B- Kanunlar
5- Devlet Sosyal Sigorta Sisteminde Bireysel Kayıt Hakkında Kanun
“Devlet Sosyal Sigorta Sisteminde Bireysel Kayıt Hakkında” 27.11.2001 tarih ve 221 IIG sayılı Kanun Cumhurbaşkanı fermanıyla yürürlüğe girmiştir. “Bireysel Kayıt Hakkında Kanun” sosyal güvenlik sisteminin değişimi açısından önemli bir kanundur. Nitekim Sovyetler Birliğinde var olan eski sistemde her kesin
438 Azerbaycan Cumhuriyetinin 1 Ocak 2007 yılında yürürlüğe giren “Yaşayış Minimumu ve İhtiyaç Meyarının Ölçüsü Hakkında” yasaya göre 2007 yılı için kişi başına orta hesapla 64 manat, çalışma gücüne sahip nüfus için 70 manat, emekliler için 49 manat, çocuklar için 52,4 manat miktarında bir oran belirlenmiştir. Unvanlı Sosyal Yardım Yasası kapsamında değerlendirilen kişiler için birinci altı aylık dönem için 35 manat, ikinci altı aylık dönemin başından itibaren ise 40 manat olarak belirlenmiştir. 2009 yılı kasım ayında açıklanan Azerbaycan asgari yaşam düzeyi 87 manat, ihtiyaç meyarı ise 65 manat olarak belirlenmiştir.
439
ALIYEV, Mayis; “Sosyal Teminat Şartlarının Diferensasiyası Ve Yoksulluk,” Geçit Devrinde Azerbaycan Respublikasında Devlet Ve Hukuk Kuruculuğunun Aktüel Problemleri, S. 15, Bakü, 2006. s. 100
prim ödemeden sigortalı pozisyonunda olmasına karşın, bu yasa yeni dönemde kapsamlı değişikliklere yer vermiş, çağdaş sosyal güvenlik modellerinden etkilenerek yeni model uygulaması için temel zemin hazırlamıştır. Yasa özellikle ödenilmiş mecburi devlet sosyal sigorta hakları hakkında malumatların ferdi hesaplara aktarılmasını kontrol için sigorta olunanlara imkân tanımaktadır.
Yasa devletin zorunlu sosyal sigorta sisteminin gerçekleştirilmesi, emekli maaşlarının sigorta primleri miktarı ve çalışma süresine uygun olarak hesaplanması, emekliliğin temini ve diğer sosyal hakların sağlanması için çalışma süresi, maaşı ve yatırılan primler açısından, sigortalı çalışacak kişilerin ihtiyaçlarının sağlanması, primlerin ödenilmesi açısından denetimin sağlanması açısından önemlidir. Ayrıca, sorunlu sigorta primleri ile bireysel hesaplarda bulunan miktarların karşılaştırılması gelecek maliyeleştirme planları için bilgi kaynağı olması açısından, devletin sosyal güvenlik sistemini idare etmesi için makro iktisadi rakamların hesaplanması ve diğer birçok açıdan zaruridir.
Tatbik edilen Ferdi Kayıt Sisteminde şahsın adına açılacak ferdi hesap kanunun en önemli noktasıdır. Öncelikli olarak Ferdi Kayıt Sistemini yürüme ve uygulanmasından sorumlu Devlet Sosyal Güvenlik Fonu tarafından her bir sigorta olunan adına sürekli ve değiştirilmeyecek sigorta numarasıyla şahsi olarak karakterize edilen bir hesap açılacaktır. Bu hesap nezdinde toplanan sigorta primlerinin sigorta ve yığım (fon) hisseleri olarak iki bölüm ayrılacaktır. Sigorta hissesi sigorta olunan şahıslar için ödenilen ve gelecekte emeklilik hakkının sigorta hissesinin hesap edilmesi için primlerin toplandığı alt hesaptır440. Yığım (fon) hesabı ise aynı şekilde sigorta olunan şahıslar için ödenen ve emeklilik maaşında yığım (fon) hissesinin hesaplanması için dikkate alınacak sosyal sigorta primleri ve bu primlerinin değerlendirilmesinden elde edilen gelirleri anlaşılmaktadır.441
2006 yılından itibaren ise tüm emeklilik sistemi hesaplamaları “Bireysel Kayıt Sistemi” kapsamında hesaplanarak gerçekleştirilmeye başlanmıştır.
