Yumurta İhracatı

Cumhuriyetin ilk yıllarında Türk ihraç maddeleri arasında önde gelen ürünlerden biri de yumurtaydı. Daha çok nakil vasıtalarının bulunduğu bölgelerden elde edilen yumurtalar, en fazla Karadeniz mıntıkası ile Anadolu demiryolu güzergâhı, İstanbul ve Ege havalilerinde üretilirdi. 1923 yılından 1933’e kadarki 10 yıllık süre zarfında artış gösteren yumurta ihracı, 1933 yılından itibaren dünyada yaşanan siyasi gelişmeler nedeniyle azalma trendine girmiştir.320

Türkiye’de en fazla yumurta ihraç edilen bölgelerden biri olan Trabzon’da yumurtalar daha çok Marsilya, İtalya ve İspanya piyasalarına gönderilirdi. Bu

318Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası, Trabzon’un 1933 Yılı Umumi İktisadi Faaliyetini Gösterir

İstatistikler, Trabzon: İstikbal Matbaası, 1934, s.2

319 Yeniyol, 7 Ocak 1939

320 “Yumurta İstihsal ve Ticaretine Umumi Bir Bakış”, İktisat Vekâleti Türk Ofis Aylık Bülteni, 1(5), Ankara 1937, s. 18-23

kapsamda Trabzon’da yapılan yumurta ihraç rakamlarına bakıldığında 1923 yılında Trabzon Limanı’ndan 12.000 sandık yumurtanın dış piyasalara sunulduğunu görüyoruz.321 Ertesi yıl 5.250.000 adet yumurtanın 1.600.000’i Trabzon merkez kazasında, 1.300.000’i Akçaabat’ta, 2.100.000’i Vakfıkebir’de üretilmiştir. Ayrıca Bayburt’tan 2.500.000, Gümüşhane’den 1.600.000 yumurta gelmiş, bu miktardan yaklaşık 850.000’i Trabzon’da tüketilmişti. Geri kalanlardan 3.285 sandık/4.600.00 adet Marsilya’ya, 902 sandık/1.260.00 adet İstanbul’a, 1.886 sandık/2.640 adet İstanbul üzerinden Marsilya ve diğer limanlara sevk olunmuş, böylece toplam 8.500.000 adet yumurta ihraç edilmiştir.³²² 1926 yılına gelindiğinde 333,100 kilo yumurta ihraç edilen323

Aynı yıl itibarıyla yumurta ticareti ile uğraşan ticarethaneler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:

Tablo 24: 1927 Yılı İtibarıyla Trabzon’daki Yumurta Tüccarları

İsimler Mahalleri

İbrahim Reiszade Suad Pazarkapı

İbrahim Reiszade Saadettin Pazarkapı

Dihkanzade Biraderler Yalı Han Civarı

J.J. Hoştraser ve Şürekâsı Semerciler

Ömer Başzade Yahya Efendi Moloz

Kara Hasanzade Biraderler ve Şürekâsı Mumhaneönü Koç Alizade Hasan ve Mahdumu Pazarkapı Koç Alizade Mehmed Mahdumları Mumhaneönü Kürtzade İbrahim Biraderler Pazarkapı

Mülkzade hasan Efendi Mumhaneönü

Moralızade Ahmet Niyazi Efendi Pazarkapı Kaynak: 1926-1927 Türkiye Salnamesi, s.744

Trabzon ekonomisine hatırı sayılır bir kazanç sağlayan yumurta satışları ile ilgili olarak Trabzon Ticaret ve Zahire Borsasında tutulan kayıtlara bakıldığında 1928-1932 yılları arasında yumurta ihracı ile ilgili olarak ortaya şu şekilde bir tablo çıkmaktadır.

Tablo 25: 1928-1932 Yılları Arasında İhraç Edilen Yumurtalardan Elde Edilen Meblağ

Kaynak: Cumhuriyet’in 10. Yılında İktisat Meyanında …, s. 42.

