B- Kanunlar
2- Emeklilik Hakkında Kanun
Dünyanın en geniş coğrafyasına ve çok zengin tabii kaynaklara sahip olan Sovyetler Birliği’nde uygulama imkânı bulan sosyalist sistem, çok ağır insanî ve iktisadî bedellere karşılık yalnızca ağır sanayide ve sosyal güvenlik sisteminde başarılı olabildiği söylenmektedir. Ancak sosyalist sistemde işsizliğin olmadığı iddiasını ispatlama çabasıyla, zamanla ortaya çıkan aşırı istihdam, yeni teknolojilerin üretilemeyişi veya yine işsizlik korkusuyla yeni teknolojilerin ithal edilmesinden kaçınılması, işletme yönetim ve organizasyonunda başarısızlıklara neden olması ve sonuçta iktisadî durgunluğu önleyemediği de aşikârdır. Nitekim, Sovyetler Birliğinde hâkim olan sosyalizm rejimi sanayi toplumu aşamasında iken, verimliliğin ön plana çıktığı dünya şartlarına ayak uyduramamış ve insanlarına dünya standartlarında ortalama bir hayat seviyesi sunamamıştır419.
Ağır bedeller karşılığında ağır sanayide başarılı olan SSCB’nin en başarılı olduğu ve bugün bu coğrafyada yaşayan insanların hâlâ övgüyle andığı diğer alan, sosyal güvenlik ve sağlık sistemidir. Halkın hayat seviyesi, birçok gelişmiş batı ülkesinden geri kalmış olmasına rağmen, kapsamlı bir sosyal refah sistemi ile bütün
417 Azerbaycan Cumhuriyeti Konustutsiyası, Bakü, 2002, с. 22-23.
418ALİYEV, Mayis; Yoksulluğun Aradan Kaldırılmasında Devlet Sosyal Yardımının Ehemiyyeti, Elmi Eserler, 2006, No: 1, s.145; ALİYEV; 2007. S. 30
419 ÖZSOY, İsmail; Sovyet Sisteminin Çöküşünden Tarihî ve Evrensel Dersler Ahmet Yesevi Üniversitesi Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, S. 39, Ankara, 2006, s. 164
nüfusa her türlü sosyal güvenceyi sağlamış ve ülke çapında yaygın bir ağ oluşturan sağlık kuruluşları teknik donanım, doktor ve yatak sayısı gibi özellikler bakımından ileri sanayi ülkeleriyle karşılaştırılabilecek düzeye ulaşmıştır. Uzay araştırmalarında en önlerde yer alan dünyanın ikinci süper gücü, ağır sanayide sahip olduğu mekanik güçle dünyada rakip tanımayan imparatorluğun kendi içinde hayat seviyesini yükseltememiş, ücretlerin düşüklüğü, tüketim malları, yiyecek, konut sıkıntısından kaynaklanan problemler sürekli gündemde kalmıştır420.
Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla ekonomik ve sosyal göstergelerinde negatif bir eğilim hızlı bir şekilde kendini göstermiş, ekonomik büyüme, üretim ve istihdamdaki düşüşlerle birlikte enflasyon oranlarında hızlı bir artış olmuş, ekonomideki kötü eğilimler devletin sosyal sisteme desteğini azaltmıştır421.
Sovyet Cumhuriyetler Birliğine dâhil olan Cumhuriyetlerin tamamında oluşmuş olan ortak sisteme uygun olarak da ortak bir hukuk kültürü oluşturulmuş ve bu kültür ortaklığı günümüzde de sürdürülmektedir. Genel olarak dünyada sosyal güvenlik modelleri incelenirken Sovyet modeli üzerinde durulmamış ve incelenmemiştir. Ülkede mevcut olan sigorta sistemi yürürlükte kalmış, uygulama olarak farklı niteliğe sahip bu modelde sigorta primleri işverenler veya sigortalılardan kesilmemiş, devlet bütçesinden aktarım yapılmış422 ve sigorta ödemeleri devlet yükümlülükleri kapsamında zorunlu vergi niteliğinde bir ödemeye dönüşmüştür. Çalışan insanları sigorta primi ödenilmesinden serbest bırakan devlet çalışılmış emek üzerinden sigorta primi ödenmesini sağlamakta ve sigorta primi ödemelerinden muaf kılındıklarını ilan ediyordu. Ortaya çıkan düşünceye göre devlet tarafından herkesin sosyal sigorta sisteminden yararlandırılacaktır. Bu değeri sağlayan işçi emeği değeri geri plana itilmekteydi.423
420 ÖZSOY, Sovyet Sisteminin Çöküşünden Tarihî ve Evrensel Dersler, s. 170-171
421 ÇELİK, Abdulhalim; Orta Asya Ülkelerinde Sosyal Güvenlik Sistemlerinin Sorunları, İş Güc Dergisi, 2004, S. 6, No: 1, http://www.isguc.org/?p=article&id=179&cilt=6&sayi=1&yil=2004, (12.08.2009)
422
ZAHAROV Mihail-TUÇKOVA Elvera; Pravo Sotsialnogo Obespeçeniya Rossii, Мoskva, 2004. s. 46.
