Sanayileşme sonrası geleneksel yöntemlerle toplumsal sorunlara çözüm bulamayınca ve bu yöntemlerin toplumsal sorunların çözümünde yeterli olamayışından hareketle yeni sosyal düzenin tesisi amacıyla, İngiltere’de de siyasi iktidarlar yeni bir sosyal çözüm yolları arayışı içinde vergi sistemine bağlı ve dolayısıyla devlet bütçesine dayalı227 kendilerine özgü bir model kurdular. Bundan önce Almanya’yı örnek almış olmasına rağmen sonraki aşamada, bu arayış içinde William Beveridge başkanlığında “Sosyal Güvenlik Komisyonu” kurularak yeni sistemin temelleri atılmıştır.
Sanayileşmeye Almanya'dan önce başlamış olan İngiltere’de228 güçlü muhafazakar geleneğin varlığı, devletin toplumsal amaçlı bazı müdahaleleri ve sendikaların sorunların çözümünde kendi kendine yardım ilkesini uygulaması Almanya’nın aksine isçileri ihtilalcı bir yaklaşımdan uzak tutmuş, ancak, mevcut sistemin bir süre sonra tıkanması sonucu yönetimi kendine özgü bir sosyal devlet modeli oluşturma yoluna sevk etmiştir229. Nitekim 1942 yılında yayınlanan
225 ARICI, Kamu-İş, s. 36
226 Dokuzuncu Kalkınma Planı., s. 8,
227 GОNTMAHER, Evgeniy; Оbezatelnoye Sosialnoye Strahovaniye: Scenariy Razvitiya, http://www.imepi-eurasia.ru/baner/gontmaher_doklad.doc, (29.12.2008),
228 GEDİK, Sosyal Güvenlik, s. 9 229 SÖZER, Sosyal Devlet, s. 54
Beveridge raporu sonraki gelişmelerle birlikte, en geniş ve en etkili bir model olarak sosyal güvenlik sistemi içinde yer almıştır230.
1942 yılında yayınlanan ve “Sosyal Devrim” olarak nitelendirilen Beveridge Raporu çağdaş bir toplumun yüz karası olan yoksulluktan kurtulmanın, toplumu tüm risklerden korumanın, bireyleri ise temel gereksinimlerini karşılama endişelerinden arındırma yolunun, ancak kapsamlı ve sistematik bir sosyal güvenlik sistemi ile mümkün olacağını öngörmüştür231. Beveridge'ye göre, bir ülkede sosyal güvenliğe; sosyal sigorta örgütü, sigorta kapsamına girmeyen kesimler için ulusal yardım örgütü ve isteğe bağlı özel sigorta olmak üzere üç yöntemin uygulanması ile ulaşmak mümkündür232.
Raporda öngörüldüğü gibi, önceden uygulanan seçilmiş grupları koruma altına almak siyaseti yerine, herkesi korumak yaklaşımını hayata geçirme düşüncesi mevzuatta aşağıdaki yeni düzenlemeler yapıldı. “Çocuk Parası Yasası”-(Family Allowance Act, 1945), “Halk Sigortası Yasası”-(Nationallnsurance Act, 1946), “Kaza Sigortası Yasasi”-(Industriallnjuries Act, 1946), “Sosyal Yardım Yasası”- (National Assistance Act, 1948) bu doğrultuda mevzuatta yapılan ilk düzenlemelerdir233. Farklı deyimlerle ifade edilen ve Beveridge raporunun234 bu model (Halk sigortası235, ulusal veya üniversal sigorta modeli236)muhtaçlığın ortadan kaldırılmasını temel ilke edinmiştir237.
Sistemin kapsamına sadece işçileri değil, toplumun tümünü-“çalışan veya çalışmayan, çocuk, genç, yaşlı, sakat, kadın veya erkek, bağımlı veya bağımsız çalışan”238, bütün bireyleri sosyal güvenceden yararlandırmayı hedefleyerek ülkede
230ARICI, Kadir; Beveridge Planı, GÜİİBFD, Sayı 1–2, Ankara, 1986, s. 17
231DİSK-Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu, 10. Genel Kurul Çalışma Raporu. İstanbul. 1997, s. 37.; ARICI, Beveridge Planı, s.17
232TUNCAY-EKMEKÇİ, 2005, s. 26 233SÖZER, Sosyal Devlet, s. 53
234TUNCAY, Aziz Can; Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri, Yenilenmiş 7. Bası, Beta, İstanbul, 1996. s. 26
235UĞUR, Özel Emeklilik, s. 63;
236GÜZEL, Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Öngörülen Reform, 2005/4. s. 64 237TUNÇOMAĞ, 1987, s. 31–32; TUNCAY-EKMEKÇİ, 2005, s. 26–28. 238TUNCAY-EKMEKÇİ, 2005, s. 26–28.
