúamın sürdürülmesi için tedbirler almaktır.

Ekonomik büyümenin dengeli olabilmesi ya da sosyal sorunları çözerek büyümenin gerçekleútirilebilmesi için sosyal politikaya gereksinim vardır. Dolayısıyla, ekonomik ve sosyal geliúme bir bütünlük içinde gitmekte ve ekonomik üretim artıúı sosyal refah artıúına dönüúmektedir. Bu ba÷lamda, toplumda refah artıúını sa÷layacak ve toplumun tüm kesimlerini kapsayacak sosyal politika uygulamaları oldukça önemlidir. Sosyal politikaların uygulanmasını etkin kılmak için toprak reformu, kooperatifçili÷in desteklenmesi, sosyal güvenli÷in yaygınlaútırılması, toplu konut uygulamaları, personel reformu, tekelci çokuluslu úirketlerin ekonomik güçlerinin dengelenmesi önemlidir. Ayrıca, gelir da÷ılımındaki eúitsizliklerin giderilmesi ve vergi reformunun yapılması, e÷itim, sa÷lık, kentleúme, konut ve çevre politikası, tarım, kredi ve kırsal yerleúim politikaları gibi daha geniú kapsamlı ve makro ölçekli sosyal politikalar da önem kazanmaktadır20.

Bu noktada sosyal güvenli÷in üstlendi÷i iúlevlerin belirlenmesi, sistemin iúlerli÷i ve uygulamada ortaya çıkan sorunların çözümü açısından önem taúımaktadır. Sosyal güvenli÷in temel iúlevlerinin baúında, kiúiye ekonomik güvence sa÷lama ve sosyal riskleri önleme iúlevi gelmektedir. Sosyal güvenlik kiúinin üzerindeki sosyal riskleri ortadan kaldırarak, onun yaúamının her döneminde huzurlu ve sosyal yönden güvenli bir úekilde yaúamasını sa÷lar. Ayrıca, sosyal güvenlik yöntemleri ulusal gelirin yeniden da÷ıtılmasına yardımda bulunarak, toplumdaki ekonomik eúitsizliklerin bir ölçüde azaltılması ve sosyal adaletin sa÷lanmasına katkıda

20

Kadriye Kobak, Yerel Yönetimlerin Yoksullukla Mücadelede Uyguladı÷ı Sosyal Yardım ve Sosyal Hizmet Programları, (Yayınlanmamıú Yüksek Lisans Tezi), Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskiúehir, 2006, ss. 61-62.

bulunmuú olur21, 22. Böylece sosyal güvenlik sistemleri, sosyal politikaların yaúama geçirilmesine23 aracılık ederler. Bir baúka ifadeyle, bir ülkede kurulu bulunan sosyal güvenlik sistemleri, sosyal politika uygulamalarının asli unsuru ve kurumsal araçlarıdır24.

A. Tanımı ve Amacı

Sosyal güvenli÷in, üzerinde anlaúılmıú evrensel bir tanımı yoktur25. Ancak, terim olarak yirminci yüzyılın ilk çeyre÷inden itibaren kullanılmaya baúlanan, sosyal ve güvenlik kelimelerinden oluúan26 sosyal güvenlik kavramı farklı úekillerde yorumlanmaktadır. Kavramı oluúturan kelimelerden27 “sosyal” kelimesi, toplum halinde yaúamakta olan insana aitlik bildiren ve toplumun bir üyesi olarak insanı ifade eden, onu kapsayan bir kelime28, “güvenlik” ise, tehlike ile birlikte anılan ve tehlikenin etkisinin olmadı÷ı durumu ifade etmektedir29. Bu nedenle, sosyal güvenlik; kiúilerin maruz kalaca÷ı riskler30 olarak onları bütün yaúamları boyunca ilgilendiren olgu olarak ortaya çıkar ve genellikle sosyal güvenlik politikaları ile sosyal güvenlik sistemlerini kapsayacak biçimde incelenir. Bu ba÷lamda, sosyal güvenlik terimi, hem koruma sa÷layan bir düúünceyi hem de bu düúünceye iúlerlik kazandıran kurumsal yapıyı yansıtmaktadır31.

21

Selami Seven, Avrupa Birli÷i Sosyal Güvenlik Normları ile Türk Sosyal Güvenlik Normlarının Karúılaútırmalı Analizi ve Uyum Sorunu, (Yayınlanmamıú Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, øzmir, 1997, s. 7.

22_{Bekir Türkmen, “Sosyal Risk Altındaki Çocuklar, Gençler Yaúlılar”, Kastamonu E÷itim Dergisi,}

Cilt:13, Sayı: 1, 2005, s. 11.

23

Ercan Turan, “Sosyal Güvenlik Hakkı”, Kamu-øú øú Hukuku ve øktisat Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 3, 2004, s. 319.

24

Altan, Politika, s. 37.

25

George E. Rejda, Social And Economic Security, New Jersey, 1994, s. 12.

26_{Yusuf Alper, Türkiye’de Sosyal Güvenlik ve Sosyal Sigortalar, Uluda÷ Üniversitesi Güçlendirme}

Vakfı Yayın No: 15, Bursa, 1997, (Sosyal Sigortalar), s. 4.

27

Hasan ùenocak, Korunmaya Muhtaç Çocuklar: østanbul Yetiútirme Yurtları Üzerine Bir Alan Araútırması, (Yayınlanmamıú Doktora Tezi), østanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, østanbul, 2005, (Korunmaya Muhtaç Çocuklar), s. 7.

