Sosyal Güvenlik Fonu

Devlet sosyal sigortayı maliyeleştirmek ve idare etmek için Devlet Sosyal Güvenlik Fonu kurulmuş olup, bu fon bütçe dışı maliye kurumları gibi faaliyette bulunmaktadır. Fon işverenlerin ve kanunda belirlenmiş olan çalışan kesimin muhtelif gruplarının ödemekte olduğu sigorta primleri ve devlet tarafından ayrılan maliye vesaiti ile finanse etmektedir. Fonun sadece primleri toplamakla kalmamakta, aynı zamanda emeklilik haklarının ödenmesi, ek sosyal hakların (muavenet) ve diğer sosyal ödenişlerin gelir kaydetmesi için bu finansmanın devlet projelerinde kıymetli kâğıtlar ve itibarlı yatırımlarda değerlendirmektedir.458 Fonun bütçesi devlet

458 _{ALİYEV, Mayis; Azerbaycan Respublikasında Pensiya Teminat Sisteminin Teşekkülü, Bakü,} 2003, s. 132

bütçesinden tamamen bağımsız olup sigorta riskleri dışında başka amaçlarla kullanılamaz.

a) Genel Olarak

Sovyet emeklilik sistemi “prim ödemeden sigorta” prensibi ile kurulmuş ve sistemin maliyeleştirilmesi devlet bütçesinden ve müessese ödemelerinden karşılanırdı. Emekli sayısının sürekli artmasına sebep olan bu maliyeleştirme modeli emeklilik sisteminin finanse edilmesini zorlaştırmış ve 1980 yılında devlet müesseslerinin kendi kendini finanse etmesi yöntemine geçişi ile çalışanların gelecekte sosyal haklarının karşılanması zorlaşmıştır. Bu sebeple 1990 yılında Sovyetler Birliği Sosyal Sigorta Fonu kuruldu ve tüm işyerleri, firmaların, teşkilatların, kooperatiflerin, sovhoz459 ve kolhozların460 ve diğer teşkilatların fonun hesabına mali bütçe ayırması kararlaştırıldı. 1991 yılında ise bu karara müteakip Azerbaycan Sendikalar Federasyonu nezdinde Sosyal Sigorta Fonu kuruldu. 1990 yılında ise Sovyetler Birliği Emeklilik Fonu-(Pensiya Fonu) ve bu fonun Azerbaycan

şubesi kuruldu. Her iki fon sigorta haklarının toplanması ve dağıtımı ile görevlendirildi.

Azerbaycan Cumhuriyetinin kendi bağımsızlığını kazanmasının ardından SSCB Emeklilik Fonu (Pensiya Fonu) yerel şubesi Azerbaycan Cumhuriyetinin Emeklilik Fonu (Pensiya Fonu) adını aldı. “Sosyal Sigortaya ve İstihdam Fonuna Normatif Ayırmalar Hakkında” Azerbaycan Cumhuriyetinin 31 Aralık 1991 tarihli “Kanununun Bazı Maddelerine İlave Ve Değişikliklerin Edilmesi Hakkında” Azerbaycan Cumhuriyeti Kanunu ile 1 Haziran 1992 tarihinde sosyal sigorta üzere

459

Sovhoz, doğrudan devletçe işletilen çiftliklere verilen addır. Sovhoz tahıl, et, süt, pamuk ve diğer tarımsal ürünlerin üretimi amacıyla kurulmuş bir sosyalist tarımsal büyük işletmedir. Sovyet işletmesinin üretim araçları ye tüm ürünü devlete aittir, sosyalist devrimden sonraki ilk yıl içinde oluşturuldu. Sovhozların tüm geliri devlete ait olup, işçiler bu çiftliklerde belirli bir ücretle çalışırdı. 460 _{Kolhoz, devlete ait topraklarda üretim yapan kolektif çiftliklere verilen addır. Bu çiftlikler,} belirlenmiş bir kotaya göre ürünlerini devlet kuruluşlarına satmakla yükümlüdür. Kolhozların elde ettiği kârın bir bölümü üyeleri arasında paylaştırılırdı. Sovyetlerde köylülerin bireysel mülkiyetinin var olmaya devam ettiği koşullarda, köylülerin temel üretim araçlarının toplumsallaştırılmasına ve kolektif çalışmaya dayanan teşkilat biçimidir. Tarımın kolektifleştirilmesinde sosyalist büyük sanayinin önder rolü, makine ve traktör istasyonları tarafından gerçekleştirilir. Kolhozlar için anlaşma temelinde çalışan ve traktörleri, kombinaları ve diğer karmaşık tarımsal makineleri elinde bulunduran sosyalist devlet işletmeleridir.

ayrılan finansın emeğin ödenişi fonunun % 40’nı teşkil ettiği belirlendi. Bu meblağın % 85’nin Emeklilik Fonuna, 15%-inin ise Sosyal Sigorta Fonuna dâhil olması öngörülmüştü.