321 İstikbal, 5 Temmuz 1340

322Trabzon Vilayeti’ne Ait Malumat-ı İktisadiye ve İhsaiye... s.187

323

1926-1927 Türkiye Salnamesi, s.735

İhraç Yılı Yumurta / Lira

1928 240.034 lira

1929 333.650 lira

1930 463.929 lira

1931 400.437 lira

Yukarıda verilen tabloyu genel hatlarıyla değerlendirdiğimizde 1932 yılına kadar yumurta ihracından gelen kazancın hemen her yıl yükseldiği görülmektedir. Fakat 1932’den sonra karşılaşılan sorunlar nedeniyle yumurtadan elde edilen gelir azalmaya başlayacaktır. Bu sorunlardan ilki, yumurtaların ihraç edildiği memleketlerle yaşanan gümrük problemleriydi. Mesela Türk yumurtaları, Marsilya Gümrüğünde didik didik aranır ve muayene edilirken Bulgar ve Yunan yumurtaları aynı muayene ve gümrük uygulamalarına tabi tutulmazdı.324

Aslında Türk menşeli yumurtalara yapılan bu muamele, yumurtaların kalite ve standardizasyon problemlerinden ileri geliyordu. Özellikle çürük, pis ve ağırlıkları farklı türdeki yumurtaların ihraç edilmesi dış piyasalarda bu tür sorunların yaşanmasına neden oluyordu. Âli İktisat Meclisi, bu durumun önüne geçmek amacıyla 1930 yılında yayınladığı raporda ideal yumurta ihracının nasıl yapılması gerektiğini ortaya koymuştur. Adı geçen raporda bu mesele ile ilgili olarak şu öneriler getirilmiştir:

a)Yumurta ticaretinde esas olan tazelik ve sıklettir. Yumurta standardizasyonu ile ilgili olmak üzere tavuk ve horoz cinslerinin, follukların ıslahı gibi tedbirler alınmalıdır

b)İç bölgelerden, ihraç merkezlerine yumurta nakliyatı seri ve sarsıntısız olmalıdır c)İhraç merkezlerinde soğuk hava depoları kurulması gerekir

d)Yumurtaların tazeliğinin korunması için lambalama usulü tatbik edilmelidir e)İhraç edilecek yumurta ambalajına kuru ot ve ince saman koyulmamalıdır

f)Yumurta boylarının tayininde onları 4 boya ayıran İtalyan usulü

uygulanmalıdır.325

Yumurta ihracında yaşanan bu gelişmeler, zamanla Hükûmetin bu konuda bazı ciddi tedbirler almasına neden olmuş ve 1934 yılında “Yumurta İhraç Nizamnamesi” kabul edilerek bu işin belli bir kural ve kaideye bağlı olarak icra edilmesi sağlanmıştır. İlan edilen nizamnamenin bazı maddeleri şunlardı:

1.Yumurtalar, ihraç iskelelerinde tasdik edilecek.

324 Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası 1929 Senesi… s.50

325 “Türkiye İhracat Ticaretinin İnkişafı Tedbirleri Âli İktisat Meclisi’nin 1-15 Kânunuevvel 1930 Altıncı İçtima Devresinde Hazırlanan Komisyon Kararı” BCA, 030.10./26.125.8

2.Yumurta ihracatı ancak Trabzon, Giresun, Ordu, Fatsa, Samsun, İnebolu, İstanbul, Bartın, İzmir, Mersin, Antalya Limanlarından ve Uzunköprü istasyonundan yapılacaktır.

3.Yumurta ihraç edeceklerin ticaret odalarına yumurta ihracatçısı olarak kaydedilmiş bulunmaları lazımdır.

4.Yumurtalar temiz ve sağlam olacaktır.

