Azerbaycan Sovyet sisteminden miras kalmış sosyal güvenlik sistemini reformlarla değişikliğe giden ilk ülkelerden değildir. Eski SSCB cumhuriyetlerinin çoğunda değişikliklere gidilmiş veya tedricen araştırmalar yapılarak yeni çağdaş modellere ayak uydurulmaktadır. Değişimi öngören üç temel faktör nedeniyle reform yapmak kaçınılmaz olmuştur. Birincisi demografik faktördür ki, genel olarak nüfus
sayısının, çalışanların sayına oranla artması, ikincisi iktisadi ve sosyal sebeplerle aile ilişkilerinin yozlaşması, yaşlılara münasebetin değişmesi ve üçüncüsü ise küresel iktisadi gelişmelerin ve emek pazarında yaşanan değişimlerin sosyal güvenlik sistemini etkisi altına almasıdır.399
Batı Avrupa ülkeleri ile karşılaştırdığımızda, geçiş dönemini yaşayan özellikle Doğu Avrupa ülkeleri Hırvatistan, Macaristan ve Polonya gibi ülkelerde sosyal dayanışma prensibinden hareket edilmesi mümkün olmamış, bu ülkelerin sosyal güvenlik finansmanı kısıtlı olduğu için yeni model arayışına girdikleri görülmüştür. Nitekim, bu ülkelerde iki ayak veya üç ayaklı olarak sosyal güvenlik sistemi geliştirilmiştir. Birinci ayakta sembolik olarak dağıtım sisteminin, ikinci ayakta fon sisteminin, üçüncü ayakta ise özel sigorta modelinin prensipleri uygulanacaktır.400
17 Temmuz 2001 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti Emeklilik Islahatı Konsepsiyası kabul edildi. Bu Konsepsiyada sosyal güvenlik sistemi üçayaklı olarak projelendirilmiştir. Emeklilik sisteminde yer alacak bu üçayağın birincisi emeklilik, sosyal emeklilik ve gayri-resmi emeklilik sistemi olarak düşünülse de bu proje sonraki aşamada değiştirildi. Değişikliğin temel sebebi yönetim zorluğu olarak gösterilerek sosyal sigorta ile sosyal yardım sistemlerinin birbirinden ayrılması öngörülerek401 07 Şubat 2006 Tarihli “Sosyal Muavenetler Hakkında Kanun” ve 07
Şubat 2006 Tarihli “Emeklilik Hakkında Kanun” yürürlüğe konulmuştur. Sonuç olarak sosyal sigorta ve sosyal yardım müessesesi kesin olarak birbirinden ayrıldı. Emeklilik sisteminin bir parçası olan sosyal emeklilik hakkı ortadan kaldırılmış oldu.
399 NAĞIYEV- ELİRZAYEV- GULİYEV; 2001, s.137-138
400 ALİYEV, MAYİS; Azerbaycan Respublikasında Pensiya Teminatının Teşekkülü ve İnkişaf Perspektifleri, Bakü, 2003, s. 69
401 ESREFOVA, Resmiye; “Müstekillik İllerinde Azerbaycanda Pensiya İslahatları: Nailiyyetler Ve Problemler” Globallasma Prosesinde Kafkaz Ve Merkezi Asiya İktisadi Ve Beynelhalk Münasibetler II Beynelxalk Konkresi İktisadiyyat Bölmesi, Kafkaz Ve Merkezi Asiya Ölkelerinde Bazar
“Emeklilik Hakkında Kanun” ile yeni finansal yöntem olan yığım (fon) sisteminin tatbiki başlanmıştır. Bu kanuna göre emekliliğin finansmanı üç hisseden: baza/bütçe, sigorta ve yığım (fon) hisselerinden ibarettir.
Bütçe (baza) hissesi emeklilik finansmanının temel hissesi olmakla birlikte aynı zamanda emeklilerin sosyal güvenliğinin devlet teminatıdır.
Emekliliğin sigorta hissesi emeklilik finansmanının ikinci hissesi olup, bireysel hesabın sigorta hissesinde kayda alınan finansmanın, ödenecek emeklilik primleri süresi aylarının sayına oranı şeklinde hesaplanan miktardır.
Emek pensiyasının yığım (fon) hissesi emeklilik finansmanının üçüncü ayağı olup, bireysel hesabın yığım hissesinde toplanan finansmanın emeklilik için dikkate alınacak ayların sayına oranı şeklinde hesaplanmaktadır.