Sosyal sigorta ve emeklilik teminatının maliyeleştirilmesi alanında idare etmenin geliştirilmesi amacıyla Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanının 30 Eylül 1992 tarihli “Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Sosyal Müdafie Fonunun Kurulması Hakkında” Fermanı ile Azerbaycan Cumhuriyeti Emeklilik Fonu ve Azerbaycan Cumhuriyetinin Sosyal Sigorta Fonu kurumu Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Sosyal Güvenlik Fonu (DSMF) olarak değiştirildi. Bağımsız maliye-bank sistemine malik olan DSMF Azerbaycan Cumhuriyeti arazisinde devlet emeklilik teminatının, muavenet ve ödeniş harçlarının finanse edilmesini görev olarak üstlendi.

1997 yılında “Sosyal Sigorta Hakkında” Azerbaycan Cumhuriyeti Kanununun yürürlüğe girmesi ile Sosyal Güvenlik Fonu daha da geliştirildi. Ülkede sosyal sigorta ve emekliliğin temini sorunlarının Avrupa standartlarına uygun hale gelmesi için 17 Temmuz 2001 tarihli Serencam (Talimat) ile tasdik olunmuş “Azerbaycan Cumhuriyetinde Emeklilik Reformu Konsepsiyası”nın icrası amacıyla 2001–2005 yıllarında sürdürülen faaliyetler bu sürecin bir parçası idi.

“Azerbaycan Cumhuriyetinde Devlet Emeklilik Sisteminin Geliştirilmesi Tedbirleri Hakkında” 04 Ağustos 2003 tarihli 908 nolu Cumhurbaşkanı Fermanı ile emekli aylıkların ve ek yardımların kararlaştırılması, maliyeleştirilmesi, ödemelerin kontrol edilmesi, zorunlu sosyal sigorta ve vatandaşların sosyal sigorta kurumuna üyeliğinin sağlanması görevleri Sosyal Güvenlik Fonuna devredilmiş oldu. Söz konusu bu görevler bu tarihten önce Emek ve Ahalinin Sosyal Güvenlik Bakanlığının görevleri arasında yer alırdı. Bu doğrultuda Reform kapsamında amaçlanan sigorta- emeklilik sürecinin teşkili projesi yerine getirilmiş oldu. Ardından ülkede tek çatı altında sigorta-emeklilik sisteminin teşkili amacıyla 22 Aralık 2006 tarihli 498 ve 499 nolu fermanlarla ordu mensupları ve hususi rütbeli şahısların Sosyal Güvenlik Fonu kapsamına alınması gerçekleştirildi.

Zorunlu devlet sosyal sigorta sisteminin idaresi “Sosyal Sigorta Hakkında” kanunun 18. Maddesine göre Аzerbаycаn Cumhuriyeti Devlet Sosyal Güvenlik Fonu (DSМF) yürütmektedir. Kurumun statüsü tüzükte merkezi icra hâkimiyeti birimi şeklinde belirlenmiştir.

DSМF’nin temel hak ve yükümlülükleri “Sosyal Sigorta Hakkında” Kanun ve “Zorunlu Devlet Sosyal Sigorta Sisteminde Bireysel Kayıt Hakkında” Kanunla belirlenmiştir. Devlet Sosyal Güvenlik Fonu Yönetmeliğine (Esasname) göre, fon bütün tüzel kişilerden, bireysel işletmecilik faaliyeti ile uğraşan sigorta edenlerden, aynı zamanda sigorta olunanlardan mevzuatla belirlenmiş miktarda zorunlu devlet sosyal sigorta haklarının ödenmesini sağlar. DSМF salahiyetleri kapsamında zorunlu devlet sosyal sigortası, emeklilik ödemeleri (pеnsiyаlаrı) ve ona ilaveler, bazı sosyal мuаvenetler alanında mevzuat çerçevesinde yürütülmesi ve finansman kullanımına denetimi sağlar.