28

Kadir Arıcı, Sosyal Güvenlik Dersleri, Sargın Ofset, Ankara, 1999, s. 1.

29

Alper, Sosyal Sigortalar, s. 4.

30

Saadet Tantan, Sosyal Güvenlik Kapsamında Emeklilik Sisteminde Reform Arayıúları ve Özel Emeklilik Fonları, Beta Basım, østanbul, 2001, s. 2.

31

Ercan Duygulu ve Pınar Pehlivan, Sosyal Güvenlik Kurumlarının Kaynak Sorunları ve Çözüm Önerileri, Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Yayın No: 17, Ankara, 2004, ss. 3-4.

Bu anlamda sosyal güvenlik, bir ülke halkının bugününü ve yarınını güvence altına almayı amaçlayan, aralarında sıkı birlik ve uyum bulunan kurumlar bütünüdür. Bir baúka ifadeyle, toplumun sadece belirli bir kesimini de÷il, gelirleri ne olursa olsun toplumu oluúturan herkese belirli riskler karúısında ekonomik güvence sa÷layan kurumlar toplulu÷u olarak nitelendirilmektedir32. Bu açıklamalar do÷rultusunda, sosyal güvenlik; toplumu oluúturan kiúilerin maruz kalaca÷ı sosyal risklerin ortaya çıkmadan önlenmesi33, ortaya çıkan risklerin de etkisini yok etmek için toplumun ortak hareket etmeyi kabul etti÷i bir süreçtir34. Bu süreç aynı zamanda kiúinin karúılaúaca÷ı ve yaúamı için tehlike oluúturan risklere karúı güvence arayıúının bir ürünüdür. Dolayısıyla, herhangi bir riskle karúılaúan kiúiye asgari güvence sa÷lamak sosyal güvenli÷in var oluú nedenidir35. Bir baúka tanıma göre ise, sosyal güvenlik; çeúitli mesleki, fizyolojik ve sosyoekonomik tehlikelere maruz kalarak, çalıúma gücünü veya gelirini yahut her ikisini de kaybeden kiúiler ile onların bakmakla yükümlü oldu÷u kimseleri u÷radıkları zararlardan kurtarma güvencesidir36.

Sosyal güvenlik, günümüzde birçok uluslararası normda ifadesini bulmaktadır. Bu ba÷lamda, Uluslararası Çalıúma Örgütü (UÇÖ)’ne göre sosyal güvenlik; hastalık, analık, çalıúma gücü kaybı, iúsizlik, yaúlılık vb. nedenlerle kazancın önemli ölçüde azalması veya kesilmesiyle ortaya çıkan, ekonomik ve sosyal risklere karúı kiúiler ve onların bakmakla yükümlü oldu÷u kimselerin kamu programları aracılı÷ı ile koruma altına alınarak desteklenmesini ifade etmektedir37.

Sosyal güvenlikteki en büyük de÷iúim, Birinci ve økinci Dünya Savaúlarından sonra meydana gelen ekonomik bunalımlar sonucu olmuútur. Sosyal güvenlik, sigorta mantı÷ının da ötesine geçerek, sosyal devletin uygulamadaki en önemli aracı

32

Sevda Demirbilek, Sosyal Güvenlik Sosyolojisi, Legal Yayıncılık,øzmir, 2005, (Sosyal Güvenlik), ss. 21-22.; Emre Kongar, ønsanı Yönlendirme ve Sosyal Hizmetler, Hacettepe Üniversitesi Yayını Yayın No: A-25, Ankara, 1978, s. 29.

33_{Nuvit Gerek ve ølhan Oral, Sosyal Güvenlik Hukuku, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Yayın No:}

1574, Eskiúehir, 2004, s. 4.

34_{Abdulhalim Çelik, Küreselleúme Sürecinde Sosyal Güvenlik Sistemlerinin Dönüúümü ve Türkiye,}

Kamu-øú Yayını, Ankara, 2002, s. 7.

35_{Ali Güzel ve Ali Rıza Okur, Sosyal Güvenlik Hukuku, 5. baskı, Beta Basım, østanbul, 1996, ss.}

1-2.

36

Sevda Taútekil, Korunmaya Muhtaç Çocuklara Yönelik Sosyal Hizmetler-Koruyucu Aile Bakımı øzmir Örne÷i, (Yayınlanmamıú Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, øzmir, 1989, (Koruyucu Aile Bakımı), s. 11.

37

haline gelmiútir. Bu durum sosyal güvenli÷in temel insan hakkı olarak, anayasa ve uluslararası sözleúmelerle düzenlenmesini de beraberinde getirmiútir38. Çünkü sosyal güvenlik, sosyal tarihin acı tecrübelerine ba÷lı olarak bir insan hakkı ve devlet görevi olarak kabul edilmiútir39. Sosyal güvenlik; ønsan Hakları Evrensel Bildirgesi (øHEB)’nde, UÇÖ sözleúme ve tavsiye kararlarında ve di÷er uluslararası belgelerle birlikte ülke Anayasa ve kanunlarında; temel ve vazgeçilmez insan haklarından biri olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte, sosyal güvenlik kiúi ve ailesinin çeúitli nedenlerle maruz kalabilecekleri risklerden kurtarılarak yaúadıkları toplum içinde, baúkalarına ba÷ımlı olma ihtiyacı duymadan, insan haysiyetine yaraúır bir yaúam standardına kavuúturulması anlamında kullanılmaktadır. Kavram biraz açıldı÷ında, hangi tür risklerin ne tür ihtiyaç yarattı÷ı ve bunların hangi tedbirlerle karúılandı÷ının da bu tanıma ilave edildi÷i anlaúılmaktadır. Bu ba÷lamda, sosyal güvenlik kavramının 1990’lı yıllardan sonra biraz daha geniúletilerek “sosyal koruma” kavramına dönüúmeye baúladı÷ı görülmektedir40.