440 Subhesap
Günümüzde çalışanların maaşından %3 oranında zorunlu devlet sosyal sigorta hakkı tutulur. Aynı zamanda, işveren tarafından çalışma ücretinin %22-i oranında emeklilik maaşı için Devlet Sosyal Güvenlik Fonuna zorunlu sosyal sigorta primi ödenilir.
Yasa çerçevesinde sistemin kurulması için Dünya Bankası uzmanları tarafından "Azerbaycan Cumhuriyetinin Sosyal Sigorta Sisteminde Bireysel Hesaplar” adı altında proje ve çalışma planı hazırlanmıştır. Projenin gerçekleştirilmesi için lazım olan 5,3 milyon Amerikan dolarının 300 bin Amerikan doları Birleşmiş Milletler İnkişaf Programı, 3,5 milyon dolarlı ise Dünya Bankasının vermiş olduğu kredi ile maliyeleştirilmiştir. Amaç serbest Pazar piyasasına uygun olarak özellikle emeklilik sistemini Polonya, Ukrayna ve Rusya’da da uygulanan üçayaklı emeklilik sistemine uygun yeni sosyal model kurma çabası idi.442
Bireysel kayıt sistemi tatbiki tarihinden itibaren emeklilik maaşlarının hesaplanması çalışma süresi ve prim miktarı dikkate alınacağından çalışanın mutlaka sigorta girişinin yapılmasını takip etmesi önem kazanacaktır. İş Kanunu md. 48’e göre işçi iş akdini443 imzaladıktan sonra emek kitabı, kimliğini tasdik eden kimlik ve devlet sosyal sigorta kartı bilgileri ile maaşının tam olarak hizmet dökümünde gösterilmesini takip etmeli ve çalışılan dönem için işveren tarafından zorunlu devlet sosyal sigorta haklarının tam miktarda ödenilmesini kontrol etmelidir.
Çalışanların gelecekte elde edeceği emeklilik hakkının temel zeminini oluşturan Ferdi Kayıt sisteminin oluşturulması otomatik olarak bir kontrol sistemi oluşmaktadır. Emeklilik için dikkate alınan çalışma süresi, sigortalılık süresi ve ödenilmiş sigorta primlerinin kontrol edilmesi açısından çalışanların kayda alınması önemlidir. Bu nedenle işçinin iş sözleşmesi kapsamında çalışmaya sevk ederek alacağı maaşın tam olarak maaş bordrosunda gösterilmesini ve bu miktar üzerinden de sigorta priminin eksiksiz ödenilmesini sağlamakla birlikte işçinin bilgi edinmesini ve takip etmesini sağlamaktadır.
442
MÜSLÜMOV, Selim; Pensiya Islahatları Sosyal-İktisadi Siyasetin Strateji İstikametlerinden Biridir, http://www.sspf.gov.az/press/mekeleler/muslumov_mekele_27_11_03.htm, ( 05.11.2009) 443Kelimenin açıklaması Azerbaycan Türkçesinde “Emek Kontratı”’dır.
Ferdi kayıt sisteminin temel prensiplerine uygun olarak;444 • Her bir sigorta olunan şahsın yalnız bir kere kayda alınması,
• Kayda alınan sigorta olunanla ilgili tüm bilgiler malumatların ortaya çıktığı tarihten itibaren ferdi hesaba geçilmeli,
• Bilgilerin doğruluğu ve gizliliği temin edilmesi,
• Ferdi kayıtta şahsi hesap malumatlarının zorunlu olarak muavenet ve emeklilik hesaplanmasında dikkate alınması,
• Her bir sigorta olunanın hesapta bunan bilgileri öğrenmek, kayıt yapılması kuralları hakkında bilgi almak, ferdi kayda uygun olarak emeklilik için yasal düzenlemeler hakkında bilgi almak ve emeklilik hakları ile ilgili kuruma danışma hakkına sahiptir.
