BM Küresel Konut Stratejisi (UN-Habitat Global Housing Strategy- GHS)

küresel bir işbirliğiyle herkes ve sürdürülebilir bir kentleşme için; yeterli, kapsayıcı ve sürdürülebilir bir konuta ulaşmak olarak belirtilmektedir. UN-Habitat’ta üye ülke hükümetleri tarafından onaylanan söz konusu strateji belgesinin ana hedefi üye devletlere yeterli barınma hakkının gerçekleştirilmesi yönünde çalışmalarında yardımcı olmaktır.¹⁹⁸

Tanımda belirtilen konutun yeterli olması için gereken asgari koşullar, konutun 4 duvar ve bir çatı olmanın ötesinde gereklilikler taşımaktadır. Yeterli konut sırasıyla hane halkının kullanım hakkının yasal güvenliğine sahip olması (konutta oturma biçimi ne olursa olsun, aşırı kira artışı, zorla tahliye ve diğer tehditler gibi konularda yasal güvencelerinin olması), hizmetlerin, tesislerin, malzemelerin ve altyapının ulaşılabilir olması, uygun maliyetli olması (konutla ilgili finansal maliyetlerin, diğer temel ihtiyaçların (yemek, eğitim, sağlık hizmetlerine erişim vb.) yerine getirilmesi ve karşılanmasını tehdit etmemesi), erişilebilir olması (yoksul, ayrımcılığa uğrayan, engelli ve doğal afet mağduru gibi dezavantajlı ve marjinal grupların özel ihtiyaçlarının dikkate alınması), kullanılabilir olması (soğuktan, rutubetten, ısıdan, yağmurdan, rüzgârdan veya sağlık için diğer tehditlerden yapısal tehlikeler ve hastalık yapan unsurlardan korunmak için yeterli alana sahip olunması), konumunun uygun olması (istihdam seçeneklerine, sağlık bakım hizmetlerine, okullara, çocuk bakım merkezlerine ve diğer sosyal tesislere erişime izin vermesi) ve kültürel yeterliliğe sahip olması (kültürel kimliğin ifadesine ve yaşam biçimlerine saygı duyulması ve dikkate alınması) olarak

198 UN-Habitat Global Housing Strategy Framework Document, Housing and Slum Upgrading Branch, s.2.

tanımlanmıştır.¹⁹⁹ Tanımlar sürdürülebilir konutun sosyal ekonomik ve kültürel boyutunu aydınlatır niteliktedir.

2025 Küresel Konut Stratejisi, herkes için yeterli konutlara doğru giden ve gecekondu sakinlerinin konut ve yaşam koşullarını iyileştiren ortak bir küresel harekettir. Bu strateji öncelikle bir belge olmayıp bir süreci ifade etmektedir. Stratejinin temel amacı, üye devletlere, özellikle yasadışı zorla tahliyelerin azaltılması yoluyla, yeterli bir yaşam standardı hakkının bir parçası olarak yeterli barınma hakkı konusunda çalışmalarında destek olmaktır. 2025 Yılı Küresel Konut Stratejisi, üye devletlere Ulusal Konut Stratejilerini ve Ulusal Kentsel Kalkınma Stratejilerinin konut bileşenlerini düzenleme ve güncelleme konusunda destek vermektedir. Bu strateji aynı zamanda Küresel Kentsel Gelişme Stratejisinin ayrılmaz bir parçasıdır.²⁰⁰

Stratejinin uygulanması halinde konutun ekonomi üzerindeki güçlü etkisinin farkında olarak gecekondu iyileştirme ve önleme dahil, kentsel planlama, mahalle gelişimi ve konut arasındaki bağların güçlendirilecek, Sürdürülebilir Kalkınma Hedeflerindeki (SDG) konutla ilgili küresel söylemlere katkıda bulunacaktır.

Ekonominin diğer bölümleriyle konut bağlantılarının güçlendirilmesi ve ekonomik kalkınmanın doğması, istihdam yaratma ve yoksulluğu azaltması konut üretiminin yerelleşmesi, bu alanda farklı aktörlerin güçlendirilmesi ve konut geliştirme yöntemlerinin çeşitlenmesi, stratejinin sonuçları olarak beklenmektedir. Diğer önemsenen çıktı ise nüfusun büyük bölümünün kayda değer ve ölçülebilir konut ve yaşam koşullarının iyileştirilmesi, aynı zamanda konut üretiminin rolü ve kullanımının yoksulluğun azaltılmasında destek olarak alınmasıdır.²⁰¹

199 Bkz. Security of tenure, Availalitity of services, materials, facilities and infrastructure, Affordability, Availability, Accessibility, Location, Cultural Adequacy, Human Rights in Cities Handbook Series, The Human Rights-Based Approach to Housing and Slum Upgrading, Volume 1, UN- Habitat, Nairobi, 2017, s.11.