Yaşlılığa göre emeklilik hakkında baza hissesinin miktarı ilgili devlet kurumu tarafından belirlenir ve yılda bir kere idare tarafından, devlet tarafından belirlenen tüketici fiyatlarının yıllık seviyesinden az olmamak üzere arttırılır. Maluliyete ve aile reisinin kaybına göre tanınan emeklilik haklarında finansmanın bütçe (baza) hissesi yaşa göre emeklilik hakkının baza hissesine göre hesaplandığı için bu miktar emeklilerin sosyal durumunun belirlenmesinde önemlidir.
Konsepsiyada özellikle gayri resmi emeklilik teminatı oluşturulması projeleri öngörülse de bu alanda kayda değer gelişmeler görünmemektedir. Özellikle eski SSCB ülkelerinde bu alanda yapılan çalışma ve uygulamalar olumlu sonuçlar ortaya çıkardığı söylenebilir. Örneğin, 2003 yılında Rusya’da 286 gayri resmi emeklilik fonlarının faaliyeti kayda alınmıştır. Rusya’da iktisadi alanda faal nüfusun % 6,3’ü (4,97 milyon), emeklileri ise %1,15’i (392 bin) gayri devlet emeklilik fonlarından yararlanırlar.402
Sosyal güvenlik sisteminin reformla değiştirilmesi ve yeniden bir sistem oluşturularak sosyal sigorta ve sosyal yardımın ayrılması, finans kaynaklarının değiştirilmesi süreci 2003–2006 yılında hızlandırılarak sonuçlandırılmıştır. Bu amaçla sürecin tamamlanması ve alt yapının hazırlanması için yasa, yönetmelik ve s. hazırlandı. Öncelikli olarak “Devlet Sosyal Sigorta Sisteminde Bireysel Kayıt Hakkında Kanun” bu sürecin temel yasalarından oldu. Ülke çapında sigortalı olan çalışır durumda olan vatandaşlar hakkında bilgi ve verilerin toplanması ve sigortalıların haklarının korunması ve kaybolmaması için muhafaza edilmesini öngören bu yasa daha önceki dönemlerde yaşanan aksaklıkların önüne geçmektedir. Ödenen primlerle sigortalıya ödenecek emekli maaşı arasında bağlantının korunmasını sağlayan yasa dışı birçok durumları da ortadan kaldırmaktadır. Yasada devlet sosyal sigorta sisteminin bireysel kayıt işlemlerini idare eden, bilgileri toplayarak muhafaza eden ve uygulayan kurum olarak Sosyal Güvenlik Fonu yetkili kılınmıştır.
“Azerbaycan Cumhuriyetinde Devlet Emeklilik Sisteminin Geliştirilmesi Tedbirleri Hakkında” Cumhurbaşkanının 04 Ağustos 2003 tarihli 908 numaralı Fermanına uygun olarak emekliliğin kararlaştırılması ve maliyeleştirmesi amacıyla tek çatı altında sigorta-emeklilik kurumu oluşturulması ve sosyal yardımın bu kurumdan ayrılması sağlanmıştır. Nitekim Emek ve Ahalinin Sosyal Güvenlik Bakanlığının yerel idarelerince yetkisinde bulunan Emeklilikler ve emeklilik hakkına ilave olarak verilen muavenetlerin belirlenmesi, maliyeleştirilmesi ve uygulanmasını sağlayan altyapısı ile birlikte 01 Ekim 2003 tarihine kadar Sosyal Güvenlik Fonuna devredilmiştir. Uygulamada kullanılan kural ve çalışma düzeni yeni sisteme uyarlanmış, bu sistemlerin ayrı ayrılıkta gelişimini sürdürmesi için yasal düzenlemeler yapılmıştır.