Sosyal güvenlik alanında günümüzde yaşanan gelişmeler doğrultusunda Sovyet döneminden kalan eski yasalar değiştirilmekte, Dünya Bankası ve diğer sermaye kurumlarının da etkisiyle önerilen yeni modellere uygun olarak yasal düzenlemeler yapılmaktadır. Rusya, Ukrayna gibi cumhuriyetlerin yürürlüğe koymuş olduğu yeni yasalara uygun olarak diğer cumhuriyetler o cümleden Azerbaycan da bu yasal düzenleme sürecini başlatmıştır.
Azerbaycan Cumhurbaşkanının 17 Temmuz 2001 tarihli Serencam (Talimat) ile “Azerbaycan Cumhuriyetinde Emeklilik Islahatı Konsepsiyası” ile emeklilik sisteminde kapsamlı değişime gidildi. Birkaç aşamada planlanan reform niteliğindeki değişimler öngörülerek emeklilik mevzuatı bankasının oluşturulması ve üçayaklı emeklilik sistemi içinde zorunlu sigortaya dayalı emeklilik, sosyal emeklilik ve bireysel emekliliğin teşkili yapılacaktır. Emeklilik sisteminin teşkili için bireysel kayıt sisteminin oluşturulması ve emekliliğin muayyenleştirilmesi ve ödemelerin otomatikleştirilmesi dikkate alınmıştır. Sonraki aşamada ise çalışanların gelirleri ve emekliliğine karar verilmesi için gerekli verilerin toplanması ve elde edilen verilerle emekli maaşlarının dağıtılması planlanmıştır.424
"Azerbaycan Cumhuriyetinde Devlet Pensiya (Emeklilik) Sisteminin Geliştirilmesi Tedbirleri Hakkında” 04 Ağustos 2003 tarih ve 908 sayılı ve "Pensiyaların Artırılması Hakkında" 04 Ağustos 2003 tarih ve 909 sayılı Fermanlar ıslahatların geliştirilmesi ve yoksulluk içinde bulunan emeklilerin durumlarının iyileştirilmesi yönünde atılmış önemli bir adım idi. Bu Konsepsiya kapsamında 2006 yılı başından sosyal sigorta ilişkilerine dayalı olarak yeni emeklilik sistemi faaliyete başlamıştır.
Yeni emeklilik sistemi özellikle serbest pazar şartlarına uygun olarak uygulanan eski rejimden farklı olarak yeniden kuruldu. Bu sistemde emeklilik hakkı 3 ayaklı olarak – bütçe (baza), sigorta ve yığım (fon) hisseleri olarak hesaplanmaya tabi tutulmuştur. Emek pensiyası olarak adlandırılan emeklilik rejiminin birinci ayağı
424 ALIYEV, 2007, s. 225; Sosyal Güvenlik Fonu, http://www.sspf.gov.az/pensiya_islahati.aspx, Erişim tarihi: 10.11.2009.
bütçe (baza) hissesi olup, devlet tarafından kesin bir rakamla belirlenerek devlet bütçesinden karşılanmaktadır. İkinci ayak olarak sigorta hissesi bireysel hesapta şartı olarak kayda alınan ve reel para bulunmayan finansmana göre hesaplanır. Üçüncü ayakta ise yığım (fon) hissesi ferdi hesapta reel olarak toplanan finansmana göre kararlaştırılır.