5.Sanayide kullanılan bozuk yumurtalar hususi etiketli sandıklarla ihraç edilecektir 6.Büyük sandıklarda 1440, küçüklerde 720 yumurta bulunacaktır

7.İhracatçı, ihraçtan 24 saat evvel müracaatla yumurtaların kontrolünü yaptıracaktır. 8.Muayeneden sonra 7 gün içinde gönderilmeyen yumurtalar ikinci bir muayeneye tabii tutulacaktır

9.Etiket sertifika masrafı olarak büyük sandıklardan 10, küçük sandıklardan 5 kuruş alınacaktır.

10.İhracatçı ile kontrol edenler arasında ihtilaf çıktığı takdirde yumurtalar Türk Ofis, ticaret odası ve ziraat erbabı birer oluşan heyet tarafından tetkik edilecektir. 11.Nizamname hilafına hareket edenler cezalandırılacaktır.³²⁶

1934 tarihli nizamname, Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası’na tebliğ edilmiş aynı tebligatta, bu işle uğraşan tüccar ve ihracatçıların Türk Ofis şubeleri ile ticaret ve sanayi odalarından malumat almaları ve ihracat limanlarındaki odaların İstanbul ile temasa geçmeleri ve artık yumurta ihracının bu nizamnameye uygun olarak yapılması istenmiştir.327

Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası, nizamname ahkâmına uygun olarak yumurtaları kontrol ve muayene etmek amacıyla bir kontrol heyeti vücuda getirmiş ve bu heyete Trabzon Ticaret ve Zahire Borsası Baş Kâtibi Osman Remzi Bey ve eksperliliğe de Dihkanzade Mahmut Bey seçilmiştir. Nizamname kurallarına uygun olarak ilk ihracat 25 Kasım 1934 günü İtalyan Kaps Arms Vapuruna 692 sandık yumurta yüklenerek yapılmış,

326 Cumhuriyet, 5 Ekim 1934

327

yükleme esnasında yumurtalar söz konusu nizamnameye göre seçilmiş ve orada bulunan kontrol heyeti marifetiyle muayene edilmiş ve ona göre sevkine müsaade edilmiştir.³²⁸

Fakat bir süre sonra Trabzon’da bulunan yumurta ihracatçıları, yeni nizamnameye uymakta ve buna uygun ihraç yapmakta zorlanmaya başlamışlardı. Zira yeni getirilen kuralların bazıları yumurta ithalatçılarını zor durumda bırakıyordu. Bu şikâyetlerini Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası’na bildiren tüccarlar, yaşadıkları sıkıntıların Hükûmete ve ilgili makamlara iletilmesini talep etmişlerdir. Bu durum üzerine harekete geçen Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası, 1935 yılı Ticaret Odaları Kongresi’nde söz konusu şikâyetleri gündeme getirmiştir. 329

Bir yandan yumurta ihracatçılarının sorunlarıyla ilgilenen diğer yandan da söz konusu nizamnameyi titizlikle uygulayan Trabzon Ticaret Sanayi Odası, bu konuda tüccar ve ihracatçıları daha fazla bilinçlendirmek ve yaşanan sorunların önüne geçmek maksadıyla çeşitli faaliyetler gerçekleştirmiştir. Bunlardan en önemlisi 1935 yılı Şubat ayında açılan “Yumurta ve Ambalaj Sergisi”dir. Sergide Türk Ofis tarafından Danimarka, Hollanda, Polonya, Rusya, Doğu Afrika ve Avustralya’dan getirilen 8 sandık ambalajlı yumurta sandığı üç gün boyunca sergilenerek Avrupa ve dünyanın muhtelif yerlerinde yaş meyve ve yumurtanın nasıl ambalajlandığı Trabzonlu ihracatçılara gösterilmiştir.330

Ticaret ve Sanayi Odası bununla da kalmayarak yumurta ihracında uzmanlaşmış kişileri bünyesine katmıştır. Oda, 4014 sayılı “Yumurta İhracatı Nizamnamesi” gereğince kontrol