Sonuç olarak sosyal güvenlik, kiúilerin ve ailelerin ekonomik ve sosyal risklerle karúılaúmaları durumunda gereksinim duydukları destek ve dayanıúmanın, kamu programları aracılı÷ı ile kurumsallaútırılmasıdır. Kurumsallaútırılmıú bu sistem ile yüksek gelir gruplarından düúük gelir gruplarına gelir transferi sa÷lanabildi÷i gibi nesiller arasında da gelir transferi gerçekleútirilmektedir. Kiúilerin ve ailelerin hastalık, analık, iúsizlik, yaúlılık, iú kazası ve meslek hastalı÷ı, malullük, ölüm ve aile sahibi olma durumunda karúılaúacakları gelir kaybı ve gider artıúlarının karúılanması için sosyal güvenlik sistemlerinin kurulması ve devam ettirilmesi sosyal devletin temel görevidir41. Bu ba÷lamda, sosyal devletin sundu÷u sosyal güvenlik, kiúilere güvence sa÷layarak, onların benzerler toplumuna ait olarak yaúamlarını devam

38_{ùenay Gökbayrak, “Türkiye’de Sosyal Güvenli÷in Dönüúümü” Çalıúma ve Toplum Dergisi, Sayı:}

2, 2010, s. 142.

39

Turan Yazgan, “Sosyal Güvenlik Kavramı” Sosyal Siyaset Konferansları, østanbul Üniversitesi Yayınları, Yayın No: 1833, østanbul, 1972, s. 201.

40

Yusuf Alper, “ABD Sosyal Güvenlik Sistemi Bir Model Olabilir mi?”, Çimentoøúveren Dergisi, Mart-Nisan, 2008, (Sosyal Güvenlik), s. 6.

41_{Seyhan Erdo÷du, “Sosyal Politikada De÷iúim ve Sosyal Güvenlik Reformu”}

ettirebilmelerinin temel koúuludur42. Bu açıdan bakıldı÷ında sosyal güvenli÷in amacı UÇÖ tarafındanúu úekilde belirlenmiútir43:

1. Kiúiler ve ailelerin karúılaútıkları ekonomik ve sosyal bir olay sonucu yaúam standartları ve seviyesinde önemli bir azalma olmasına izin vermeyecek bir koruma garantisi sa÷lamak ve bu garanti ile sadece risk ile karúı karúıya kalındı÷ı zaman de÷il, risk oluúmadan önce önlemek veya önlenemeyen bir risk durumunda kendileri için en uygun tedbirleri almalarına yardımcı olmak,

2. Günümüzde ve yeterli miktarda karúılanamayan riskler arasında sayılan yetiúkin ö÷rencilerin e÷itim masrafları evden, tarladan, iú yerinden zorunlu olarak çıkarılma gibi risklere karúı kiúileri ve aileleri korumak,

3. Özel emeklilik sigortalarının de÷iúik programlar arasında transferini sa÷lamak, kazanılmıú hakları korumak, ödeme planlarında iyileútirici düzenlemeler yapmak ve ödemeleri enflasyona karúı korumak,

4. Emeklili÷in kanunlarla düzenlendi÷i yerlerde emeklilik ödemelerini kazançlara veya Gayri Safi Yurt øçi Hâsılaya endekslemek,

5. Her yoksulu toplum yaúamına katabilecek bir yaúam standardına kavuúturmaktır. Bir baúka ifadeyle, sosyal güvenli÷in veya sosyal korumanın amacı sadece hayatta kalma de÷il, aynı zamanda insan onurunun korunması ve sosyal katılımın sa÷lanmasıdır44.

B. Niteli÷i

Bir toplumdaki eúitsizliklerin azaltılmasına, sosyal adaletin sa÷lanmasına yardımcı45 olan sosyal güvenlik, hiçbir ayrım gözetmeksizin toplumu oluúturan herkese güvenlik sa÷lamayı hedeflemektedir. Ayrıca, sosyal güvenlik; kiúilerin karúılaúabilecekleri tüm risklere karúı onları korumayı amaçlayarak insan onuruna yaraúır asgari bir yaúam düzeyi sa÷lamayı ilke edinmekte ve devletçe

42 _{Robert Castel, Sosyal Güvensizlik, çev. Iúık Ergüden, øletiúim Yayınları, 1. baskı, østanbul, 2004, s.}

92. 43 Tepekule, ss. 5-6. 44 Beattie, s. 148. 45 Tokol, ss. 144-145.

kurulmaktadır46. Devletçe kurulan sosyal güvenlik sistemi, toplumun sosyal güvenlik gereksinimlerini karúılamanın47 yanı sıra, toplumda yaúayan kiúilere de koruma sa÷lamaktadır. Hiç kuúkusuz, sosyal güvenlik bu iúlevlerini yerine getirirken bazı niteliklere de sahip olmak zorundadır. Bu nitelikler aynı zamanda sosyal güvenli÷in temelini oluúturmaktadır.