200 Gender Issue Guide Housing And Slum Upgrading, UN- Habitat, Nairobi, 2012, s.4.

201 Un-Habitat Global Housing Strategy Framework Document, a.g.k., s.14.

Konut sorununun önemi gelecekteki verilerle ortaya konulmaktadır. Gecekondu ve diğer resmi olmayan yerleşim bölgelerinde; şehirlerde ortaya çıkan kronik sorunlar, uygun fiyatlı konut eksikliği ve yetersiz kamusal kentsel politikalar nedeniyle yaklaşık 860 milyon insan yaşamaktadır. 230 milyon gecekondu mahallesinin yaşam koşullarını iyileştirme çabalarına rağmen 2000 yılında bu rakamın 725 milyon olduğu düşünüldüğünde gecekondu sayısındaki net artış ortaya çıkmaktadır. Birkaç başarı öyküsü dışında, küresel olarak, bugünün gerçeklerinin ışığında konut ve gecekondu iyileştirilmesinin acilen gözden geçirilmesi gerektiği görülmektedir. ²⁰²

Stratejik planda sürdürülebilir konutun tasarım, teknoloji ve yapı malzemeleri olarak 3 eksende ele alındığı,

Tasarımın; işlevsel ve kültürel olarak yeterli olması, enerji verimli, iklimsel ve çevresel uygunluğunun olması, standartların yükseltilmesi ve gelecekteki gereksinimlere konut ve komşuluk düzeyinde cevap verebilmesi için konut tasarımının en üst düzeyde tutulması,

Teknolojide; konutun tasarımda belirtilen koşullarda uygulanması için uygun yüklenici ve yerel işçiler tarafından yapılması, geleneksel yapım tekniklerinin yerel bölgelerde teşvik edilmesi,

Malzemede ise; yerel malzeme kullanımının özellikle kişi başı milli geliri düşük ülkelerde en üst düzeye çıkartılması, iklim için binanın üretim süreçlerinde enerji verimliliği ve çevre dostu malzemelerin kullanılması, ithal malzemelerin kullanımından sistematik olarak kaçınılması önerilmiştir.²⁰³ Konutta malzeme ile ilgili yer alan önerilerde konut yapımında yerel malzemenin kullanımı sürdürülebilirlik açısından önemlidir. Özellikle geleneksel yapı malzemeleriyle yapılan konutlar sürdürülebilirliği destekler niteliktedir. Ancak geleneksel konut yapımı ve malzemesi dışında bölge

202 A.k., s.3.

203 A.k., s.7.

coğrafyasının dışından getirilen yapı malzemelerinin coğrafik uyumu kadar çevresel etkileri göz ardı edilmemelidir. Az gelişmiş ülkelerde yüksek artış gösteren nüfus ve kentleşme sorunları karşısında ortaya çıkan konut açığını gidermede geleneksel konut yapım tekniklerinin terkedildiği, yerel ustalıkların yok olduğu bilinmektedir.

BM-Habitat, İnsan Haklarına Dayalı Yaklaşım (Human Rights-Based Approach, HRBA) aracılığıyla yeterli konut hakkının gerçekleştirilmesinde kararlı olup;

çalışmalarının tüm bölümlerinde insan hakları hususlarını dikkate almaktadır. Kentsel müdahalelerin merkezine konut yerleştirilerek, UN-Habitat, HRBA’nın katma değerinin ve insan merkezli yaklaşımın kentleşme ve konuttaki boyutunun farkındadır. Küresel Konut Stratejisi (GHS) ve Katılımcı Gecekondu Geliştirme Programı, kapasite geliştirme ve katılım üzerine vurgulanan insan hakları temellidir.²⁰⁴