yaşayan herkesi ayırım gözetmeksizin kapsamına almayı ve dolayısıyla sosyal adaletsizliği ortadan kaldırmaya çalışan bir sistemdir239. Nitekim bu düşünceyi gerçekleştirmek için örgüt yapısı sosyal sigorta sistemi ve milli yardım sistemi olarak ikiye ayrılan modelin sosyal sigorta sistemi, sigortalı tarafından veya onun adına başkalarınca zorunlu bir prim ödenmesini ve riskler gerçekleştiğinde de iştirakçinin ödediği prim miktarına bakılmaksızın ona belirli bir miktarda nakdi yardımın yapılmasını düzenlemektedir. Diğer milli yardım sistemi düzenlemeleriyle ise, sosyal sigorta sistemi kapsamı dışında kalan veya sosyal sigorta yardımları ile ihtiyaçlarını karşılayamayan kişilere yardım yapılması öngörülmüştür240.
İngiliz Sosyal Güvenlik sistemini sağlık hizmeti ve tipik sosyal risklere karşı gelir güvencesi kurumları ve diğer bir klasik ayırımla, primli rejim ve primsiz rejim seklinde ayırmak mümkündür. Sistem teklik esasına dayalı olup, toplumun tümü, özellikle ölümü ve aile yardımlarından yararlanacak şekilde yaygın bir riskler sisteminin sonuçlarına karşı sigorta edilmiştir241. Bu modelde; 15–65 yaşları arasındaki herkes iş kazası, meslek hastalıkları, hastalık, analık, maluliyet, yaşlılık ve ölüm risklerine karşı prim ödenmekte olup, sigorta primleri, işçilerde gelirlerinin yüzdesi üzerinden, bağımsız çalışanlarda ve çalışmayanlarda ise maktu bir tarifeye göre alınmakta, ama edimler, işçilerde ve diğer sigortalılarda maktu olarak belirlenmektedir. Primler, her risk için ayrı-ayrı alınmayıp tümü için tek bir ödeme yapılmaktadır. İşsizlik hariç tüm nüfusa klasik sosyal risklere karşı verilen sosyal güvence, kısmen doğumla sağlık riskine karşı başlamakta, 15–65 yaşı arası, sakatlık, dul ve yetim bırakılma riskleriyle devam ederek, 65 yaşından itibaren yaşlılık riski sigortasıyla ölüme kadar sürmektedir242.
Beveridge işkazası-meslek hastalığı, sakatlık yaşlılık, analık, dul ve yetimlik gibi hallerde tüm temel sigorta yardımlarının sağlanmasını önermiştir243. Nitekim
239SÖZER, Ali Nazım: “Sosyal Güvenliğin Neresindeyiz”, İşçi Emeklilerinin Sosyal Güvenlik Sorunları, Tebliğler-Yorumlar, Türkiye İşçi Emeklileri Cemiyeti, Ankara, 1991, s. 80; LAMBAEVA,
İrina; Sotsialnaya Rabota Za Rubejom, Uçobnoe Posobie, Ulan-Ude, 2000, c. 72-73 240UĞUR, Özel Emeklilik, s. 64
241
SÖZER, Sosyal Devlet, s. 55; TUNÇOMAĞ, 1987, s. 32 242UĞUR, Özel Emeklilik, s. 65; SÖZER, Sosyal Devlet, s. 55–91 243TUNCAY-EKMEKÇİ, 2005, s. 27
raporda da hastalık, pislik, cahillik, issizlik ve yoksulluk olarak beş önemli sorun vurgulanarak, mevcut sosyal düzenin iyileştirilmesini, tedbirlerin herkes için tekdüze ve herkesi kapsayıcı olması gerektiğini ifade edilmiştir. İyi kazanan isçiler, bağımsız çalışanlar ve çalışmayanlar da kapsama alınmalı, herkes ayni primi ödeyip, ayni haklara sahip olmalıydı. Sigortalıların sosyal ve mesleki durumlarını göz önünde tutmayan sistem, asgari bir yaşam düzeyini garanti edecek şekilde, herkese yeknesak
şekilde yardımı esas almıştır244.
