Özel Sigorta Modeli prim ödeyenlerden birinin tehlikeye maruz kalması sonucu oluşan zararın, belli oranlarda sigortacı tarafından tazmin edilmesine yönelik bir sistem olarak, riskin mali sonuçlarının bir topluluk arasında yayma ilkesine dayanan bu sistemde ticari nitelik ön planda olup, kâr gayesi taşımaktadır339.
335 ATA, İlkay; Çin’in Gelir Dağılımı Dengesizliği, s. 85 336 ATA, age., s. 87
337 ATA, age. s. 85 338
DİDİER, Social Welfare Systems in East Asia, s 22
339TUNCAY, 1996, s. 13; GÜZEL, Ali.-OKUR, Ali Rıza; Sosyal Güvenlik Hukuku, 4. Bası, Beta Basım, İstanbul, 1994. s. 13
Uluslararası Para Fonu (IMF), Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Teşkilatı (OECD), Dünya Bankası gibi uluslararası kuruluşların sürekli eleştirilerine hedef olan sosyal güvenlik sistemlerini kaldırarak zorunlu özel sigorta modelin uygulaması öncelikli olarak Latin Amerika’da başlatıldı. Zira Şili öncülüğünde başlatılan bu proje bölgedeki diğer ülkelerde de; Arjantin, Peru, Kolombiya, Meksika, Bolivya, El Salvador ve Nikaragua’da uygulanmıştır. Özel Sigorta Modeli ile sosyal güvenliğin serbest pazar koşullarına terk edilerek, bu sayede sosyal güvenlik fonlarının malî piyasalara akışı sağlanacak ve serbest piyasa koşulları her şeyin belirleyicisi olacaktır340. Belçika’da, Finlandiya’da ve Portekiz’de de uygulanmakta olan bu model özel sigorta şirketler tarafından yürütülmektedir341.
Zorunlu emeklilik sigortasının Bismarck tarafından Almanya’da uygulamaya konulmasına müteakip, Latin Amerika ülkelerinde de kamu emeklilik programları uygulanmaya başlamış ve günümüze gelindiğinde ise; çok sayıda Latin Amerika ülkesinin bireysel emeklilik programlarını zorunlu şekilde uygulamaya koyulmuştur342.
Kalkınmış ülkelerin büyük çoğunluğunun sosyal sigorta sisteminden vazgeçmediği bilindiği halde, başarılı bir örnek gibi takdim edilen Şili’de343 1980’li yıllarda askeri hükümetin ve neo-liberal okul kökenli ekonomistlerin yol göstericiliğiyle özel sigorta modeli uygulanmış, özellikle emeklilik sigortası ve sağlık hizmetleri alanında değişim yapılmıştır. 1990’lı yıllarda ise özellikle gelişmekte olan ülkeler, Doğu Avrupa ve SSCB’nin dağılmasıyla kurulan yeni ülkelere, sosyal güvenliğin “yeni modeli” olarak sunulmaya başlanmıştır344. Özellikle bireycilik üzerine kurulmuş bu model, bireyi kendi güvenliğini sağlamak durumunda bırakarak sosyal güvence, esas olarak, bireyin sorumluluğuna terk ederek
340 UĞUR, Özel Emeklilik, s. 71; GÜZEL, Ali; Sosyal Güvenliğin Evrensel Değerleri, s. 46
341 GОNTMAHER, Evgeniy; Оbezatelnoye Sosialnoye Strahovaniye: Scenariy Razvitiya, http://www.imepi-eurasia.ru/baner/gontmaher_doklad.doc, (29.12.2008).
342 Uğur, Özel Emeklilik, s. 72
343 ARICI, Kadir; Sosyal Güvenlik Sistemimiz İçin Yeni Bir Tecrübe: Özel Emeklilik Fonları, İşveren, C:HL, S:3, Aralık, Ankara, 2001, s. 20
344 KAPAR, Recep; Şili Sosyal Güvenlik Sisteminde Sağlık Ve Emeklilik Sigortalarında Yaşanan Değişimler, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 1, S. 1, İzmir, 1999, s. 168
toplumsal öznelerin bireysel başarılarına öncelik vererek devletin görev ve sorumluluğunu en son aşamaya bırakmaktadır345.
Emeklilik sistemini özelleştirerek Bismarck modelinden en radikal olarak ayrılan Şili’de, kamusal dağıtım sisteminin yerini bireysel hesaplara dayalı emeklilik fonları almış olup, bu değişim kimilerine göre, sosyal güvenlik ve sağlık sigortasının bütün mali sorumluluğunu işverenlerin üzerinden alıp işçilerin üzerine yıkmayı, böylelikle işgücünün ucuzlamasını sağladığı söylenmektedir346.