Sosyal güvenli÷in en temel niteli÷i, onun sosyal hakların devamı olmasıyla ortaya çıkmıú olmasıdır. Baúlangıçta, tabandan gelen baskılar nedeniyle, geliúmiú batı ülkelerinde kurulmaya baúlanan sosyal güvenlik sistemi, önce kanunlar, sonra anayasalarda yer almıútır. Bu haklar, daha sonra uluslararası sözleúmelerle “uluslararası ortak normlar” haline getirilmiútir48. Devlet, sosyal güvenlik alanına müdahale ederek sosyal güvenlik sistemlerini oluúturmuú ve bu sistemi sosyal devlet mantı÷ıyla bir insan hakkı olarak kabul etmiútir49. Sosyal güvenlik hakkının, insan hakkı olarak ortaya çıkması modern topluma geçiúle birlikte olmuútur. Nitekim hukuki alanda sosyal güvenlik kavramına ilk kez 1935 tarihli Amerikan Sosyal Güvenlik Yasası'nda yer verilmiútir50.

Sosyal güvenlik; dünyadaki tüm sistemlerde temel insan hakkı olarak tanımlanmıútır51. Sosyal güvenli÷in insan hakkı ve devlet görevi olarak kabul edilmesi, Atlantik ùartı ve øHEB ile evrensel bir boyut kazanmıú ve hemen hemen bütün ulusal anayasalar da bunu onaylayarak ilân etmiúlerdir52. ønsan hakları soyut ve de÷iúmez nitelikteki yetkiler demeti olarak tanımlanır. ønsanın sosyal bir varlık olarak sahip oldu÷u 53 sosyal güvenlik hakkı da sosyal haklar sınıfında yer almaktadır54. Her kiúinin sosyal güvenlik hakkından yararlanabilmesi ve ülkelerin

46

Ömer Zühtü Altan, øú ve Sosyal Güvenlik Hukuku, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Yayın No: 1529, Eskiúehir, 2004, (øú), s. 255.

47

Ömer Zühtü Altan, Sosyal Güvenlik Hukuku, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Yayın No: 1574, Eskiúehir, 2004, (Sosyal Güvenlik), s. 37.

48_{Süleyman Özdemir, “Refah Devleti ve Üstlendi÷i Temel Görevler Üzerine Bir ønceleme”,}

http://www.sosyalsiyaset.com/documents/refah_devleti_ustlendigi_gorvlr.htm, ( 25.03.2010).

49

Çelik, s. 33.

50

Tankut Centel, “Sosyal Güvenlik Hakkı”, Hayri Domaniç'e 80. Yaú Günü Arma÷anı, (Ed. Abuzer Kendigelen), Cilt: 2, østanbul, 2001, (Sosyal Güvenlik), s. 817.

51_{Murat Özveri, “Sosyal Güvenlik,” 1. Ulusal Sosyal Politika Kongresi Kitabı, Devrimci øúçi}

Sendikaları Konfederasyonu Yayını, Ankara, 2004, s. 386.

52

Yazgan, s. 201

53_{Rıdvan Da÷, “Avrupa Birli÷i Temel Haklar ùartı ve Türkiye”,}

http://www.jura.uni-sb.de/turkish/RDag.html, (15.04.2010).

54

uygulamalarından dolayı kiúilerin bu haktan yoksun kalmasının önüne geçilebilmesi için sosyal güvenlik hakkı, uluslararası sözleúmelerle güvence altına alınmıútır55.

Bu konuda ilk adım, insan hakları alanında, de÷iúik nitelikte belge üreterek, koruma ve denetim yöntemleri oluúturan56 Birleúmiú Milletler (BM) tarafından atılmıútır. BM, 1948’de sosyal güvenli÷i insan hakkı olarak beyan etmiútir57. BM øHEB’nin 22. Maddesinde: “Herkesin, toplumun bir üyesi olarak, sosyal güvenli÷e hakkı vardır. Ulusal çabalarla ve uluslararası iúbirli÷i yoluyla ve her devletin örgütlenme ve kaynaklarına göre, herkes insan onuru ve kiúili÷in özgür geliúmesi bakımından vazgeçilmez olan ekonomik, toplumsal ve kültürel haklarının gerçekleútirilmesi hakkına sahiptir”. øfadesi mevcuttur. Aynı Bildirgenin 25. Maddesi’nde ise:

“1. Herkesin, kendisinin ve ailesinin sa÷lı÷ı ve iyi yaúaması için yeterli yaúama standartlarına hakkı vardır; bu hak, beslenme, giyim, konut, tıbbi bakım ile gerekli toplumsal hizmetleri ve iúsizlik, hastalık, sakatlık, dulluk, yaúlılık ya da kendi iradesi dıúındaki koúullardan do÷an geçim sıkıntısı durumunda güvenlik hakkına sahiptir.

2. Anne ve çocukların özel bakım ve yardıma hakları vardır. Tüm çocuklar, evlilik içi ya da dıúı do÷muú olmalarına bakılmaksızın, aynı toplumsal korumadan yararlanır”øfadesi yer almaktadır.

øHEB'nin yanı sıra sosyal güvenli÷in bir insan hakkı olarak kabul edilmesine yönelik BM’nin Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleúmesi (ESKHS)’nin 9. Maddesi’nde, bu sözleúmeye taraf devletlerin, herkese sosyal sigorta hakkını da içeren sosyal güvenlik hakkını tanıyaca÷ı belirtilmiútir. Bu iki sözleúmede yer alan sosyal güvenlik hakkı ayrıca, BM’nin bir uzmanlık kuruluúu olan UÇÖ sözleúmelerinde de yer almıútır.