DSМF’nin görev ve yükümlülükleri “Sosyal Sigorta Hakkında” kanunla ve “Zorunlu Devlet Sosyal Sigorta Sisteminde Bireysel Kayıt Hakkında” kanun ve о cümleden kurumun tüzüğü ile belirlenmektedir. Bu yasal düzenlemeler kapsamında DSМF sosyal siyaseti yürüten bir idare olarak sosyal sigorta siyasetinin geliştirilmesine yönelik tekliflerin hazırlanması ve bu siyasetin gerçekleşmesinde önemli kararlar alan bir kurumdur.

b) Kurumun Teşkilat Yapısı461

Merkezi idarenin strüktürüne 11 şube ve 2 sektör, aynı zamanda Azerbaycan Hükümeti ile Birleşmiş Milletler Teşkilatı İnkişaf Programının birlikte projesi olan “Azerbaycan Cumhuriyetinin Devlet Sosyal Güvenlik Fonunun Potansiyelinin Güçlendirilmesi” projesinin yürütülmesi için kurulmuş birim dâhildir. Bu şubeler Sigorta-Emeklilik Siyaseti Ve Strateji Araştırmalar Şubesi, Maliye-Bütçe Şubesi, Emekli Hakları Şubesi, Hukuk Şubesi, İç Denetim (Audit) Şubesi462, Bireysel Kayıt

461 _{Azerbaycan Cumhuriyetinin Devlet Sosyal Müdafie Fonu Hakkında Yönetmelik} 462 _Teftiş

Şubesi, Enformasyon Teknolojileri Şubesi, Kadro Ve Kadroların Hazırlığı Şubesi, Bütçe-Hesap Şubesi, Emeklilik Belgeleri Ve Başvuruları Şubesi, İktisat Şubesidir.

Ek olarak Uluslararası İlişkiler Sektörü, Genel Sektör, Nahçıvan Otonom Cumhuriyeti İdaresi, Büyük Sigorta Edenlerle İş Üzere Departman463, Bakü Şehri Üzere Tüzel Kişilerle (Hukuki Şahıslarla) İlgili Departman, Ordu Mensupları Ve Özel Rütbeli Şahıslarla İlgili Departmanla birlikte 76 il şubesi bu idari sistemi tamamlamaktadır.

Şekil 2. Sosyal Güvenlik Kurumunun Teşkilat Yapısı

Fonun faaliyetine Cumhurbaşkanı tarafından göreve tayin edilen ve görevden alınabilen, Fona havale edilmiş görevlerin yerine getirilmesi ve fonksiyonlarının yürütülmesi için şahsen sorumluluk taşıyan başkan rehberlik etmektedir. Aynı zamanda Cumhurbaşkanı tarafından göreve tayin edilen veya görevden alabileceği bir yardımcısı vardır.

463 _{Büyük Sigorta edenlerle iş üzere departmanı şirketlerin, birliklerin, sehmdar cemiyetlerin,} firmaların, müessise ve teşkilatların ödedikleri mecburi devlet sosyal sigorta haklarının tam meblağda ve muayyen olunmuş müddette toplanılmasının sağlanması, sigorta ve yardım için toplanacak fonun maliyeleştirilmesi için zemin olacaktır. Son dönemde oluşturulmuş olan hukuki şahıs gibi serbest faaliyet gösterecektir. 2008 yılı hesaplarına göre, Büyük Sigortaedenlerle İş Üzere Departman kapsamına giren kurumların verilecek aylık brüt maaş toplamı 200.000 manat ve bu miktarın %25 oranı ise sigorta primi olarak Fona ödenilecektir.

