Kamu sektörü tarafından yönetilen Koruyucu Fon Modeli olarak adlandırılan bu model Hong Kong, Malezya, Singapur, Tayvan, Güney Kore319, Singapur, Vietnam ve Çin Halk Cumhuriyeti320 gibi Asya ülkelerinde ve bazı Güney Afrika ülkelerinde uygulanmaktadır. Özellikle büyük çoğunluğu 1950-1980 yıllarında kurulan Koruyucu Fon uygulaması321 günümüzde 18 ülkede ve ağırlıklı olarak “yükselen ekonomi” veya gelişmekte olan ekonomi olarak nitelendirilen ülkelerde uygulanmaktadır322
Diğer sigorta programlarından farklı olarak risk birikimi taşımayan bu modelde hesaplar bireyselleştirildiği için, bireyler arasında yeniden dağıtım olmamaktadır323. Kamu tarafından işletilen Koruyucu Fon Sistemi işçilerin ve işverenlerinin ödedikleri primleri belirli durumlarda genellikle toptan veya yasal faiziyle birlikte geri alabilmelerine imkân tanıyan zorunlu tasarruf programı olarak yürütülmektedir324. Her çalışan adına bireysel hesaplarda biriken prim tutarlarından oluşan fonlar, devlet kuruluşu tarafından yatırıma yönlendirilmekte ve işletilmektedir325. Genellikle bireysel tasarruf hesabına dayanan fonların yönetiminde işleyiş farkı bulunmaktadır. Örneğin Hong Kong’da diğer ülkelerdeki gibi yönetim kamu eliyle değil, özel sektör eliyle yürütülmektedir326.
318 UĞUR, Özel Emeklilik, s. 69
319
KWON, Huck-Ju; The Economic Crisis and The Politics of Welfare Reform in Korea, Social Policy and Development, Unıted Natıons Research Instıtute For Socıal Development, November- Geneva, 2002, s. 7
320 Sistema Sotsialnogo Obespeçeniya V Kitae, Gazete “Jenmin Jibao” - 02.03.2003, Erişim tarihi, 15.01.2009
321 KARADENİZ, Oğuz; Dünya’da ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde İhtiyat Fonu Uygulamaları, Çimento İşverenler Dergisi, Ocak, 2007, s. 6; UĞUR, Özel Emeklilik, s. 69
322ATİK, Hakan; Finansal Krizlerin Gölgesinde Yükselen Piyasa Ekonomileri, Ankara, 2005, s. 5 323 UĞUR, Özel Emeklilik, s. 69–70
324
KARADENİZ, İhtiyat Fonu, s. 5
325 Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, s. 20 326 KARADENİZ, İhtiyat Fonu, s. 6
Sosyal güvenlik sistemi içinde yer alan iki önemli yöntemden biri olan fon yöntemi birçok açıdan eleştirilmekte ve dağıtım yöntemine göre daha dezavantajlı olduğu açıkça görülmektedir. Özellikle hesaplar bireyselleştirildiğinden karşılıklı dayanışma ilkesine aykırı olmakta ve riskleri dağıtma ilkesi ile ters düşmektedir. Bu nedenle; bireysel fon yöntemi daha az masraflı ve daha çok bireylerin kişisel girişim ruhuna dayalı olması ve geleceği garanti altına alma amaçlı tasarruf zorunluluğu öngörmesi sebebiyle özel sigortalarda kullanılmaktadır327. Nitekim Koruyucu Fon Modelinin bu özellikleri gereği özel sigorta modeline en yakın model olduğu söylenebilir.
Fon nezdinde kişilere açılan hesaplar bireysel nitelik taşıdığı için birçok ayrık durumda toplanan bedel sigortalıya geri verilebilmektedir. Örneğin, yaş durumuna bakmadan sigortalı ülkeden sürekli ayrılırsa, herhangi devlet memuru olma, askerlik hizmetine başlama, en az beş yıllık fon üyesi olma kaydıyla 6 aydan fazla işsiz kalma hallerinde primleri faiziyle geri alabilir. Kadının evlenmesi halinde, kişinin 45 yaşını doldurması ve iş hayatından çekilmesi halinde, emeklilik yaşının dolması ya da istihdamın sona ermesi halinde fonda biriken para faiziyle toptan olarak veya emekli olduğu takdirde emekli aylığı şeklinde de parasını geri alabilecektir328.
Koruyucu Fon Sisteminin uygulandığı ülkelerden biri olarak Hong-Kong’da sosyal güvenliğin sağlanması için yasaların güvencesi altında güven sözleşmeleri altında koruyucu fon programı uygulanmaktadır ki bu sözleşmelerin finansal risklerden uzak olduğu söylenmektedir329. Genel olarak ele alındığında Hong Kong’un nüfus yapısına göre yaşlılık oranı yüksek olup, nüfusun 12,3 faizi 65 yaşı üstünde, 2033 yılında ise bu oranın 25.6 % düzeylerinde olması beklenmektedir330.