UÇÖ’nün sosyal güvenlikle ilgili en önemli sözleúmesi, 1952 yılında kabul edilen 102 sayılı “Sosyal Güvenli÷in Asgari Normları Hakkında Sözleúme”sidir. Sözleúme, kiúinin sosyal güvenli÷ini tehlikeye düúürecek riskleri, dokuz ana baúlık

55_{Da÷, “Avrupa Birli÷i Temel Haklar ùartı ve Türkiye”, http://www.jura.uni-sb.de/turkish/RDag.html,}

(15.04.2010).

56

Mesut Gülmez, ønsan Haklarının Korunması, 1. baskı, Türkiye Barolar Birli÷i Yayın No: 60, Ankara, 2004, s. 1.

57_{Erdal Gümüú, “Sosyal Güvenli÷in Gelece÷i Umut Veriyor mu?”, Gazi Üniversitesi øktisadi ødari}

altında toplamıútır. Dolayısıyla, bu sözleúmede yer alan riskler bir ölçüt niteli÷i taúımaktadır.

Bunlar aúa÷ıdaki gibidir58: 1. Hastalık (sa÷lık yardımı),

2. Hastalık (gelir kaybını karúılayan ödenekler), 3. øúsizlik,

4. Yaúlılık,

5. øú kazası ve meslek hastalı÷ı, 6. Analık,

7. Sakatlık, 8. Ölüm ve 9. Aile yükleri’dir.

Anılan bu risklerin kapsamı, yıllar boyunca her ülkede farklı de÷iúimden geçerek yirminci yüzyılın ikinci yarısında dünyadaki tüm sosyal güvenlik sistemlerinin ortak kabul etti÷i bazı uluslararası standartları oluúturmuútur59. Buna göre UÇÖ’nün bu sözleúmesini onaylayan ülkelerden her biri, bu risklerden en az üçüne karúı bir koruma getirmek zorundadır. Ancak, kabul edilecek bu üç riskten birinin, iúsizlik, yaúlılık, iú kazası ve meslek hastalı÷ı, sakatlık veya ölüm gibi risklerden biri olması gerekmektedir60.

BM’nin dıúında Avrupa Birli÷i (AB) gibi di÷er uluslararası kuruluúlar da sosyal güvenlik hakkı ile ilgili önemli sözleúmeleri kabul etmiúlerdir. AB’nin Avrupa Sosyal ùartı’nın sosyal güvenlik baúlıklı bölümünde yer alan 12. maddesinde sosyal güvenlik hakkı düzenlenmiútir. Bu maddeye göre taraf devletler, sosyal güvenlik hakkının etkin biçimde kullanılmasını sa÷lamak üzere, bir sosyal güvenlik sistemi oluúturmak, mevcut sistemi korumak, ya da en azından UÇÖ’nün 102 sayılı Sözleúmesindeki normlara eúit bir sosyal güvenlik sistemini devam ettirmek veya daha üst bir düzeye çıkarmak yönünde çaba göstermek yükümlülü÷ü altındadır. Bu genel ilkeler do÷rultusunda devletlerarasında yapılacak ikili ya da çok taraflı sözleúmeler veya di÷er uygun hukuksal araçlarla, vatandaú olanlarla olmayanlar

58

Centel, Sosyal Güvenlik, s. 819.

59_{Binhan Elif Yılmaz ve Murat ùeker, “Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaúanan Sorunlar ve Bir}

Alan Araútırması”, Sigorta Araútırmaları Dergisi, Sayı: 2, 2006, s. 55.

60

arasında “sosyal güvenlik haklarının elde edilmesi, kazanılmıú hakların korunması, baúka ülkelerde geçen sigortalılık sürelerinin birleútirilmesi” gibi konularda eúitlik ilkesinin uygulanması için gerekli önlemlerin alınması zorunlu kılınmıútır.

ùartın 13. maddesinde sosyal ve tıbbi yardım hakkı düzenlenmiútir. Buna göre, taraf devletler yeterli kazanç ve kaynaktan yoksun olan herkesin tıbbi ve sosyal yardım hakkından yararlanabilmesini sa÷lamakla yükümlüdür. Ayrıca, taraf devletler yardım görenlerin siyasal, sosyal haklarının kısıtlanmasını önlemek ve herkesin kiúisel ve ailevi mahrumiyet halini önlemek, gidermek ve hafifletmek için gerekebilecek tavsiyelerle kiúisel yardımları, uygun kamusal veya özel hizmetler eliyle alabilmesini sa÷lamakla yükümlüdürler.

ùartın 14. maddesi ise, sosyal refah hizmetlerinden yararlanmayı düzenlemiútir. Buna göre taraf devletler, sosyal hizmet yöntemlerinden yararlanarak toplumda kiúilerin ve grupların refah ve geliúmelerine, sosyal çevreye uyum sa÷lamalarına katkıda bulunacak hizmetleri desteklemeyi ya da sa÷lamayı; kiúilerin gönüllü ya da di÷er örgütlerin bu tür hizmetlerin kurulması ve sürdürülmesine katılmalarını özendirmeyi taahhüt ederler61.