Aile ihtiyaçlarının özellikle karşılanması, en az geçim standardı altına düşmesini önleyecek şekilde önlemler alınması programda yer almıştır245. Asgari geçim, evlenme, doğum, analık, çocuk yardımları ve özellikle Beveridge’nin üzerinde durduğu dulların korunması gibi yardım çeşitleri bu yönde alınan tedbirlerden olup, günümüzde aile ödenekleri olarak ortaya çıkan sigorta çeşitlerine temel teşkil etmiştir.
Beveridge, risk kavramının tekliğini doğrulayacak bir Sosyal Güvenlik Bakanlığının otoritesi altında, tek bir hizmet içinde, bütün sosyal sigortalar kurumlarını birleştirmenin gerektiği sonucuna varmıştır. Nitekim bu durumda yardım isteme hakkını daha olanaklı şekilde kullanabilecek ve diğer bir şekilde kendi deyimiyle, “bütün yardımlar tek bir kart üzerindeki tek bir pul ile” istenebilecektir246. Ayrıca onun düşüncesine göre aile yardımları, sağlık giderleri özellikle devlet bütçesinden ama diğer harcamalar ise işçi ve işveren primlerinden karşılanması gerekirdi247.
Yapılacak tekdüze yardımların finansmanını tekdüze katkı ve primlerle karşılanması, ama aile yardımları ve sağlık yardımlarının vergiler yoluyla finanse edilerek ulusal dayanışma sergilenmesi amaçlanmıştır. Sosyal güvenliğin fert ve devletin işbirliği ile finanse edilmesi, ayrıca, ödenen primler karşılığında devletin, hem sosyal güvenliği garanti etmesi hem de şahsi gayret ve çabaları neticesinde, bu
244SÖZER, Sosyal Devlet, s. 52; TUNÇOMAĞ, 1987, s. 31 245 TUNCAY-EKMEKÇİ, 2005, s. 27
246
TUNÇOMAĞ, 1987, s. 32
247 ELLEN, Мartin; Sotsialnoe Obespeçenie V Velikobritanii İ Vo Frantsii/Svobodnaya Mısl-XXI, No: 8, c. 95-110
asgari haddin üstüne çıkılmasına ilişkin imkânları hazırlaması gerektiği vurgulanmıştır248. Sosyal güvenliği sağlamak her ne kadar devletin görevi olsa da, bireyleri katkıda bulunmaya zorlayarak onların kişisel sorumluluk duygusunun geliştirilmesi ve kendisine ve ailesine daha fazla sosyal güvenlikten faydalanmak isteyen kişinin bu olanağı gönüllü olarak özel programlardan sağlaması gerektiği temel düşüncelerdendir. İşçi bir bakıma kendini düşünerek ona yönelik tedbirler almak zorundadır249.
Ülkede izlenen ekonomik ve sosyal politikanın bir parçası olan sosyal güvenliğin250 faydalı şekilde yürütülmesi için işsizliğin yok edilmesi ve ülkede tam istihdamın sağlanması, işsizlik sigortası yardımlarının kişinin gelir düzeyine bakmaksızın tüm işsizlik süresince sağlanması gerekir. Yardımın dağıtımı için bir kamu hizmeti sisteminin teşkili ve bu hizmet tam bir istihdam siyaseti, bir sağlık siyaseti ile tamamlanarak tazminat ve koruma siyasetlerinin bu hizmet sistemi ile sıkı bir şekilde birbirine bağlanması sağlanmalı idi251. Nitekim Beveridge raporu ile
İngiltere’de bu sosyal güvenlik planının gerçekleştirilmesi amaçlanmıştır. 1948 tarihli Yardım Yasası güncelliğini koruyarak, ihtiyacı olanlara ferdi olarak yardım sağlayarak sorunları çözmeye çalışmaktadır. Bu yasa doğrultusunda ülkede yaşlı nüfusun 97%’ne evde sağlık yardımı ve sosyal hizmet ve yaşlıların kalması için yaşlılar evi sağlanmaktadır252. Özellikle son 40 yılda sosyal devlet prensibinden hareketle alınan soysa tedbirlerle istihdamın sağlanması, işsizlik sigortasının uygulanması, malullerin ve diğer risk gruplarının korunması gibi çok önemli politikalar yürütülmüş ve aynı zamanda bölgeler bazında tedbirler alınmıştır.253
