Veri Gazeteciliğinde Haber Değerler

Hall ve arkadaşlarına göre (1979) haberler belli olaylar ve konuların seçilmesi ve sınıflandırılmasıyla oluşmaktadır. Bu kapsamda haber konularının seçiminde haber değerleri kavramı da önem kazanmaktadır. Geleneksel habercilikte yer alan haber değerleri ile veri gazeteciliği haber değerleri arasındaki farklar dikkat çekmektedir. Bu farkların önemli bir kısmı veri gazeteciliğinde haber üretim biçiminin farklı olmasından kaynaklanmaktadır.

Geleneksel habercilikte haber üretim süreçleri haber değerlerinin, haberlerin yayınlanma aşamasında neyin destekleneceği, göz ardı edileceği, nereye öncelik verileceği, haberin okuyucuya sunumunda nelere dikkat edileceği konusunda rehber olarak kullanıldığı şeklidir (Kılıç, 2005, s.142-151). Kılıç’ın da ele aldığı haber üretim sürecinde haberin değerlerinin kullanımına veri gazeteciliği üzerinden bakıldığında; veri gazeteciliğinde haberler üretilirken geleneksel gazetecilikten farklı teknikler kullanılarak farklı bir yöntem izlenmekte bu nedenle haber değerleri de değişim göstermektedir.

86

Geleneksel habercilikte haber değerlerini ele aldığımız zaman asıl karşımıza çıkan soru çok sayıda olay varken neden bazı bilgilerin diğerine göre haber değerinin daha fazla olduğu ya da habere haber değerini veren şeyin ne olduğu sorularıdır. Bu nedenle ilk önce geleneksel gazetecilikte haber değerini etkileyen bileşenlerin ne olduğuna bakmak yerinde olacaktır. Haber değeri, haberin tanımlanmasının önemli bir bileşeni olarak gazeteciliğin temel tartışma başlıklarından birini oluşturmuştur. Haber değeri konusuna ilk olarak 1922 yılında Lipmann’ın yazdığı Kamuoyu adlı kitabında değinilmiştir. Lipmann haber ve doğrunun aynı şey olmadığını belirterek, günlük haberlerin bulunduğu günde yaşanan olayların temsili bir dökümünün olmadığını dile getirmiştir. Ayrıca haberin okuyucuya ulaşıncaya kadar birçok müdahaleye maruz kaldığını da dile getirmiştir (Tılıç,1998, s.164-165).

Johan Galtung ve Mari Holmboe Ruge göre, haber seçimindeki değerlendirmelerde haber değeri olarak 12 unsur ön plana çıkmaktadır. Bunların 8’i evrensel 4’ü ise bölgeseldir:

Sıklık: Olayın meydana geliş aralığı medyanın yayın aralığına ne kadar uygunsa haber olma ihtimali o kadar yüksektir.

Şüphesizlik: Olayın anlamı belirsizlik içermiyorsa haber olma değer o kadar yüksektir.

Uyumluluk: Olayı medya okuyucu ve izleyicilerinin taleplerine ve beklentileri uygunsa haber olma ihtimali artar.

Eşik Değeri: Bir olayın yoğunluğu yükseldikçe haber olma ihtimali artar. Anlamlılık: Olay kültüre yakınlık ve ilgililik unsurlarını bünyesinde taşıyorsa haber olma ihtimali yüksektir.

Devamlılık: Bir olay bir kez haber yapılmışsa takip eden olayların haber olma ihtimali yüksektir.

Beklenmediklik: Ansızın meydana gelen, beklenmeyen sürpriz olaylar daha kolay haber olur.

Çeşitleme: Haberin çeşitlenmesi amacıyla kimi konular denge olarak daha kolaylıkla haber olurlar.

87

Bölgesel haber değeri unsurları ise şunlardır;

Seçkin kişilerle ilgililik: Olay ne kadar seçkin insanlarla ilgiliyse haber konusu olma şansı yüksektir.

Kişiselleştirebilme: Belli bireylerle özdeşleştirilmek suretiyle bir olaya ne kadar kişisel plandan bakılıyorsa, haber olma ihtimali o kadar fazladır.

Negatif bağlantı: Bir olay sonuçları açısında ne kadar olumsuzsa haber olma ihtimali o kadar artar.

Seçkin milletlerle ilgililik: Olay ne kadar seçkin milletleri ilgilendiriyorsa, haber konuşu olma ihtimali o kadar yüksektir (Aktaran Toruk, 2008, s.173).

Galtung ve Ruge haber değerlerini 12 farklı grupta sıralarken, Brooks ve Moen (Aktaran Toruk, 2008, s.174-175) ise haber değerlerini belirleyen unsurları 7 grupta toplamaktadır. Bu başlıklar şöyledir:

Hedef kitle (Audience): Haber değeriyle ilgili değerlendirmede ağır basan unsurlardan hedef kitle (okuyucu/izleyici), diğer haber değeri kriterlerinden farklı olarak, gazetecinin ve editörlerin haber değerini sorguladıkları arka plana ilişkin olmaktadır.

Etki (İmpact): Haber değeri kriterleri arasında en önemlisi “etki” olmaktadır. Dinleyicilerin ne kadar etkilendiği, bu etkinin ne kadar doğrudan olduğu ve etkinin ne çabuklukta gerçekleştiği haberi etkisini belirleyen unsurular olarak kabul edilmektedir.