328

Yeniyol, 25 Teşrin-i Sâni 1934

329 Trabzon delegasyonu, yaşanan sıkıntıları şu şekilde özetlemişlerdir: 1.Yumurta İhracatı Nizamnamesinin

tatbikinden evvel, muayyen hava tabakasını ihtiva edip aklarının şeffaflığını kısmen kaybetmiş olan yumurtalar da ikinci yumurta namı altında ihraç edilirdi. Murakabe nizamnamesi ahkâmına tevfikan lambadan geçirilerek muayenesinde hava tabakası 10 milimetreyi geçmeyen, akları şeffaf yumurtaların taze olarak, diğerlerinin sanayiye mahsus bozuk yumurta namı altında ihracına müsaade edilmekte olduğundan aklarının şeffaflığını kısmen kaybolmuş olan bu ikinci yumurtaların artık ihracına imkân hâsıl olamamaktadır. Şimdiye kadar dış piyasalarda kolayca sarf edilen bu yumurtaların, sanayiye mahsus bozuk yumurta namı altında ihracı ise fiyatlarına tesir icrasından hali kalmayacağı cihetle mezkûr nizamnamenin 6. maddesinin birinci fıkrasının: a) Lambadan geçirilerek muayenesinde hava tabakası 10 milimetreyi geçmeyen, akları şeffaf yumurtalar taze=birinci, b )Hava tabakası 10 milimetreyi geçmeyip akları kısmen şeffaflığını kaybetmiş olan yumurtalar bayat = ikinci c) Hava tabakası 10 milimetreyi geçen akları kızarmış olan yumurtalar sanayiye mahsus = bozuk yumurta şeklinde tadiliyle yumurtaların bu üç nam altında ihracına müsaade edilmesi. 2. Nizamnamenin 10. maddesinde taze yumurtaların ancak 720 adetli küçük sandıklarda ihracına müsaade edilmekte ise de tacirlerimizin müşterilerinden aldıkları siparişlerde, bazı yerlerde ezcümle İtalya’da yumurta ambalajından da gümrük alındığı ve bu yüzden ufak sandık yumurtaların daha masraflı olduğu ileri sürülerek yumurtaların büyük sandıklarda gönderilmesi istenilmektedir. Bu itibarla yumurtaların müşterinin talebine göre büyük veya küçük sandıklarda ihracına müsaade edilmesi ve nizamnamenin 10. maddesinin o şekilde tadili muvafık görülmektedir”.Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası

Zabıtları, Trabzon 1935 330

komisyonunda ayda 50 lira ücretle çalıştırılmak üzere yumurta eksperi alımı için ilân vermiştir.331

Bu dönemde yumurta ihracatçılarına yönelik yapılan bir diğer faaliyet de İktisat Vekâleti tarafından Trabzon’da açılan “Yumurta İhtisas Kursu”dur. Kursta her derse bir ay devam etmek üzere yılda iki ay eğitim yapılacak kursa, en az lise tahsili görmüş gençler alınacaktı.332

Yumurta İhraç Nizamnamesi’nin ilanı ve Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası’nın bu konudaki faaliyetlerinin neticesi olarak Trabzon’da yumurta ihracında gözle görünür bir hareketlilik yaşanmıştır. Ayrıca Trabzon yumurtalarının en büyük alıcılarından olan İspanya ile 21 Aralık 1935 tarihinde imzalanan ticaret ve kliring anlaşmalarının yürürlüğe girmesi Trabzon yumurtalarına olan talebi artırmış, İspanyollar Trabzon piyasasından yumurta almak için Trabzon Ticaret ve Sanayi Odasıyla irtibat kurmaya başlamıştır.³³³

Cumhuriyetin ilk yıllarında Trabzon’dan yapılan yumurta ihracatı II. Dünya Savaşı sürecinin başlamasıyla birlikte gitgide eski piyasasını yitirecektir. Yumurta ihracatında yaşanan bu düşüş, II Dünya Savaşı dönemindeki ihracat faaliyetlerinde ele alınacaktır.