Şili’deki yeni sistemde Devletin sosyal yönlü harcamaları bütünüyle ortadan kaldırılmadığı, yeni sistemde bazı koşulların gerçekleşmesi şartıyla karşılıksız olarak doğrudan devlet bütçesinden bireylere gelir sağlanmaktadır. Gelir sağlayıcı yönü iki biçimde gerçekleşmekte olup bunlar asgari emeklilik aylığı ve sosyal yardım geliridir ki, bu işlev yeni sistem içinde “en altta” yer alan grup ile yeni sisteme hiç dâhil olamamış gruplara yöneliktir347. Özellikle hiçbir aylığa hak kazanamamış olan 65 yaşın üzerindeki yaşlılar, hiç prim ödememiş olan bireyler, bir süre prim ödemiş ancak emekli olma koşulunu sağlayamamış bireyler, malullük aylığına hak kazanamayan 18 yaşın üzerindeki malul bireyler bu yardımlardan faydalanmaktadır348. İhtiyaç içinde olan toplum bu yardımlardan faydalanmak için değişik yöntemlere bile başvurmakta, hatta yardımdan faydalanmak için boşanma yolunun tercih edilmesi nedeniyle ülkede boşanma oranında aşırı yükseliş olduğu söylenmektedir349.
Özel sigorta modelinin diğer sosyal güvenlik modellerle karşılaştırılması yapılarak bu modellerden benzer ve farklı özellikleri, dolayı da olsa bu modellerle karşılıklı ilişkileri, etkileşimleri farklı açılardan tahlil edilmiştir. Örneğin, Bismarck tipi modelin toplumun yalnızca aktif nüfusu kapsama alması ve diğer kesimleri dışlaması, statü veya sektör farklılıklarına göre ve aktif nüfus arasında da farklı bölünmelere yol açmış olduğu için eleştirilmekte, gelirin dikey olarak yeniden
345 GÜZEL, Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Öngörülen Reform, s. 66 346 Uğur, Özel Emeklilik, s. 72
347
KAPAR, Şili Sosyal Güvenlik Sisteminde, s. 184 348 KAPAR, a.g.e., s. 185
dağılımını sağlamaya ve yoksullukla mücadeleye uygun görülmediği vurgulanmaktadır. Ancak sistemin kazançla ilişkili ivaz ödeyerek yüksek gelirlileri kapsamında tutması bütçe büyüklüğünü artırmakta ve bu kesimlerin özel sigortalara yönelmesini engellediği savunulmaktadır350.
Bölünmelere yol açmayan ve çeşitli toplum kesimleri arasında dayanışmayı güçlendiren Beveridge tipi modelde ise, yüksek gelirli çalışan grupların, alıştıkları refah seviyesini emeklilik dönemlerinde de sürdürebilmek için, özel sigortalara veya farklı yatırımlara yönelmişlerdir. Bu ise aktif dönemden pasif döneme geçerken, farklı gelir grupları arasındaki gelir eşitsizlikleri arttırdığını ve bu modelde güçlü bir yeniden dağılım sağlanmasına rağmen, üst gelir gruplarının farklı yatırım araçlarına, özellikle özel sigortalara yönelerek gelirlerini artırma çabaları toplumsal eşitsizliğin azalmamasına neden olduğu vurgulanmaktadır351.
Karma model uygulayan ülkelerde ise aynı anda hem aktif nüfusa yönelik olarak “sosyal sigorta” sistemi, hem de tüm vatandaşları kapsama alan “üniversal” bir sosyal güvenlik sistemi bir arada bulunduğu için bu tip sosyal güvenlik modeli aynı zamanda özel sigortalara olan ihtiyacı da azaltmakta olduğu söylenmektedir352.
Sistemin eksikliklerini gidermek ve etkinliğini artırmak için uyguladığı asgari emeklilik aylığı ve sosyal yardım uygulamalarının miktarı yetersiz ve insanca yaşama gereklerinden uzak olan Şili’de353 bireysel ve özel emeklilik sigortasının temel uygulayıcıları olarak, çalışanların primlerini yatırdıkları ve yatırılan bu primleri değerlendiren özel şirketler (AFP) kurulmuştur. AFP’lerin kuruluşu devlet tarafından oluşturulan, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’na bağlı, fakat özerk olan SAFP tarafından verilen izinle yapılmaktadır.
Kurumun asıl görevi primi toplamak, fon yönetimi hizmeti vermek, emekli aylıklarını ödemek, kayıtları tutmak, maluliyet ve ölüm risklerine karşı grup sigortası
350 ARABACI, Gelirin Yeniden Dağılımı, s. 161 351
ARABACI, age. s. 55 352 ARABACI, age. s. 45-46
yapmak, üye çalışanlara 4 ayda bir yazılı bilgi vermek, yatırım ve giderler konusunda devlete düzenli bilgi vermek, üye ve denetçilerin soru ve isteklerini cevaplamak idi354. Çalışanların ücretlerinden işverence kesilen emeklilik primleri AFP nezdinde bireysel hesaplara yatırıldıktan sonra 2 gün içinde verimli alanlara yatırılmak zorunda idi. Ancak başarısızlıkla sonuçlanan özelleştirme sonrası 1982-1984 döneminde 4 AFP iflas etmiş ve 1991 yılında 1 AFP sermaye yetersizliğinden kapatılmıştır. 355
Özel Sigorta modelinin beklenen sonucu vermemesi ve uygulandığı ülkelerde başarısızlıkla sonuçlanması sosyal güvenliğin tümüyle özelleştirilemeyeceği gerçeğini ortaya çıkarmış ve günümüzde uygulanmaya çalışılan hedefe yönelik yeni modellerin oluşturulması arayışına yönlenilmiştir.