Dışsal Kaynaklar

Mikrofinansta karşılaşılan en önemli sorunlardan biri içsel fon kaynaklarına dayalı olarak faaliyetlerin sürdürülmesi ve daha fazla insana yayılmasının zorluğudur. Aynı problem İslami mikrofinans için de geçerlidir. İslami MFK’ların sadece kendi iç kaynaklarına dayalı olarak faaliyetlerinde sürdürebilir hâle gelmeleri uzun süre almaktadır (Ahmed, 2004a, s. 124). Çünkü yoksul kesimdekilerin tasarrufları kısıtlı ve İslami MFK’lar tarafından sağlanan finansmanın geri ödenmesinde elde edilen kâr payları oldukça düşüktür. Bu nedenle bağış, zekât ve İslami borçlanma araçları (sukuk) gibi dışsal fon kaynaklarına ihtiyaç duyulmaktadır.

2.6.2.1. Bağış, Sadaka ve Zekât

İslami MFK’ların, özellikle mevduat kabul etme hakkına sahip olmayan STK gibi modellerinin fon kaynaklarının önemli bir kısmını bağış (teberru), sadaka ve zekât gibi karşılıksız kaynak transferi oluşturmaktadır. Sağlanan bu kaynakların geri ödenmesi gerekmemektedir; böylece İslami MFK’lar için herhangi bir maliyeti olmamaktadır. Bununla birlikte sadece bu kaynaklara bağımlı olarak kuruluşların faaliyetlerini sürdürmeleri oldukça zordur. Birçok konvansiyonel MFK’lar için de söz konusu olan sürdürülebilirlik problemi ortaya çıkmaktadır. Çünkü bu bağışlar sürekli ve planlanabilir şekilde olmamakta, her zaman kesilmesi ihtimali söz konusu olmaktadır. Bu nedenle bağışların yanında MFK’nın kendi içerisinde kaynak oluşturması gerekmektedir.

Bağışlar, her zaman kişiler üzerinden değil bazen ulusal ve uluslararası kuruluşlar, devletler tarafından da sağlanabilmektedir. Fakat kurumlar tarafından verilen bağışlar daha az esnek olabilmekte ve belirli şartlar taşıyabilmektedir. Örneğin aktarılan kaynağın bir projeye kullanılması, kaynak temin edilebilmesi için MFK’nın belirli şartları taşıması gibi. Bireysel ya da kurumsal olarak verilen zekâtın da kullanım alanları belirlidir. Bu alanların dışına çıkılmaması gerekmektedir. Zarka (2012, s. 77) zekâtın mikrofinans faaliyetlerinde kredi olarak verilemeyeceğini, karşılıksız olarak fakirlere dağıtılması gerektiğini belirtmektedir. Ayrıca verilen zekât, sabit giderler (kira, çalışan maaşları, vb.) için kullanılamamaktadır. Bu kategoride sağlanan fonlar genellikle yoksulların tüketim ihtiyaçlarının karşılanmasına sarf

134

edilmektedir. Diğer yandan Rahman ve Dean (2013, s. 294) bağışçılardan gelen ya da hükümetlerden sağlanan fonların, yeni veya büyümekte olan İslami MFK’ların başlangıç maliyetleri, personellerinin eğitimi gibi alanlara kullanılabileceğini belirtmektedir.

Mevcut İslami MFK uygulamalarında Pakistan’daki Akhuwat bağış toplayarak faaliyetlerini sürdürmektedir. Varlıklı kişilerin yanında programa dâhil olup karz-ı hasen alan ve ekonomik durumunu düzelten mikrofinans müşterileri de programa bağış ile destek olmaktadır. Uluslararası fon uygulamalarına İKB’nin yoksullukla mücadele için 2007 yılında hayata geçirdiği Islamic Solidarity Fund for Development (ISFD)83 örnek olarak gösterilebilir. İKB tarafından bazı üye ülkelerdeki (Sudan, Benin, Nijerya) mikrofinans programlarına destek verilmektedir⁸⁴.

2.6.2.2. Karz-ı Hasen Fonu

Karz-ı hasen, İslami mikrofinansta bir borç verme enstrümanı olmasının yanında aynı zamanda fon temin etme yöntemi olarak da kullanılmaktadır. İran’da 1979’dan beri yoğun şekilde uygulanan karz-ı hasen fonlarının kaynağını toplumda varlık sahibi insanların bu kuruluşlara verdikleri karzlar oluşturmaktadır. Bu kişiler istedikleri zaman verdikleri paraları geri çekme özgürlüğüne sahiptirler (Askari ve diğerleri, 2008, s. 201).