248
KOÇ, Beveridge., s. 97; TUNÇOMAĞ, 1987, s. 31
249 TUNCAY-EKMEKÇİ, 2005, s. 27, ЕVSEEV,D.Y; Pensionnıe Sistemı, Amurskaya Gos. Universitet, Kursovaya Rabota Na Temu Pensionnıe Sistemı Zarubejnıh Stran Po Kursu Ekonomiçeskaya Teoriya, Blagoveşensk, 2003, s. 13
250 TALAS, Cahit; İçtimai İktisat, Ankara, Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, Ankara, 1961, s. 397
251 TUNCAY-EKMEKÇİ, 2005, s. 27; TUNÇOMAĞ, 1987, s. 32; KOÇ, Beveridge., s. 97;
252 ALİYEV, Мais; Sosial Hizmetle Bağlı Harici Ölkelerin Ganunvericiliyinin Tehlili ve Muasir Dövrde Ondan İstifade Edilmesi İmkanları, Аzerbаycаn Rеspublikаsındа Dövlet Ve Hügug Guruluğunun Аktuаl Prоblемleri», Еlмi Мegаleler Мecмuesi, S. 18, Bаkı, Аdilоğlu, 2007, s. 100-106 253 KRASNOVA, Оlga; Zakondatelstvo İ Sotsialnoe Obslujuvanie Pojilıh Lyudey V Velikobritanii, Britano-Rossiyskaya Programma, Rossiysko-Evropeyskiy Fond, Moskva, 2000, c. 104-118.
Halk Sigortası Sisteminde yer alan hastalık ödeneği, sakatlık edimi, yaslılık aylığı, issizlik ödeneği, analık ödeneği ve dul aylığı edim tipleri sistem içinde sınıflara ayrılan sigortalılara göre farklı sağlanmaktadır. Sadece isçilere (1.sınıf) edimlerin tümü, bağımsız çalışanlara-(2. ve 4. sınıflar) issizlik ve işkazası yardımları sağlanmakta, çalışmayanlar ise (3. sınıf) sadece analık, dul kalma, yaşlılık risklerine karşı korunmaktadırlar254.
Sosyal güvenlik modellerinden hangi biri tercih edilirse edilsin, asıl olan toplumun tamamını kapsaması, eşitsizlikleri giderebilmesi gelir dağılımının yeniden sağlayabilmesi, toplumsal değerler açısından kapsayıcı ve giderici bir niteliğe sahip olma gücüdür. Bireylerin gelir kayıplarını tazmin etme oranı ve alt gelir grupları lehine gelirin yeniden dağılımını sağlama özelliğine sahip Beveridge sistemi bireylerin özellikle de yaslıların yoksulluk çizgisinin altına düşmelerini önlemektedir. Ancak gelir eşitsizliği konusunda çelişkili gibi görünse de gelir eşitsizliğinin, Beveridge tipi sosyal güvenlik sistemine sahip ülkelerde yüksek, Bismarck tipi sosyal güvenlik sistemlerine sahip ülkelerde ise daha düşük olduğu tespit edilmiştir. Mütevazı düzeyde bir fayda sağlayan Beveridge tipi sistemde gelir düzeyi yüksek gruplar, sahip oldukları yasam standartlarını emeklilikten sonra da sürdürebilmek için bireysel veya mesleki özel emeklilik programlarına yönelmekte255 olup, İngiltere’de halkının %70’nin özel sigorta araçlarından faydalandığını araştırmalara göre söylemek mümkündür256. Bismarck veya Karma Modellerinde ise kamu emeklilik programları yüksek düzeyde gelir güvenliği sağladığı için yüksek gelirli kesimlerin özel sigorta veya diğer yatırım araçlarına duydukları ihtiyaç azalmaktadır257.
Son gelişmeler doğrultusunda İngiltere’de sosyal güvenlik sistemi özellikle üçayaklı bir şekilde yapılandırılmaya yöneltilmekte ve devlet tarafından, gayri devlet kurumları tarafından sağlanan ve gönüllü sigorta araçları olmak üzere üç yönde
254 SÖZER, Sosyal Devlet, s. 53;
255 ARABACI, Gelirin Yeniden Dağılımı, s.53 256
SOROKİNA, Е.G; Zarubejnıy Opıt Modelirovaniya Pensionnıh Sistem, Jurnal “V Mire Prava” , No: 1, 2003. с. 12–15
gelişme göstermekte ve devlet sigorta sisteminin dışında sendikaların katılımı ile çalışanlara ek sigorta haklarından yararlanmaolanağı tanınmıştır258.