Yukarıda anılanlar dıúında sosyal güvenli÷in bir baúka niteli÷i ise, onun bir sistem olmasıdır. Sistem olarak sosyal güvenlik, toplumun her kesimini kapsamına alarak, onlara çeúitli yöntemlerle sosyal koruma sa÷lar62. Ancak, devletler, standart yaúamın temel gereksinimlerinin sürdürülmesini esas alarak koruma seviyesini sınırlayabilirler. Çünkü koruma düzeyi ve hedef alınması gereken seviye, devletlerin ekonomik ve geliúmiúlik seviyesini içeren farklı etmenlere ve yasal düzenlemelere ba÷lıdır63. Türkiye’de de sosyal güvenlik sistemiyle ilgili uluslararası düzenlemeler esas alınarak bazı düzenlemeler yapılmıútır. Bu ba÷lamda Türkiye’de øHEB’nin 22. Maddesinde yer alan, “Herkesin, toplumun bir üyesi olarak, sosyal güvenli÷e hakkı vardır” ifadesine uygun olarak, yapılan ilk düzenleme, 1961 Anayasası’nda yer almıútır. 1961 Anayasası’nın 48. maddesinde; “Herkes sosyal güvenlik hakkına

61_{Altan, Sosyal Güvenlik, s. 23., Yukarıda anılan sözleúmeler dıúında, sosyal güvenlik ile ilgili olarak,}

Avrupa Sosyal Güvenlik Kodu, Avrupa Sosyal Güvenlik Sözleúmesi, Roma Antlaúması, Avrupa Toplulu÷u Tüzükleri, Çalıúanların Temel Sosyal Hakları Topluluk ùartları ile ülkelerin kendi aralarında yapmıú oldu÷u “øki Taraflı Sosyal Güvenlik Sözleúmeleri” de mevcuttur.

62

Yazgan, s. 205.

63

Bernd von Maydell, “Perspectives on the future of social security”, Internaional Labor Review, Cilt: 133, 1994, s. 505.

sahiptir. Bu hakkı sa÷lamak için sosyal sigortalar ve sosyal yardım teúkilatı kurmak ve kurdurmak devletin ödevlerindendir” øfadesine yer verilmiútir. Daha sonra kabul edilen ve halen yürürlükte olan 1982 Anayasası da 1961 Anayasası’nda yer alan ifadeleri benimsemiútir. 1982 Anayasası’nın 60. maddesinde “sosyal güvenlik hakkı” úu úekilde güvence altına alınmıútır: “Herkes sosyal güvenlik hakkına sahiptir. Devlet, bu güvenli÷i sa÷layacak gerekli tedbirleri alır ve teúkilatı kurar”, bu hükme göre Türkiye’de de sosyal güvenlik kurumları kurulmuú ve uygulanacak yöntemler belirlenmiútir.

Sosyal güvenli÷in bir baúka niteli÷i de, onun bir hukuk dalı olmasıdır. Sosyal güvenlik sistemlerinin oluúturulması ve sosyal güvenli÷in sa÷lanmasında uygulanan teknikler sosyal güvenlik alanında bir hukuk dalının oluúmasını sa÷lamıú ve sosyal güvenlik hukuku ba÷ımsız bir hukuk dalı haline gelmiútir64. Bununla birlikte, “Sosyal Güvenlik Hukuku” deyimi yerine yaygın olarak “Sosyal Hukuk” terimi kullanılmaya baúlanmıútır65. Di÷er hukuk dallarından ayrılarak yeni bir hukuk dalı haline gelen sosyal güvenli÷in kapsamı geniútir. Bu ba÷lamda, sosyal güvenlik toplumun tüm kesimlerini kapsar, süreklilik arz eder ve dinamik bir nitelik taúır.

Sosyal güvenlik önceleri mesleki bir iúlevin yürütümü koúuluna ba÷lanmıúken, bugün mesleki iúlev ölçütü ile sosyal güvenlik arasındaki ba÷ önemini yitirmiú, toplumun bir üyesi olma sıfatı ile herkesin sosyal güvenlik hakkına sahip olması önem kazanmıútır66. Bu süreç sosyal güvenli÷in dinamik ve sürekli geliúmeye açık bir yapısının oldu÷unu göstermektedir. Gerçekten, sosyal güvenlik kavramı ve sisteminin gerek kapsamına aldı÷ı kiúiler ve gerekse güvence sa÷ladı÷ı risklerde sürekli bir geliúme ve de÷iúme söz konusudur. Baúlangıçta sosyal sigorta tekni÷ine uygun olarak yapılan yardımlarla sınırlı bir sosyal güvenlik anlayıúı benimsenmiú olsa da kapsam ve yöntemlerin de÷iúmesiyle sosyal güvenli÷in iúlevi de de÷iúmiútir. Sosyal güvenlik artık, sadece kiúilere gelir sa÷lama de÷il, onların kiúilik geliúimini sa÷lama iúlevini de yüklenmiú, niteli÷i ve kapsamı farklı boyutlara ulaúmıútır67.

64

Güzel ve Okur, s. 13.

65

Sözer, Sosyal Hukuk, s. 26.; Demirbilek, Sosyal Güvenlik, s. 21.

66

Tokol, s. 150.

67_{Nurúen Caniklio÷lu, “Sosyal Hukukta Ayrımcılık Olarak De÷erlendirilebilecek Düzenlemeler ve}

Ma÷duriyetin Giderilmesi øçin Baúvurulabilecek Yollar”, øú Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Türk Milli Komitesi 30. Yıl Arma÷anı, Ankara, 2006, s. 648.