SOSYAL GÜVENLİK KURUMU NAHCIVA N MR. 1 ŞEHİR 7 İL DEPARTMANI ORDU VE ÖZEL RUTBELİ ŞAHISLAR BÜYÜK İŞVERENLER DEPARTMANI BAKÜ ŞEHRİ 11 İLÇE ŞUBESİ BAKÜ ŞEHRİ TÜZEL KİŞİLER 64 ŞEHİR VE İL MÜDÜRLÜĞÜ

Fon başkanı fonun faaliyetini teşkil eder, fonun salahiyetine ait olan işlemlere yönelik Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kuruluna teklifler takdim eder, fonun merkezi aparatının ve onun yerli organlarının giderlerini ve çalışanların listesini tasdik eder, fonun merkezi hiyerarşik yapısını ve onun yerel organlarının tüzüklerini tasdik etmektedir. Diğer yandan yasada belirlenmiş kurallarla fonun mali vesaitine ve emlakine ilişkin serencam (talimat) verir ve başkan yardımcılarının, merkezi birimlerin, fonun idare ve şube rehberlerinin sorumluluk dairesini belirleme yetkisine elinde bulundurmaktadır. Aynı zamanda merkezi birimdeki işçilerini göreve tayin etme, görevden alabilme, fonun yerel idare çalışanlarını göreve tayin ve görevden alabilme, yasada belirlenmiş şekilde çalışanları heveslendirme yöntemleri belirleme, disiplin tedbirlerini tasdik etme, devlet ve belediyeler, sivil toplum örgütleri, mahkemeler, uluslararası örgütler önünde fonu temsil etme ve yasada belirlenmiş diğer görevleri üstlenmiştir. Fonun merkezi biriminin ve yerel organlarının giderleri her yıl fonun bütçesinde yasayla tasdik edilir ve zorunlu devlet sosyal sigortası vesaiti hesabına maliyeleştirilir.

Fonun yönetim kurulu464 başkan, yardımcısı, merkezi birim ve yerel idare yöneticilerinden olmak üzere 7 kişi olmak üzere Bakanlar Kurulu tarafından tasdik edilir. Toplantılarda fonun temel görev ve fonksiyonlarına ilişkin meseleler müzakere edilir ve uygun kararlar alınır. Kurul toplantıları üye sayısının çoğunluğu ile toplanır, oy çokluğu ile karar alınır ve oylar eşit olduğu zaman başkanın oyu belirleyici olur. Alınan kararlar başkanın emirleri ile yürürlüğe girmektedir. Yönetim kurulu üyeleri ve başkanın fikirleri arasında fikir ayrılığı ortaya çıktığı durumda başkanın kararı geçerli olup ve bu konuda Bakanlar Kuruluna bilgi verilir.

c) Kurumun Görev ve Yükümlülükleri

DSМF öz yetkileri kapsamında zorunlu devlet sosyal sigorta primlerinin toplanması, diğer sosyal güvenlik için yapılan harcamaların hakkında kaidelerin belirlenmesi ve diğer yasal düzenlemeler hazırlamaya yetkilidir. Bu yasal

464 _Kollegiya

düzenlemeler Adalet Bakanlığı sisteminden kayda girdikten sonra resmi olarak yürürlük kazanması genel kaideler şeklinde uygulanmaktadır.

Bireysel kayıt sisteminin uygulanması ve onun teşkili işlemelerini DSМF yapmaktadır. Sosyal sigorta ve emeklilik sistemi hakkında tekliflerin hazırlanması, bu yönde sosyal siyasetin yürütülmesi, fonun bütçe projesinin hazırlanması, tasdik olunmuş bütçenin icrası, sosyal sigorta primlerinin toplanması, emeklilik sisteminin maliyeleştirilmesi, sosyal sigorta hesabına yasada belirlenmiş sosyal hakların ve yardımlarının maliyeleştirilmesini sağlamak fonun görevleri arasında yer almaktadır. Ayrıca istihdam tedbirlerini belirlemek, sosyal sigorta ödemelerinin zamanında hesaplanarak ödenilmesini temin etmek, bireysel kayıt sisteminin çalışmasını sağlamak, işveren ve sigorta olunan hakkında gerekli bilgi bankasının oluşturulması ve korunması, bireysel olarak bilgilendirme yapılması da kurumun görevlerinden sayılmıştır. Fonun görev ve yükümlülüğü kapsamında yasada belirlenmiş diğer görev ve yükümlülükleri aşağıda sayılmıştır465.