Gerçekleştirilen bu ıslahatla sigorta-emeklilik rejimi ile devlet sosyal yardım sistemi bir birinden ayrılmasını sağlanmıştır. 1 Ekim 2003 yılına kadar sosyal yardım ve sigorta sisteminin tamamen bir birinden ayrılma işlemlerinin tamamlandığı söylenebilir. Kurumsal yapıda iş bölümüne gidilerek Emek ve Ahalinin Sosyal Güvenlik Bakanlığının yerel organlarının eneklilik ve diğer sigorta araçlarının425 belirlenmesi, maliyeleştirilmesi ve ödenişe uygun olarak gerçekleştirme aşamaları bir bütün olarak Devlet Sosyal Güvenlik Fonuna devredilmiştir. Aynı zamanda çocuk yardımlarının maliyeleştirilmesi Emek ve Ahalinin Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından üstlenilmiştir.
Hem Azerbaycan’da hem de diğer cumhuriyetlerde Pensiya Sigorta sistemi olarak adlandırılan Emeklilik sistemi ve mevzuatı ülkede var olan sosyal güvenlik sistemi içinde temel niteliğe sahiptir. Eski Sovyet mevzuatı geleneğinde sosyal güvenlik sistemi terminolojisi ile ilk akla gelen uzun vadeli sigorta dallarının yer aldığı emeklilik sistemidir. Yıllarca doktrinde sosyal güvenlik mevzuatının mecelleleştirilmesi gerektiği sorunu üzerinde duran yazarlar sosyal güvenliğin mevzuat ve yönetim açısından tek çatı mevzuat altında idare edilmesi, yasaların param pörçük olarak farklı alanları düzenlemesinin ortadan kaldırılması gerektiğini söylemişlerdir. Nitekim bu geleneği sürdüren Azerbaycan Cumhuriyetinde son yapılan değişimlerle yardım sistemi ile sigorta sistemi ayrımı yapıldığı gibi, emeklilik sistemine ait sigorta araçları ile diğer sigorta araçları arasında bulunan ayrım günümüzde sürdürülmektedir.
Özellikle vurgulamak gerekir ki, sosyal güvenlik terim ve ifadeleri iç-içe geçmiş durumdadır. “Sosyal Güvenlik”, “Sosyal Sigorta”, “Sosyal Teminat”, “Emek
425 Muavenetler
Pensiya Sistemi”, “Sosyal Muavenet”, “Sosyal Yardım, “Sosyal Hizmetler” isimleri ile nitelendirilen ve düzenlenen genel sosyal güvenlik sistemi içinde zaman-zaman kavram karmaşası yaşandığını söyleyebiliriz.
Yukarıda da belirttiğimiz üzere, 18 Şubat 1997 tarihli “Sosyal Sigorta Hakkında” Yasa sosyal sigorta alanında münasebetleri tanzim etmekte, sosyal sigortanın hukuki, iktisadi ve teşkilatı esaslarını belirlemektedir. Kanunda sosyal sigorta hadisesi ortaya çıktığı durumlarda kişileri sigorta ödemelerinden yararlandıran temel çerçeveyi soyut olarak belirlemekte olup, uzun vadeli veya kısa vadeli ayrımı yapmadan yaşlılık, ölüm, maluliyet, çalışma gücünün geçici kaybı, hamileliğe ve doğum sigortası, çocuk doğumu sigortası, defin sigortası, tedavi- dinlenme evleri426 ve işsizlik olarak sigorta araçları sayılmıştır.
“Emek Pensiyaları Hakkında” adı ile 7 Şubat 2006 yılı yürürlüğe giren kanun kapsamında “Pensiya sistemi“ olarak adlandırılan “Emeklilik Sistemi” düzenlenmektedir. Yaşlılık, ölüm, maluliyet gibi uzun vadeli sigorta dallarını kendi içinde birleştiren bu yasa sosyal dayanışma ve yığım (fon) prensibini bir araya getirerek kendinde birleştirmekte ve tek çatı altında emeklilik sisteminin temel zeminini belirlemektedir.