Sonuç olarak, sosyal güvenlik hakkı; yukarıda anılan riskler karúısında, kiúilere, sosyal güvenceye sahip olmayı isteme hakkını da veren bir insan hakkıdır68. Bu ba÷lamda, sosyal güvenli÷in insan hakkı olarak görülmesi açısından bir sorun bulunmamaktadır. Dolayısıyla, sosyal güvenli÷in temel bir insan hakkı olarak anayasada ve yasada yer alması uluslararası standartlarla örtüúmektedir. Ayrıca, bir insan hakkı olarak, kiúinin sosyal güvenlik hakkından kendi iste÷i ya da iste÷i dıúında vazgeçmesinin veya bu hakkı devretmesinin mümkün olmadı÷ı, kanunda ve yargı kararlarında da ifadesini bulmaktadır69.

C. Yöntemleri

Sosyal güvenlik bir kamu hizmeti olarak çeúitli yöntemlerle sa÷lanmaktadır70. Bu yöntemler, hem sosyal korumanın amaçlarını hem de bu amaçlara ulaúmak için oluúturulan özgün hukuksal yöntemleri kapsar71. Söz konusu yöntemler; kiúinin kendisi ve bakmakla yükümlü oldu÷u kiúileri, kanunla tanımlanan risklere karúı koruyan, sosyal sigortalar, sosyal yardım, sosyal tazmin, sosyal teúvik ve sosyal hizmetlerden oluúmaktadır. Ancak, sosyal sigorta, sosyal yardım, sosyal tazmin, sosyal teúvik ve sosyal hizmetin her biri sosyal güvenli÷in sa÷lanmasında çeúitli iúlevlere sahip olsa da72, her yöntem tek baúına sosyal güvenli÷i mutlak ve geniú anlamda sa÷layamamaktadır. Bu nedenle, söz konusu yöntemler73, uygulamada daha çok karma olarak ve birbirini tamamlayacak úekilde kullanılmaktadır74.

1. Sosyal Sigorta

Sanayi Devrimi koúullarının ortaya çıkardı÷ı a÷ır ve maddi risklere karúı koyabilmek, karúılaúılabilecek her türlü sosyal riske karúı kiúileri güvence altına almak amacıyla sigorta yönteminden faydalanılmıútır. Bu dönem içerisinde,

68

Centel, Sosyal Güvenlik, s. 821.

69

Özveri, s. 186.

70

Çelik, s. 9.

71_{Murat ùen, “Tanzimat Öncesi (Klasik Dönem) Osmanlı Devletinde Sosyal Güvenlik”}

http://www.e-akademi.org/makaleler/msen-1.htm, (11.01.2009).

72

Demirbilek, Sosyal Güvenlik, s.33., Seyhan Erdo÷du, “Sosyal Politikada De÷iúim ve Sosyal Güvenlik Reformu” http://www.sendika.org/yazi.php?yazi_no=8878, (25.10.2012).

73_{Ali Seyyar, Sosyal Siyaset Terimleri, Beta Basım, østanbul, 2002, (Siyaset), s. 298.} 74

toplumsal de÷iúimin getirmiú oldu÷u sosyal risklerin a÷ırlaúması, riskler karúısında sosyal dayanıúmayı sa÷layan akrabalık ba÷larının zayıflaması ve sosyal yardım kurumlarının kaynaklarındaki azalma, karúılıksız sosyal yardım kurumlarının sosyal güvenli÷i oluúturmada yetersiz kalmasına neden olmuútur. Bu ve benzeri nedenler ile sosyal güvenli÷in büyük bir bölümünün sigorta yöntemiyle sa÷lanması benimsenmiútir. Bu amaçla kurulan sigortalar, temelde ikiye ayrılmaktadır. Bunların bir kısmını “sosyal sigorta” oluútururken, di÷er bir kısmını da özel sigorta oluúturmaktadır. Ancak, sosyal sigorta ve di÷er sosyal güvenlik araçlarına yardımcı olan özel sigorta, çeúitli risklere karúı kiúilerin özel menfaatlerini teminat altına almak için, onların serbest iradeleriyle oluúturdukları, zorunluluk esasına dayanmayan iste÷e ba÷lı sigorta türüdür75.

Oysa sosyal güvenli÷in bir yöntemi olan sosyal sigorta programlarının en ayırt edici özelli÷i, kiúinin iradesine bırakılmadan, sadece devlet gelirlerinden de÷il iúçi ve iúverenlerin ödedi÷i prim katkılarıyla finanse edilmesidir. Ayrıca, sosyal sigortada katılım zorunludur ve bu programlara belli kategorilerde çalıúanlar ve iúverenler yasal zorunluluk nedeniyle katkı sa÷lar76. Bu ba÷lamda, bir iú yerinde çalıúan kiúinin sigortadan yararlanıp yararlanmaması veya prim ödeyip ödememesi iste÷e ba÷lı de÷il, zorunlu bir katılıma dayanır. Çalıúanın veya iúverenin ödeyece÷i prim oranları da devlet tarafından asgari ve azami olarak kanun ile düzenlenir.