327 UĞUR, Özel Emeklilik, s. 52; KARADENİZ, İhtiyat Fonu, s. 7 328 KARADENİZ, İhtiyat Fonu, s. 7
329 SIU, Alan; ”Hong Kong’s Mandatory Provident Fund” Hong Kong Institute of Economics and Business Strategy The University of Hong Kong, September 3, 2000, s. 2-3. http://www.hiebs.hku.hk/working_paper_updates/pdf/wp1021.pdf, (12.12.2008)
330 Hong Kong; The Facts, Mandatory Provident Fund, http://www.mpfahk.org, November 2007, (15.11.2008)
Hong Kong’da üç tür zorunlu koruyucu fon programı uygulanmakta olup bu programlar güven anlaşmaları altında tesis edilerek özel şirketlerce yatırıma yönlendirilmektedir. 18-65 yaş arasında çalışanların katılımını zorunlu kılan bu programlardan birincisi, küçük ve orta ölçekli girişimciler için, ikincisi işveren destekli program olup tek işveren ve sadece çok çalışanı olan şirketler için ve üçüncüsü ise özellikle inşaat ve gıda sanayi gibi hareketliliği olan yüksek endüstri çalışanları için uygun görülmektedir331.
Koruyucu Fon Modeli kapsamında değerlendirilen Çin’de sosyal güvenlik sistemi içinde sosyal yardım kapsamında değişik isimlerde programlar yapılmakta ve ihtiyaç içinde olan çeşitli kesimlere yardımlar yapılmaktadır. “Ümit”, mutluluk ve diğer isimler altında düzenlenen bu projelerle fakirlere, yaşlılara, halkın çeşitli kesimlerine yardım edilerek sorunlar çözülmeye çalışılır332. Piyasa ekonomisi esaslarını esas alan reformların yanı sıra, devletin sektörel ve bölgesel tercihli politikaları, işgücü hareketliliği önüne koyulan sınırlama ve engeller, sosyal güvenlik sisteminde yaşanan sorunlar, bölgesel, kentsel ve kırsal yerleşimciler arasında gelir dağılımı dengesizliklerine sebebiyet vermiş ve son 20 yılda ulusal gelir dağılımındaki dengesizliğin yüzde 50 arttığını göstermektedir333.
Dünyanın en büyük nüfusuna sahip olan bir ülke olan Çin’de ortalama yaşın gittikçe yükselmesi334 devleti tedbirler almaya yönlendirmektedir. Devlet mülkiyetindeki işletmelerin özelleştirilmesi sosyal güvenlik hizmeti sağlama sorumluluğu devletten şirket yönetimlerine geçmiş, ama işletmelerin sosyal güvenlik sorumluluğu nedeni ile üretim etkinliğinde yavaşlama yaşamasından çekinen devlet, sosyal güvenlik sorumluluğunu kendi üzerine aldığı yeni bir sistem oluşturma yoluna gitmiş, ama sosyal güvenlik konusunda yeterince etkin olamamış, emeklilik ödemelerinde ertelemeler yaşanmıştır. Reformlardan önce, sağlanması komünlerin
331 UĞUR, Özel Emeklilik, s. 70; SIU, ”Hong Kong’s Mandatory Provident Fund”, s. 2-3 332 Sistema Sotsialnogo Obespeçeniya V Kitae, Gazete “Jenmin Jibao”, Erişim Tarihi, 15.01.2009 333 ATA, İlkay; Çin’in Gelir Dağılımı Dengesizliği Soru, Tamkang Üniversitesi Stratejik Çalışmalar Merkezi, Stratejik Analiz, Nisan, Tayvan, 2008, s. 80
334
DİDİER, Jacobs; Social Welfare Systems in East Asia: A Comparative Analysis Including Private Welfare, Centre for Analysis of Social Ehclusion CASE/10 London School of Economics, July, 1998, s 21-22
sorumluluğu altında olan sosyal güvenlik reformlarla birlikte komünlerin dağıtılması ve kırsal bölgelerdeki üretim temelinin aile sözleşmesi sorumluluk sistemine kaydırılması ile sosyal güvenlik sistemi bir tür “kendi kendine yetme” mekanizmasına dönüşmüştür, büyük oranda özel tasarruf birikimine dayalı hâle gelmiştir335.
Çin yönetimi 2004 yılında “Çin’in Sosyal Güvenlik Politikaları” programını açıklamış, program dâhilinde yaşlılık, işsizlik ve sağlık sigortalarına yönelik çalışmalara ağırlık vermiştir. Bu politikalarla özel sektör çalışanlarının sosyal hakları güvence altına alınmış, özelleştirmeler sırasında işten çıkarılan işçilerin büyük bölümüne istihdam sağlanmıştır336. Genel olarak ele alındığında kırsal ve kentsel yerleşimciler arasında gelir dengesizliği yaşanmaktadır. Kentsel yerleşimcilere devlet tarafından sağlanan “endüstri işletmeleri için ucuz sermaye, ucuz konutlar, ilk ve ortaokullara yapılan nakdî yardımlar, asgari geçim indirimi, sağlık, emeklilik ve işsizlik sigortalarının aksine, kırsal ise sadece ülkenin en yaygın sosyal güvenlik hizmeti olan sağlık sigortasının sağlandığı söylenebilir337.
Yaşlılık oranın hem Çin’de hem de Hong-Kong’da çok yüksek olduğu için devleti çeşitli tedbirler almağa yönlendirmekte ve özellikle bu tedbirler analık, işsizlik ve emekli sigortalarını etkilemekte ve aynı zamanda işverenlerin sorumluklarını arttırmaktadır338.