Yapılan reformla oluşturulan üçayaklı emekli sisteminin birincisi olan sosyal sigortalara dayalı emekliliğin işleyişi için uygulanacak prensipler önceden belirlenmiştir. Ödenecek emekli maaşının miktarı sigorta ödemelerinin devamlılığından, sigorta primlerinin toplamına ve her bir şahısın sosyal sigorta süresince ödediği miktarına göre orantılı olacaktır. Belirlenen emekli maaşının miktarı ve emekliliğe hak kazanılması koşulları belirlenirken sigorta primlerinin ödenilmediği dönemlerin dikkate alınmayacağı düzenlenmiştir. Ayrıca, zamanından önce emekliliğe ayrılma seçeneklerinin kısıtlanacağı ve bu gibi hallerde emekliliğe ayrılmakla ilgili ilave masrafların işveren tarafından karşılanacağı da bu düzenlenmeler arasındadır. İkinci sırada yer alan sosyal emeklilik de koruma kapsamına uzun vadeli sigorta araçları gibi yaşlıları, malulleri ve aile reisini yitirmiş
426 Sanatoryum-Kurort
şahısları almaktadır. Ancak, ikinci ayak emeklilik birinci ayak emekliliğin kapsamına girmeyen kişileri korumaya almaktadır. Üçüncü ayak emeklilik ise bireysel emeklilik sistemi ile ek koruma sağlamaktadır.427
Birinci ayak emeklilik sistemi zorunlu sigortaya dayalı olup, işveren ve işçiler tarafından zorunlu olarak ödenilen sigorta primleri ile maliyeleştirilir. Bu zorunluluğu uygulayan ve denetleyen devlet olduğu için, zorunlu devlet emekliliği adlandırılmaktadır. Toplanacak primler işçi ve daha fazla oranda işveren tarafından ödenmesi yapılmaktadır. Genel olarak sorgulandığında işverene değeri kazandıran işçi olduğu için her halükarda ödenen sigorta primi işçinin emeğinin bir parçası olduğu doktrinde yorum yapılmaktadır. Ama en önemli olan nitelik ise, dayanışma prensibinin zorunlu devlet sistemlerine hakim olduğudur. Nitekim, bu dayanışma sigorta olunanla işverenin arasında bulunan dayanışma, muhtelif alan ve teşkilatlarda çalışanların dayanışması ve en önemlisi ise çalışma gücüne sahip kişilerle emekliliğe ayrılan kişiler arasında olan dayanışmadır.428
Ülkede emeklilik sisteminin geliştirilerek temel prensiplerde uluslararası normlara uygun bir sistem kurulduğu ve sistemin Avrupa Sosyal Şartının 12. Maddesine tam olarak karşıladığı yazarlarca vurgulanmaktadır. Sosyal Şartın 12. Maddesinde olduğu gibi ülkede vatandaşların kanunla belirlenmiş yaş sınırını doldurduğu zaman, maluliyet ve aile reisinin kaybı hallerinde emekli aylığı ödenmesi tam olarak temin edilmiş ve devlet garantisi verilmiştir. Sadece bununla yeterli kalmayarak birçok düzenlemeler ve uygulamalarla sistem geliştirilmiş, ikili ve çok taraflı uluslararası mukavele ve antlaşmalarla ülke arazisinde yaşayan yabancı vatandaşlar ve vatandaşlığı olmayan yabancılar emeklilik hakları düzenlenmiş, diğer ülkelerde kazanılmış sigorta sürelerinin dikkate alınmasına yer verilmiştir.429
Emeklilik yasasında yapılan yasal değişikliklerin sistemin şekil değiştirmesine ve geliştirilmesine sebebiyet verdiğini söyleyebiliriz. Kamu Görevlisi
427Azerbaycan Respublikasında Pensiya Islahatı Konsepsiyası, Azerbaycan Respublikası Cumhurbaşkanı, 17 Temmuz 2001 yılı, 767 numaralı Serencam,
428 ALIYEV, 2007, s. 226 429 MÜRŞÜDOV, 2007, s. 67
(Devlet Kullukçuları) ve Ordu mensuplarının emekliliklerini düzenleyen “Devlet Kullukçularının Pensiya Teminatı” ve “Ordu Kullukçularının Pensiya Teminatı” yasaları reform sürecinde yetersiz kaldıkları ve sistemin tek çatı altında birleştirilmesi amacıyla kaldırılması planlandı. “Emek Pensiyaları Hakkında Azerbaycan Cumhuriyetinin Kanununa Değişiklikler Ve İlaveler Edilmesi Hakkında” 28 Kasım 2006 tarihli yasa ile 01 Ocak 2007 tarihinden itibaren uygulamada olan bu yasalar yürürlükten kaldırıldı. Bu kategoriye dâhil olan vatandaşların emeklilikleri “Emeklilik Hakkında Yasa” kapsamına alınmış, zorunlu sosyal sigorta primleri ödenmesi bu kesime de uygulanmış ve tek çatı altında emeklik sistemi oluşturması tamamlanmıştır.
