Fındık İhracını Murakabe Nizamnamesi (1931)

1926 yılında başta fındık olmak üzere Trabzon’dan ihraç edilen malların belli bir standartta olmasını sağlamak, piyasalara hâkim olarak fiyat dalgalanmalarının önüne geçmek ve özellikle fındık ihracında yaşanan manipülasyonları önlemek amacıyla kurulan Trabzon Ticaret ve Zahire Borsası, bu vazifeleri elinden geldiği kadar yerine getirmeye çalışıyordu. Buna rağmen uluslararası piyasalarda fındık üzerinde oynanan oyunlara son verilememişti. Zira 1929 yılında Âli İktisat Meclisi tarafından yayınlanan raporda bu konuya dikkat çekilerek fındıkların piyasaya arz edildikten sonra aracıların fındık satışlarına müdahale ettiği, ayrıca üreticilerin zaruret sebebiyle çok defalar bu aracıların istismarına maruz kaldığı belirtiliyordu. Tüm bunların önüne geçmek ve fındık ihraç işlerini düzenlemek için bir kanuna ihtiyaç olduğu ifade ediyordu.289

Buna benzer dilekler 1931 yılı Ticaret Mıntıkası Kongresinde de ifade edilmiştir. Kongrede “Harici Ticarette

288 Cumhuriyetin Onuncu Yılında İktisat Meyanında…, s. 40-41

289

Fındık” başlığı altında fındık ihracatı ile ilgili hazırlanan raporda verilen bilgilere göre

fındık, bölge ekonomisinin temel taşlarından birini teşkil ediyordu ve 4 vilayetin başlıca servet kaynağıydı. Lezzeti, rengi, zerafeti ve dayanıklılığıyla bilinen Türk fındıklarının dünya piyasalarında bazı rakipleri olduğu ifade edilen raporda, Türk fındıklarının üstün özelliklerine rağmen Avrupa’dan geri durumda olduğu hatırlatılmıştı. Fakat bu eksikliğe rağmen İspanyol, İtalyan ve Rus fındıklarının kalite itibarıyla Türk fındığıyla yarışamayacağı da ayrıca dile getirilmiştir. Raporda fındığın satış aşamasında yaşanan sorunlara da değinilmiştir. Buna göre, fiyat kırma bahanesi ile propaganda yapan ecnebi firmaların spekülasyonları sebebiyle Türk firmaları milyonlarca lira zarar ediyordu. Bu firmaların yaptıkları hareketlere mani olmak için ihracatçıların birlik olması gerektiği ifade edilen raporda, ferdi teşebbüslerin cılız varlığı yerine birlikteliğin kudreti tercih edilmeliydi. Kongrede son olarak fındık ihracında yaşanan problemlere çare olabilecek bazı tedbirlerin alınması gündeme gelmiştir. Söz konusu tedbirler şunlardı:

1.İhracat işlerinin düzenlenlenmesi

2.Malların gerek istif ve gerek tasnif ve gerek numune meselesinde daha çok dikkat etmek

3.Mahsulün toplama ve yetiştirme ameliyesinin fennileştirilmesi

4.Fındık hastalıkları ile mücadele ve bu mücadelelerin devlet vesaiti ile ziraat, fen, memur ve mühendislerinin idare ve nezareti mütamadiyesi altında devamı 5.En çok fındık yetiştiren bir mıntıkada, merkezi vaziyeti hesabı ile Trabzon’da, bir fındık ofisinin teşkili ile ihracaatın murakabesi ve ihsa-i ve grafik neşriyatlarla harici piyasaların tenviri ve yanlış propagandaların izalesi gibi hususların bu ofise tevdii.²⁹⁰

1931 yılı Mıntıka Ticaret Kongresi’nde de dile getirildiği gibi fındık ihracatında yaşanan en büyük eksiklik, bu işi murakabe ve denetim altına alacak yasal bir boşluğun olmasıydı. Bu boşluğun doldurulması için harekete geçen yetkili makamlar, 1931 yılı Kasım ayında Fındık İhracatını Murakabesini esas alan bir nizamname çıkarılması için çalışmalara başlamıştır. Bu kapsamda ilk olarak İktisat Vekâleti tarafından hazırlanan 1930 tarihli “Ticarette Tağşişin Men’i ve İhracatın Murakabesi ve Korunması” hakkındaki kanun, Fındık İhracatının Murakabesine Dair çıkarılacak nizamnamenin alt yapısını oluşturmuştur. Söz konusu kanunun konumuzla direkt ilgisi olması nedeniyle 1-4 ve 5’nci maddeleri aşağıda aynen verilmiştir:

Madde 1. Dâhilî ve haricî ticaret menfaatlerini korumak ve ticaret malları üzerinde tağşiş ve hilelere mani olmak üzere menşei nebatî, hayvani, madenî bilumum mevat ile bunların nim mamul ve mamullerini veyahut bunların terkibinden husule gelen mevadın ihzarına, imaline, tathirine, muayyen sınıf ve nevilere tefrikine, ambalajlarına, zarflarına, alım satım

290

ve nakil ve muhafazalarına ve bu hususlarda tabi olacakları usul ve şartlara ve bu gibi mevat için hususî veya millî muayyen alâmet ve izahat istimali mecburiyetine müteallik tedbirler almağa Hükûmet mezundur. Hükûmet, bu mezuniyet dâhilindeki tedbirleri tatbike, alâkadar teşekküllerin mütalaasını aldıktan ve beynelmilel teamülleri tetkik ettikten sonra ihraç mallarımızın en müsaitlerinden başlar.