•••• Fon gelecek yıl üzere kabul edilmiş bütçenin gelir ve giderlerine dayanak olacak yerel organlar tarafından iletilen bilgi ve verileri onaylar,

•••• Zorunlu devlet sosyal sigorta bütçesini idare eder, emeklilik sistemini, emeklilik maaşının maliyeleştirilmesi, kararlaştırılması ve ödenmesini denetler,

•••• Çalışanların sosyal sigorta kurumuna üyeliğini ve üyelikten çıkarılmasını, sosyal sigorta haklarının kayda alınması, hesaplanması ve toplanması kurallarını belirler,

•••• Yasal çerçevede sosyal sigorta haklarının düzgün hesaplanmasına, harcanması ve ödenilmesini denetler, sigorta edenlerin zorunlu sosyal sigortası üzere raporlarını kabul eder, fonun bütçesinin icrası hakkında yasada belirlenmiş organlardan aylık, dönemlik ve yıllık raporları kabul eder ve bu raporları bütünleştirerek ilgili organlara takdim eder;

465

Azerbaycan Cumhuriyeti 31 Ağustos 2002 Tarih ve 78 sayılı Cumhurbaşkanı Fermanıyla

•••• Sigorta olunana devlet sigorta kartı verir;

•••• Belirlenmiş kurallar içinde muhasebat kayıtları ve istatistik raporlar yapar, personellerin ihtisasının arttırılması üzere muvafık tedbirler alır, Fonun yerli organlarında işin teşkiline metodik ve emeli yardım yapar, yenilikleri takip ederek uygular ve fonun organları arasında bilgilendirme sisteminin sağlanması için gerekli teknoloji gelişmelerden yararlanır.

•••• Kendi alanıyla ilgili uluslararası teşkilatlarla işbirliği yapar,

•••• Mali durumu geçici olarak iyi olmayan sigorta edenlere zorunlu devlet sosyal sigorta ödemelerinin verilmesine yardım eder,

•••• Bütün işverenlerden sosyal sigorta mevzuatı gereğince işçilerin sigorta edilmesini talep etmek, sosyal sigorta primlerinin toplanması, yasada belirlenmiş sosyal güvenliğin sağlanması amacıyla giderlerin belirlenmesi kuralları hakkında talimatlar ve diğer yasal belgelerin hazırlanması ve onaylanması,

•••• Zorunlu devlet sosyal sigortası, emeklilik haklarına ilişkin finansal denetimin yapılması, emeklilik hakkının tanınması ve ödenilmesi,

•••• Sosyal sigorta ödemelerinin miktarı ve verilme kuralları hakkında sigorta edenlerden belge (arayış) talep etmek,

•••• Yetkileri kapsamında zorunlu devlet sosyal sigorta kaidelerine uyulması için sigorta edenlerin denetimi,

•••• Yasaya uygun olarak zorunlu devlet sosyal sigortası kaidelerine uymayan işverenler hakkında yargı işlemlerini başlatmak,

•••• Zorunlu devlet sosyal sigorta hakları ödenilmedikçe veya ödenilmesi geciktirildiği takdirde sigorta edenlerin hesaplaşma ve diğer hesapları aracılığıyla bankadan yapılan işlemlerin durdurulması ve fona olan borç miktarının banka nezdinde bulunan hesaplardan alınması,

•••• Ödeme gücü olmayan sigorta edenlerin faaliyetinin durdurulması ve malvarlığının satılması yolu ile zorunlu devlet sosyal sigorta hakkı borçlarının ödenilmesi mahkemede dava açmak,

•••• Teşkilat yapısından, hukuki formasından ve mülkiyet şeklinden bağımsız olarak, bütün tüm tüzel kişilerden ve tacirlerden devlet sosyal sigortasına ait bilgi ve belgeleri senetleri talep etmek,

•••• Fonun yerel organlarından yapılan işler hakkında rapor almak, onların faaliyetini incelemek ve uygun kararlar almak, fonun bütçesinin hazırlanması için ilgili birimlerden lazım olan bilgi ve belgeleri almak,

•••• İşveren ve işçilerden sosyal sigorta sisteminde bireysel kayıt sistemine yönelik sigorta girişlerinin zamanında yapılmasını talep etmek ve sigorta girişleri hakkında verilen bilgilerin doğruluğunu kontrol etmek, bu kurallara aykırı davrananlara ilkinde yazılı uyarı ve sonraki hallerde gereken tedbirlerin almak,

•••• Fonun bütçesinden maliyeleştirilen işlemler hakkında ilgili birimlerden rapor almak, yasaya uygun olarak icrası zorunlu emir ve talimatlar vermek ve yasada belirlenmiş diğer işlemleri yapmak.