Sigorta-emeklilik sistemin sosyal yardım sisteminden ayırarak “Unvanlı Devlet Sosyal Yardımı Hakkında” yasa kapsamında sosyal yardım müessesesinin işleyişini sağlamak, nüfusun farklı gruplarına değil, ailelerin gelirleri ve asgari yaşam düzeyleri arasındaki farka göre sosyal yardıma ihtiyacı olan aileleri tespit ederek ihtiyaca binaen sosyal yardımın sağlanması hedeflenmiştir. Sosyal yardımların bu
şekilde direk unvanına yani hedefe yönelik uygulanması farklı imtiyazlı gruplara değil nüfusun yoksul tabakasının sosyal güvenliği sağlanmış olacağı devletin temel düşüncesidir.403
Sosyal yardım müessesesinin işleyişini sağlayan diğer önemli yasa “Sosyal Muavenetler Hakkında Kanun” olup, nüfusun ayrı-ayrı gruplarını soysa yardım kapsamında korunmasını sağlamaktadır. Yasanın kapsamında bulunan belirli gruplar sosyal sigorta münasebetlerinden faydalanmayan ve önceki yasalarla sosyal emeklilik hakkına sahip olan kişileri de kapsamaktadır. Cumhurbaşkanı fermanıyla sosyal emeklilik hakkı tanınan emeklilere ve sosyal emekli olmadan kendilerine tanınan komunal404, nakliye ve diğer hizmetlerin yerine aylık muavenetler ödenmesi kararlaştırılmıştır. Geçmiş Sovyetler Birliği ve Azerbaycan cumhuriyetinin bağımsızlığın ilk yıllarında sosyal korumanın temini amacıyla muhtelif kategoride buluna şahıslar bu hizmetlerden muaf tutulmuş ve ücretsiz yararlandırılmışlardır. Ancak bu muafiyetlerin genel olarak ülke iktisadiyatına ve işletmeciliğine zarar verdiği savunusu da doktrinde yer almış ve 26 Aralık 2001 tarihli Cumhurbaşkanı fermanıyla bu muafiyetlerin reel değerleri tespit edilerek aylık muavenetler olarak nakdi ödenmesi düzenlenmiştir. Birkaç muafiyet alma hakkı olan birisi sadece en yükseğini alma hakkını kazanacaktır405. Emek ve Ahalinin Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından yerine getirilecek olan bu görev bakanlığın merkezi ve yerel birimleri tarafından uygulanacaktır.
“Emeklilik Hakkında Kanun” ise Sosyal Güvenlik Fonu nezdinde ayrı-ayrı
şahısların hesaplarına toplanan sosyal sigorta ödemleri çerçevesinde sosyal sigorta primleri ile emeklilik hakkı arasındaki karşılıklı orantıyı ve ilişkinin tanzim edilerek uygulanmasını sağlamaktadır. “Sosyal Muavenetler Hakkında“ ve “Emeklilik Hakkında Kanun”ların uygulanması hakkında 24 Şubat 2006 tarihli 373 Sayılı ve 6 Mart 2006 tarihli 377 Sayılı Cumhurbaşkanı fermanı ile bu süreçte planlanan projeler sonlandırılmıştır. Ancak, sosyal güvenlik sisteminin tek çatı altında yeni sürece ayak
403Azerbaycan Sosyal Güvenlik Fonunun Resmi Sayfası,
http://www.sspf.gov.az/sik_pens_dov_sos_yardim.aspx; (25.02.2009)
404 Yasa ile belirli kategoride bulunan kesime elektrik, su, telefon ücretlerinin alınmaması 405 MÜRŞÜDOV, 2007, s. 116
uydurması ve işlevini yerine getirebilmesi için hem yasama hem de uygulamada geliştirilmesi gereken çok noktalar vardı.
2007 yıl bütçesi oluşturulurken ülke çapında sosyal iktisadi inkişaf üzere bütün parametreler de dikkate alınarak özellikle 3 yönde yapılması gerekenler için önemle vurgu yapılmıştır. Zorunlu sosyal sigorta alanında bireysel kayıt işlemelerinin daha kapsamlı yapılarak bunun dışında çalışan kişilerin kalmaması ve tek çatı emeklilik sistemi kurulması, emeklilerin sosyal korunmasının sağlanarak onlar arasında yoksulluğun azaltılması, sigorta-emeklilik bağlamında gelecek inkişafı yönünde tedbirlerin alınması dikkate alınmıştır.
Ordu Mensupları ve Devlet Memur ve Görevlileri “Emeklilik Hakkında Kanun” kapsamına alınması tek çatı altında birleştirme projesinin en önemli kısımlarındandır. Nitekim bu yasayla ordu mensupları bireysel kayıtları, yani sigorta başvuruları Sosyal güvenlik Fonu tarafından yapılmaya başlanmış ve zorunlu sosyal sigorta ödenilmeye başlanmıştır.
Nüfusun küçümsenemeyecek kadar bir kısmını kapsayan emekli kesiminin sosyal korunmasını sağlamak ve yoksulluğun azaltılması için birçok tedbirler öngörülmüştür.