Yakınlık (Proximity): Genel bir ifadeyle, benzer önemi taşıyan olaylardan daha yakında gerçekleşen haber değerinin yüksek olması daha olasıdır. Haber değerinin belirlenişinde yakınlık etkiye göre daha az önem taşımaktadır. Çünkü bazı olaylar yalnızca meydana geldikleri çevrede ilgi görür ve haber değeri taşır.

Zamanlılık (Timeliness): Günümüzde kitle iletişim araçlarının rekabet içerisinde oldukları en önemli konu büyük bir olayı ilk olarak aktarabilmektir. Ancak bu rekabet ortamında yazılı basın ortamıyla görsel basın arasında zamansal olarak eşitsizlik söz konusudur. Bir olay eğer yeterince önemliyse görsel basın birkaç dakika içerisinde kayıta geçerken yazılı basın ise bunu ancak ertesi gün aktarabilmektedir.

88

Bu nedenle gazete ve dergiler, olayın zamanından çok neden ve nasıl olduğu konusunda yoğunlaşmaktadır.

Önemlilik (Prominence): Burada söz konusu olan tanınmış kişilerin özel yaşamlarına ait haberlerin her zaman merak konusu olduğudur. Günümüzde merak konusu olmadığı zamanlarda bile, gazeteciler bu isimleri yazma ve basma çabası içerisindedirler. Ancak, kişinin özel yaşamına ait eylemleriyle konumu arasında bağlantılar net olmadığında, gazeteci için birtakım belirsizlikler de söz konusu olmaktadır.

Sıradışı olma (Unusualness): “İlkler”, “sonlar” ve “tekler” 19. yüzyıldan beri gazeteliğin temel unsurlarını oluşturmaktadır. Aynı şekilde sıra dışı (tuhaf) olaylar ve bilimsel olguların öyküleri de insanlık deneyiminin bir parçasıdır. Haber değeri taşıyan hemen hemen her olayda olağan dışı bir unsur vardır. Nitekim haberin bir tanımı da “olağandan sapma” olarak yapılmaktadır. Bir başka deyişle olağan dışılık haberi oluşturmakta çünkü olağandışı ve beklenmedik olaylar hayal gücünü ele geçirmektir, bir anlık şaşkınlık yaratmakta ve geri kalan günlük haberlerin yarattığı sıkıntıyı hafifletmektedir.

Çatışma, anlaşmazlık (Conflict): Çatışma, çoğu haberin merkezi özelliğini oluşturmaktadır. Bazen bir haber değeri, savaş durumunda olduğu gibi fizikseldir. Politik çatışma ise, ikinci kategoriye girer ve bazen daha gizli ve karmaşık olabilir. Çünkü zaman zaman fiziksel mücadeleye de yol açabilmektedir. Toplumsal ve ekonomik çatışmalar da kan dökülmesine neden olabilse de çoğunlukla sözcüklerle ifade edilen bir çatışmaya işaret etmektedir.

Tokgöz (2015b, s.176) ise, haber değerlerinin her gazeteciye ve uzmana göre değiştiğine dikkat çekerken yakınlık, önemlilik, zamanlılık, insanın ilgisini çekme ve sonuç gibi haber değerlerinin herkes tarafından ortak olarak kullanılabildiğini dile getirmiştir. Bu haber değerlerine ek olarak ise anlaşmazlık, kuşku, gariplik, duygulara yönelme, yenilik, şimdilik gibi unsurların da eklenebileceğini belirtmiştir.

Haber değerlerini etkileyen unsurlar farklı biçimlerde değerlendirilmiştir. Haber değerinin belirlenmesi Tuchman’a göre kurum içi bürokratik ilişkiler, haber toplayan unsurların konumlandırılması ve haber üretim döngüsü içinde ele alınırken

89

Fisher, toplumdaki bürokratik kurumların mekanizmalarıyla uyumlu olarak haber değerinin belirlendiğini savunmaktadır. Eleştirel yaklaşımlar haber ise üretim sürecinin iktidar tarafından belirlendiği görüşünü yansıtmaktadır. Eleştirel yaklaşımların içerisinde yer alan ekonomi politik yaklaşımın temsilcilerinden Chomsky ve Herman, haber üretiminin propaganda modeli çerçevesinde gerçekleştiğini ve haber seçimi yapılırken haber içeriğinin iktidarı destekleyecek şekilde olduğunu vurgulamıştır (Aktaran Tılıç, 2009, s.184).

Yukarıda bahsedilen araştırmacıların geleneksel gazetecilik için kullandığı haber değerleri veri gazeteciliğinde de kullanılmaktadır. Haber değerleri açısından farklı olan nokta zamanlılıktır. Veri gazetecilerinin belli konularda haber yapmaları için geleneksel habercilere göre daha fazla zamanı bulunmaktadır. Veri gazetecilerinin bol zamanı olduğu için ayda bir veri gazeteciliği haberi çıkabilir. Fakat geleneksel gazetecilik anlayışını sürdüren büyük medya kuruluşları, gazetecilere veriyle haber yapmaları için uzunca bir zaman tanımazlar. Bu nedenle büyük medya gruplarının veri gazeteciliği yapabilmesi için ayrı bir ekibinin olması gerekmektedir.