Sosyal güvenli÷in hedefi, tüm nüfus iken sosyal sigorta bu nüfusun sadece çalıúan kesimini kapsamına alır. Çalıúanlar arasında sigortalılık açısından bir ayrım yapılmaz, tamamı sosyal koruma altına alınır. Bir di÷er ifadeyle, sosyal sigorta kendi kendine yardım yöntemi olup, özel sigortada oldu÷u gibi sosyal sigorta kurumunun edimlerinden kiúiler ancak ödedikleri primin karúı edimi olarak yararlanırlar. Sa÷lanan edimler kiúinin kendisinin ödedi÷i prim dıúında ayrıca iúveren prim payı ve devlet katkılarıyla da desteklenmektedir77. Sosyal güvenli÷in en temel aracı olan

75

Nihat Dalgın, “Sosyal Güvenli÷e Katkısı Ba÷lamında Karúılıklı Sigortalar”, Sigorta Araútırmaları Dergisi, Sayı: 1, 2005, s. 48.

76

Rejda, ss. 12-13.

77

Ali Nazım Sözer, Sosyal Sigorta øliúkisi, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını, øzmir, 1991, (Sosyal Sigorta), s. 12. Sosyal koruma altına alınmada ba÷ımlı veya ba÷ımsız çalıúan arasında bir ayrım yapılmaz iken, hizmetlerin sunumunda kurum olarak ayrım yapılabilmektedir. Örne÷in, øúçi, memur, ba÷ımsız çalıúan ya da di÷er bir deyiúle kendi nam ve hesabına çalıúanlar ile bunların tabi oldukları sosyal güvenlik kurumları (Ba÷-Kur, Emekli Sandı÷ı veya Sosyal Sigorta Kurumu) iútirakçilerine veya sigortalılara farklı edimler sunmaktadır.

“sosyal sigorta”nın tanımı úu úekilde yapılabilir: Devletçe organize edilmiú, kendi kendine yönetim esasına göre iúleyen, kamu hukuku karakterli, zorunluluk esasına dayanan, çalıúan nüfusun büyük bir kısmını gelir elde etme yetene÷inin kaybı, ölüm ve iúsizlik hallerine karúı koruyan, kendine özgü bir sigortadır78. Bu ba÷lamda, sosyal sigorta; ekonomik bakımdan güçsüz ve çalıúan insanların iúgücünü korumak, gelece÷ini garanti altına almak ve böylece toplum yaúamında sosyal güvenli÷i sa÷lamak amacıyla kanunla kurulmuútur. Sosyal sigorta, kapsama alınacak kiúiler veya grupların kanunla belirlendi÷i, finansmanına, kapsamındaki kiúilerin yanı sıra iúveren ve devletin de pirim ödeyerek katıldı÷ı zorunlu bir sigortadır79.

Sosyal sigorta, öncelikle hizmet akdiyle çalıúanları güvence altına almak amacıyla ortaya çıkmıú olsa da, daha sonra ba÷ımsız çalıúanları da kapsamına almıútır. Zamanla hem kapsama alınan gruplar hem de sosyal risklerin sayısı artmıútır. Bütün bu geliúmeler zor da olsa esas hedef olarak, bir ülke halkının tamamının sosyal sigorta yoluyla korunup gözetilmesine neden olmuútur80. Sosyal sigorta yönteminin bütün dünyada belirli bir standarda kavuúması, sistemin Almanya’da uygulanmasıyla baúlamıútır. Sosyal sigorta sistemi, 1942'de Beveridge Raporu, 10 Mayıs 1944'de Philadelphia Bildirisi, 10 Aralık 1948'de øHEB ve çeúitli UÇÖ sözleúmeleri ile evrensel bir nitelik kazanmıútır.

Türkiye’de da÷ınık bir görünüme sahip olan sosyal güvenlik kuruluúlarını81 birleútirme çalıúmaları yapılmıútır. Bu ba÷lamda, hem AB normlarına uyum, hem de sosyal güvenlik reformu çerçevesinde yürütülen çalıúmalar sonucunda sosyal güvenlik kurumlarının idari ve kurumsal bütünlü÷ünün sa÷lanması amacıyla, 16 Mayıs 2006 tarihinde 5502 sayılı “Sosyal Güvenlik Kurumu Kanunu” kabul edilmiútir82. Kurumsal bütünlü÷ü sa÷lanan sosyal sigorta, sosyal adalet ve sosyal

78

Sözer, Sosyal Sigorta, s. 12.

79

Hüseyin øleri, “Türkiye'de Sosyal Güvenlik Sisteminin De÷erlendirilmesi”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu Dergisi, Sayı: 1, 1998, s. 166.

80

Hasan ùenocak, “Sosyal Güvenlik Sistemini Oluúturan Bileúenlerin Tarihi Süreç Iúı÷ında De÷erlendirilmesi” Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, Sayı: 56, 2009, (Sosyal Güvenlik), s. 434.

81

Tankut Centel, Sosyal Güvenlikte Yapısal De÷iúim, Mess Yayın No: 247, østanbul, 1997, (Yapısal De÷iúim), s. 75.

82

Sosyal Güvenlik Kurumunun kuruluú, teúkilat, görev ve yetkilerine iliúkin usul ve esasları düzenleyen bu kanun ile Kurum bünyesinde Sosyal Sigortalar Genel Müdürlü÷ü, Genel Sa÷lık Sigortası Genel Müdürlü÷ü, Primsiz Ödemeler Genel Müdürlü÷ü ve Hizmet Sunumu Genel Müdürlü÷ü oluúturulmuútur. Ayrıca, Sosyal Güvenlik Kurumu Kanunu’nun yürürlük tarihi itibariyle,