Devletin eski dağınıklılığı ve takipsizliği önlemek amacıyla denetimin güçlendirilmesi ve elde olunan verilerle tahlil değerlendirme imkânı sağlayacak, sosyal adaleti sağlamak adına ise gerekli tedbirleri alarak sistemin işleyişini daha da geliştirecektir. En önemli olanı ise bireysel kayıt sistemi emekliliğe ayrılanlar için avantaj sağlamış olacak, işlemleri hafifleterek en kısa sürede hesaplanarak emekliliğin gerçekleştirilmesini sağlayacaktır. Diğer yönden emeklilik sisteminin geliştirilerek dünyada uygulanan çağdaş sosyal güvenlik modellerinin uygulanmasına zemin hazırlamak için bu yasanın çok önemi vardır. Ülkede uygulanan dayanışma sisteminin değiştirilerek fon sistemi (yığım sistemi) uygulanmasına geçilmesi için ülkede sosyal güvenlik sistemi kapsamında tüm kişilerin sigorta kaydının yaptırılması, bilgi bankası oluşturulması amaçlanmıştır.445
Özellikle bu yasanın yürürlük öncesi çalışanlar adına ödenen toplam sigorta primleri toplamının baz alınmadığı hususundan yola çıkarak yazar dayanışma sistemini eleştirmekte ve bu sistemde sadece emekliliğe ayrılmak için sadece en son 2 veya 5 yılın sigorta primlerinin baz alınarak emekli maaşı verildiği vurgulamıştır. Uygulanacak olan yeni sistemde bu yasanın da tatbiki ile çalışanları alacakları maaş
444
NAĞIYEV- ELİRZAYEV- GULİYEV; 2001, s. 183
445BABAYEV, Zakir; Devlet Sosyal Güvenlik Fonu, Devlet Sosyal Sigorta Sisteminde Ferdi Uçotun Tetbiki, http://www.sspf.gov.az/press/mekeleler/babayev_mekele.htm, Azerbaycan’da Sosyal Müdafie, 4/2003)
ve toplam ödenen sigorta primi dikkate alınacaktır.446 Emeklilik sisteminin geliştirilmesi için ferdi kayıt sisteminin uygulanması devlet bütçesinde sosyal güvenliğe ilişkin harcamaların minimuma indirilmesi, sigorta olunan şahısların daha düzenli liste ve hesabının tutulması, sosyal hakların paylaşımı ve sosyal adaletin sağlanması açısından daha uygun bir ortam oluşturduğu yazarlarca vurgulanmaktadır.447
Yasanın uygulanması yaşanan belirsizlikleri gidermesi, bilgi bankasının oluşturulması, sağlıklı bilgi edinilmesi için zemin hazırlayacaktır. Muhakkak her hangi bir sosyal sigorta modelinin sağlıklı işleyişi ve çalışanların kendi haklarına ulaşabilmeleri için devletin bu tür yasal düzenlemeleri yapması zorunluluktur. Diğer yandan ise bireysel hesap nezdinde sigorta primlerinin toplanmasını sağlayan yeni bireysel kayıt sistemi Azerbaycan’da sosyal güvenlik bazı yazarlarca olumlu karşılanmakta, bütçe masraflarını azaltacağı, yüksek iktisadi netice vaat ettiği için neticede emeklilik haklarını arttıracağı ve özelleştirme sürecini de hızlandıracağı açısından övgü ile bahsedilmektedir.448
Sonuç olarak, yeni sistemle bertaraf edilmek istenen dayanışma prensibine dayalı sosyal güvenlik modelinin kaldırılmasının neleri kazandıracağı ve neleri kaybettireceği doğru olarak değerlendirilmelidir. Sosyal güvenlik sistemlerinin en önemli amacı olan vatandaşları yoksulluğa karşı koruma görevini yerine getirememe, vatandaşlar arasında eşitlik ve sosyal adalet ilkelerinin zedelenmesi, bunun sonucu olarak toplumsal dayanışmanın zayıflaması ve toplumsal barışı ortadan kaldırmasına sebebiyet vermektedir. Yeni model arayışı sırasında bu tehditleri göz ardı etmemek doğru olacaktır.