2.6.2.3. Menkul Kıymet İhraçları

İslami MFK’lar faaliyetlerini daha fazla kişiye ulaştırmak için İslami finansta 2000’li yıllardan itibaren yaygın bir şekilde kullanılan sukuk ihracıyla kaynak temin edebilirler. Bu sukuklar icâre, murabaha gibi sabit getirili olabileceği gibi, ortaklığa dayalı mudârebe, müşâreke gibi türlerde de ihraç edilebilir. Son dönemlerde İslami bankalar tarafından hibrit, yani birkaç metodu içeren sukuklar da ihraç edilmektedir. Sukuk ihraçları ile İslami MFK’ların elinde bulunan gayrimenkuller, icâre alacakları likit hâle getirilebilir ve bu sayede

83 Fona ilişkin detaylı bilgi için bakınız:

http://www.isdb.org/irj/go/km/docs/documents/IDBDevelopments/Internet/English/IDB/CM/ISFD/ISFD_brie f.html, Erişim Tarihi: 06.06.2017

135

kaynak oluşturulabilir. Fakat normal İslami bankalar için bile oldukça masraflı (danışmanlık, kredi derecelendirme notu ihtiyacı, vb.) ve karmaşık olan sukuk ihraçlarının İslami MFK’lar tarafından kullanılabilir hâle gelmesi yakın zamanda zor gözükmektedir. Konvansiyonel mikrofinansta bazı büyük kuruluşlar ancak yeni yeni borçlanma aracı ihraç etmektedir. Aynı zamanda mikrofinansın yaptığı işin çok riskli görülmesi böyle bir ihraca olacak talebin düşük olmasına neden olmaktadır.

Konvansiyonel finans alanında, toplumdaki sosyal problemlerin ortadan kaldırılması için kaynak temin etmeyi amaçlayan sosyal etki bonoları (social impact bond) ilk olarak 2010 yılında Social Finance Limited tarafından Birleşik Krallık’ta ihraç edilmiştir. Elde edilen gelirin, kısa süreli hapishanede bulunmuş olan insanların tekrardan hayata karışabilmeleri için gereken rehabilitasyona ayrılması hedeflenmiştir (Social Finance, 2016, s. 16). Bu ihraç sonrasında sosyal etki bonolarının yaygınlığı artmıştır85. İslami finansta da sosyal amaçlar için fon temin edilmesini sağlayacak sukuk ihraçlarının yapılması düşüncesi konvansiyonel uygulamalardan etkilenerek çıkmış ve yoksulluğun azaltılması için kaynak elde etmeyi amaçlayan sosyal bir sukuk ihraç edilmesi için İhsan Sukuk isimli bir girişim olmuştur86. Yasal altyapıların kurulması, yatırımcıların bilgilendirilmesi ve maliyetlerin düşürülmesi durumunda sosyal etki sukukları, İslami mikrofinansta belirli bir ölçek yakalamış kuruluşlar için alternatif bir fon kaynağı oluşturabilir. Bununla birlikte mikrofinans programına müşâreke ve mudârebe gibi ortaklığa dayalı sukuk ihraçları ile sermaye desteği verilebilir (Dusuki, 2008, s. 57). Bu durum hem fon temini hem de yatırımcıların kendilerini mikrofinans programının bir parçası hissetmelerini sağlayabilir.

Sosyal etki sukuklarının yanında vakıf modeline dayalı İslami MFK’lar tarafından ihraç edilebilecek para vakfı sertifikaları da bir fon kaynağı temin yöntemi olarak önerilmektedir.

85 Şu anda dünyanın birçok ülkesinde sosyal etki bonoları ihracı yapılmaktadır. Son verilere göre yapılan 74 ihraç ile 278 milyon dolar sağlanmış ve 107 bin insana destek verilmiştir. Yapılan ihraçların içerisinde ilk üç alanı; işgücünün geliştirilmesi (28 ihraç), ev sahibi olma (13 ihraç) ve çocuk ile aile refahı (9 ihraç) oluşturmaktadır. Kaynak: http://www.socialfinance.org.uk/database/, Erişim Tarihi: 28.03.2017

86 http://www.khazanah.com.my/Media-Downloads/News-Press-Releases/2015/Khazanah-issues-world%E2%80%99s-first-ringgit-denominated, Erişim Tarihi: 28.03.2017

136

Hassan (2014), kişinin kendisi, ailesi hatta hayatta bulunmayan bir yakını için para vakfı sertifikası alarak vakfa para yardımında bulunabileceğini ve sertifikayı elinde bulunduran kişinin elde edeceği geliri yine hayır işlerine kullanılmasının talep edebileceğini belirtmektedir. Vakıf açısından ise sertifikanın satılması ile elde edilecek fon, mikrofinans işlemlerinde kullanılabilecektir. Sonuç olarak ister sosyal etki sukuku, ister mikrofinans programının hisselere bölünerek satılması isterse de vakıf senetleri yoluyla İslami MFK’lar tarafından faaliyetlerini daha fazla kişiye ulaştırmalarına imkân verecek farklı yenilikler denenebilir. Seçilecek yöntemlerde kuruluşun yapısı, maliyetler, talep ve riskler gibi bir çok boyutun olduğunun da dikkate alınması gerekmektedir.