Eski yasada yer alan “hizmet yıllarına göre emeklilik” başlığı altında düzenlenen emeklilik çeşidi de bu yasa ile “yaşlılık sigortası” emekliliği altında toplanmıştır. Hatırlatalım ki, emeklilik çeşitleri eski düzenlemelerde yaşa göre, maluliyete göre, aile reisinin kaybına göre (ölüm sigortası), hizmet yıllarına göre ve sosyal emeklilik adı altında 5 tür emeklilik çeşidi toplanmakta idi.
Yürürlükte olan “Emeklilik Hakkında Kanun” un düzenlediği hukuki ilişkiler bakımından dört kesimi kapsamaktadır:430
• 01 Ocak 2006 yılına kadar çalışma faaliyetini durdurarak emekliliğe hak kazananlar,
• 01 Ocak 2006 yılına kadar emekli aylığı verilmekle birlikte çalışma faaliyetini sürdürenler,
• 01 Ocak 2006 yılından önce çalışma faaliyetine başlayarak günümüzde faaliyetini sürdürenler
• 01 Ocak 2006 tarihinden sonra çalışma faaliyetine başlayanlar,
Emeklilik hakkı hesaplanırken önemli kıstaslar olan asgari ücret (minimum emek hakkı431) ve orta aylık ücret (orta aylık emek hakkı432) gibi kıstaslar özellikle
430 MÜRŞÜDOV, 2007, s. 106
belirleyici olmaktadırlar. Azerbaycan İstatistik Kurumu tarafından belirlenen orta aylık ücret ve yasama kurumu tarafından belirlenen asgari ücret değiştikçe emeklilik hakkı üzerinde kendi etkisini göstermektedir. Yaşlılık sigortasına göre emeklilik hakkı emeklinin orta aylık emek hakkının % 60’ı, 1 N listesine göre %70 i, 2 N listesine göre ise %65 i miktarında tespit edilir. Söz konusu emeklilik hakkının üst limiti % 85 in, 1 N listesine dâhil olan şahıslar için % 100; 2 N listesine dâhil olan
şahıslar için ise %90’nın üzerinde olmaz.433
Orta aylık nominal emek hakkı hesaplanmış emek hakkı fonunun vergiler çıkarılmamakla orta kemiyetlerin hesaplanması için kabul edilmiş işçilerin sayına bölünmesi ile belirlenir. Azerbaycan İstatistik Kurumunun belirlemesine göre, genel iktisadiyat üzere orta aylık emek hakkı 2000 yılı 44,3 manat, 2001 yılı 52 manat, 2002 yılı 63,1 manat, 2003 yılı 77,4 manat, 2004 yılı 99,4 manat, 2005 yılı 123,6 manat, 2006 yılı 149 manat, 2007 yılı 215,8 manat ve 2008 yılı için ise 274,4 manat olarak belirlenmiştir.434
Asgari ücret ise tüm çalışanlar için devlet tarafından muayyen zaman dilimi için kabul edilmiş vatandaşların refahını daha da iyileştirmek ve az gelirli ailelerin sosyal güvenliğini güçlendirmek amacıyla yıl içinde mütemadi olarak bakılan ücrettir. Asgari ücret 2001 yılı için 5,5 manat, 2003 yılı Eylülden 9 manat, 2004 yılı 1 Hazirandan 2 manat, 2004 yılı 20 manat, 2005 yılı Ocaktan 25 manat, Ekimden 30 manat, 2007 yılı Ocaktan 40 manat Şubattan 50 manat, 2008 yılı Ocaktan 60 manat, 2008 Eylülden ise 75 manat olarak belirlenmiştir.
431 Minimum emek hakkı olarak ifade edilen asgari ücret mevzuatta en aşağı düzeyde belirlenir ve az gelirli insanların refahını geliştirmek için her yıl mütemadiyen arttırır.
432 Orta aylık maaşı hesaplanan toplam brüt maaşın işçilerin sayısına bölünmesi ile belirlenir. 433 NAĞIYEV-ALİRZAYEV-GULİYEV, 2001, s. 48; MÜRŞÜDOV, 2007, s. 106-107 434
Azerbaycan İstatistik Kurumu, http://www.azstat.org/statinfo/labour/az/004_1.shtml, Erişim Tarihi 25.01.2010