Reformun yapılmasının temel sebebi olarak vatandaşların sosyal refahının geliştirilmesi ve insan onuruna yakışır hayat düzeni sağlama amacı gösterilmektedir. Vatandaşların emeklilik ödemelerinin güvenilir mali kaynağa sahip olması, serbest pazar piyasası şartlarına uygunlaştırılarak halkın refahının yükseltilmesinde sosyal güvenliğin rolünün arttırılması, sosyal sigorta ve muavenet ödemeleri için kaynak teşkil eden vesaitin toplanmasının temini, emeklilik sisteminin geliştirilerek verimliliğini arttırmak, sosyal sigorta primleri ile yapılacak emeklilik ödemeleri arasında bağlantıyı uygunlaştırmak temel amaçlardır.
Reformun amacına ulaşması için sosyal sigorta primlerini işçi ve işveren tarafından ödenmesini sağlanması ve neticede işçi ve işveren tarafından ödenecek
primlerle vatandaşlar gelecekte asgari yaşam düzeyi temin etme amaçlanmıştır. Emeklilik ödemeleri tespit etmek, Anayasaya uygun olarak sosyal güvenliği sağlamak, sosyal güvenliğin idaresinde aleniliği sağlamak için toplumsal denetimin sağlanabilmesinin temini edilmesi Konsepsiyada yer almaktadır. Ayrıca vatandaşların zamanından önce emekliliğe ayrılmasını öngören istisna ve imtiyazların azaltılması bu süreçte yapılması öngörülen en önemli konulardandır. Nitekim, sigorta-emeklilik sisteminin idaresi, bireysel kayıtların toplanması, emekliliklerin kararlaştırılması ve ödenmesinin kontrolü, gelir ve emekli haklarının seviyesindeki değişiklikler konusu ve istatistik bilgi ve verilerin toplanması Sosyal Güvenlik Fonunun yetkisinde olacaktır.406
Yeni emeklilik sisteminin uygulanması gelecekte emeklilik alanında sıkıntıları ortadan kaldıracağı, emeklilerin genel olarak durumlarının iyileştirilmesi, sosyal adaletin temini ve en önemli etkisi devletin sosyal yükünün hafifletmesine sebebiyet vereceği görüşü hâkimdir.407
II. SOSYAL GÜVENLİK HUKUKUNUN KAYNAKLARI
Sosyal güvenlik hukukunun kaynakları çeşitli açıdan tasniflendirilebilir. Örneğin, sosyal güvenlik hukukunun tanzim ettiği toplumsal münasebetler açısından aşağıdaki şekilde ayrım yapılabilir:408
• Vatandaşların emekliliğinin tanzim eden yasal düzenlemeler,
• Vatandaşlara muhtelif sosyal yardımlar temin eden yasal düzenlemeler, • Sosyal Hizmetin sağlanması açısından yasal düzenlemeler,
Konumuz açısından hukuk normunu ortaya çıkaran kurum ve organlar açısından Sosyal Güvenlik Hukukunun kaynakları yasama, yürütme ve yargı kaynakları şeklinde incelenebilir409;
406 Azerbaycan Cumhuriyeti Pensiya Islahatı Konsepsiyası, Cumhurbaşkanı 17 Temmuz 2001 tarihli 767 nolu Serencamı ile tasdik edilmiştir.
407 EŞREFOVA, “Müstekillik İllerinde Azerbaycanda Pensiya İslahatları, s. 855-856 408 MAÇULSKAYA, Elena; Pravo Sotsialnogo Obespeçenie, Moskva, 1998, s. 23
а) Yasama organı olan Azerbaycan Milli Meclisi tarafından kabul edilmiş kanun ve kararlar;
b) Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu tarafından kabul edilen Fermanlar ve Kararlar;
c) Merkezi Devlet İdari Birimleri tarafından kabul edilen yasal düzenlemeler; (Tüzük ve Yönetmelikler)
d) Yerel idare etme birimleri (mahalli idareler) tarafından kabul edilen yasal düzenlemeler;
e) Yerel nitelikli akitler (toplu sözleşme ve illerde yapılan anlaşmalar);
Yasal mevzuatın formasına göre azerbaycan sosyal güvenlik hukukunun kaynakları, kanunlar, fermanlar, kararlar, kaideler, tüzükler, emirler, izahatlara, talimatlar ve s. Şeklinde sıralanmaktadır.