2013'ten bu yana BM-Habitat; Küresel Konut Stratejisini (GHS) herkes için yeterli barınma hakkının kullanılmasına yönelik iş birliğine dayalı küresel hareket olarak uygulamaktadır. Buradaki ana zorluklar; “politika ve kurumsal çerçeveler, yasal ve düzenleyici çerçeveler, konut finansmanı ve piyasaları; altyapı / temel kentsel hizmetler; arazi tedarik sistemleri ve yapı malzemeleri, inşaat endüstrisi (iklim değişikliği esnekliği dahil, ekonomik ve sürdürülebilir yapı malzemeleri ve yeşil inşaat teknolojileri)” olarak ortaya çıkmaktadır.²⁰⁵

Sürdürülebilir Konut Stratejilerinin küresel ölçekte uygulanmasına yönelik diğer bir örnek Sürdürülebilir Konutlarla İlgili BM Cenevre Tüzüğüdür (The Geneva UN Charter on Sustainable Housing)

Bu tüzüğün amacı; “üye ülkelerin herkes için yeterli, uygun fiyatlı (erişilebilir) ve sağlıklı konuta ulaşımı arayışlarının desteklenmesi, bununla birlikte konut sektörünün çevre üzerinde baskılarının azaltılması”, olarak belirtilmiştir. Bu tüzüğün

204 Human Rights in Cities Handbook Series, a.g.k., s.14.

205 A.k., s.17.

Habitat ve BM Küresel Konut Stratejisi uygulamalarına katkıda bulunacağı ifade edilmiştir.²⁰⁶

Tüzük Sürdürülebilir konutu insan hayatının kalitesinde anahtar bir rol olarak görmektedir. Sürdürülebilir konutun temel amaçlarından olan çevresel koruma, ekonomik etkinlik, sosyal kaynaşma ve katılım, kültürel yeterlik tüzükte 4 ayrı başlıklar altında ele alınmaktadır.²⁰⁷

Çevresel koruma; konutların planlaması, yapılması ve kullanımı süresince çevreye en az etkiyi ve çevresel sürdürülebilirliği teşvik eder nitelikte olmasıyla ele alınmaktadır. Ekonomik etkinlikte ise konutların ulusal ekonomilerdeki etkisi vurgulanarak konutun sürdürülebilirliği yanında insan ihtiyaçlarının karşılanması gerektiği, konutun sosyal boyutunun sivil katılım, halk sağlığı, saydamlık, sosyal kaynaşma ve etik süreçlerle zenginleştirilmesi olarak açıklanmıştır. Konutta kültürel yeterlikte; kültürel kimlik, kültürel değerler ve duygusal rahatlama adres gösterilmektedir.

Bu başlıklar altında yer alan eylem ve önerilerde sürdürülebilirlik kapsamında önceden belirlenen çerçevelerin dışında yeni bir durum bulunmamaktadır. Bununla birlikte iklim değişikliğinin ve küresel ısınmanın somut bir gerçeklik olduğundan bahisle konutların ve insan yerleşimlerinin iklim değişikliğinden kaynaklı (taşkın, sel, toprak kayması, kasırga) afetlere karşı daha dirençli olması gerektiği belirtilmiştir. Bu yaklaşım, iklim değişikliğiyle sürdürülebilir konutun afet ekseninde bir araya getirilmesi ve alınması gereken önlemler açısından önemlidir. İklim değişikliğinin her ölçekteki mekânsal planlamada ve konut yapımında dikkate alınması gereken bir unsur olduğu görülmektedir. Aksi takdirde bunun ekonomik ve sosyal sonuçları olması kaçınılmazdır.

206 Sürdürülebilir Konutlarla İlgili BM Cenevre Tüzüğü BM Avrupa Ekonomik Komisyonu tarafından 16 Nisan 2015 tarihinde onaylanmıştır.

207 The Geneva UN Charter on Sustainable Housing, United Nations Economic Commission For Europe, s.9.

Tüzükle ilgili eylem planı; konutun çevre üzerindeki olumsuz etkisini sınırlamak ve konut sektöründeki enerji verimliliğini zenginleştirmek, sürdürülebilir ekonomik gelişme bağlamında konut erişimini teşvik etmek, kabul edilebilir, yeterli, engelsiz ve güvenli konutu teşvik etmek ve sürdürülebilir konutun devamlı uygulamalarını teşvik etmek olarak 4 ana ilke ekseninde şekillendirilmiştir.²⁰⁸ Bu ilkeler çerçevesinde açıklanan eylemler, tüzüğün uygulama çerçevesini oluşturmakta olup, yapılan çalışmanın özel olarak sürdürülebilir konutla ilgili bölgesel ölçekli önemli adımlardan birisi olduğu söylenebilir.