Madde 4. Her teftiş akabinde teftişi yapanlar tarafından bir rapor tanzim olunarak bir sureti mal veya müessese sahip veya mümessillerine verilir. Teftiş neticesinde bu kanun hükümlerine muhalif hareketi teheyyün edenler hakkında bir zabıt varakası tanzim olunarak kezalik bir sureti 48 saat zarfında mal veya müessese veya sahibine veya mümessillerine tebliğ olunur. Zabıt varakalarının ayrıca tevdi edileceği ve adlî takibatı müstelzim olanlar hakkında ne suretle takibat icra edileceği nizamnamelerinde tespit olunmuştur.

Madde 5. Yapılacak tahkikat neticesinde teftiş ve murakabe ile mükellef olanlarla sair alâkadar memurlardan vazifelerinde suiistimalleri anlaşılanların, İktisat Vekâleti, hareketlerinin mahiyetine göre derhal ellerini işten çektirmeğe veya memuriyetten ihraca salâhiyettardır.²⁹¹

Ticarette Tağşişin Men’i ve İhracatın Murakabesi ve Korunması hakkında çıkarılan ve genel olarak bütün ihraç maddelerini kapsayan bu kanunun ardından 1931 yılında sadece fındık ihracatına yönelik bir düzenlemeye gidilmiş ve Fındık İhracatının Murakabesine Dair Nizamname yürürlüğe konulmuştur.²⁹² Adı geçen nizamnamenin belli başlı maddeleri aşağıda ifade edilmiştir:

1.İhraç edilecek iç fındık, üç nevi üzerine tasnif edilecek ve odanın eksperleri tarafından muayene edildikten sonra mühürlenip ve raporları tanzim edilerek sevk olunacaktır.

2.Sevk olunacak malların numuneleri mal sahipleri tarafından dahi mühürlenecektir. 3.İhraç edilecek fındıkların nezafetine azami dikkat olunacak ve katiyen çürük ve bozulmuş malların sevkine müsaade olunmayacaktır.

4.İhraç edilecek fındıkların kutuları İktisat Vekâleti tarafından temin edilecek 5.Nizamnamede bildirilen şekillerden başka suretle fındık ihraç etmek isteyenler ve teşebbüste bulunanlar ağır cezalarla cezalandırılacaktır.293

İktisat Vekâleti tarafından hazırlanan ve Aralık 1931 tarihinde Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası’na gönderilen nizamname 16 Aralık 1931 günü yürürlüğe girmiştir.

291 TC. Resmi Gazete, 19 Haziran 1930

292 Bu nizamnameden evvel Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası aynı maksatla bir murakabe talimatnamesi

yapmıştı. Ayrıca, aynı suretle diğer fındık mıntıkalarındaki odaların da talimatnameleri vardı, ancak bunlar maksadı temin etmiyor ve aralarında birlik bulunmuyordu. İktisat Vekâleti alakadar odaların fikirlerini aldıktan sonra tanzim ettiği nizamname ile bütün fındık havzasında murakabede konusunda birlik temin edilmiştir. Cumhuriyetin Onuncu Yılında İktisat Meyanında…, s. 44.

293

Nizamnamenin eksiksiz bir şekilde uygulanması için Trabzon Ticaret ve Sanayi Odasında bir dizi toplantılar yapılmıştır. Yapılan bu toplantıların ardından yeni nizamnameyi uygulamak ve ihracat işlerini denetlemek maksadıyla şehrin tanınmış fındık tüccarlarından Müezzinzade Vehbi, Halil İbrahim Bey ve Simsar Mehmet’ten oluşan üç kişilik bir ekip teşkil edilmiştir.294

Ardından nizamnamede belirtilen esaslar dâhilinde paketleme yapılmaya başlanmıştır. Bu kapsamda fındıklar esas itibarıyla ekstra, sıra malı, kalbur altı olarak üç gruba ayrılarak sınıflandırılmıştır. Bu sınıflandırma şu şekilde yapılmıştır. Ekstra birinci kutuya 5 milimetreden yukarı olan fındıklar, ikinci ekstra kutuya 14-15 milimetre arasında olanlar, sıra malı birinci kutuya 12-14 milimetre arasında olanlar, sıra malı ikinci kutuya 9-12 milimetre arasında olanlar, kalbur altı birinci kutuya 7-9 milimetre arasında, ikinci kutuya 7 milimetreden aşağı olan fındıklar yerleştirilmiştir.295

Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası’nın denetimi altında yürütülen çalışmalar neticesinde nizamnamenin yürürlüğe girdiği 16 Aralık 1931 Aralık gününden o senenin ihraç mevsimi sonuna kadar Ticaret ve Sanayi Odasına 273 muayene beyannamesi verilmiş, 28.009 çuval iç ve kabuklu fındık muayene edilmiş ve bunlar için 350 adet ihraç şehadetnamesi düzenlenmiştir. 1932 mahsul senesinde ise odaya 751 muayene beyannamesi verilmiş ve 93.753 çuval iç ve kabuklu fındık muayene olunarak 912 ihraç şehadetnamesi verilmiştir. 1933 yılı itibarıyla Ticaret Odasının 5 eksperi, Trabzon’da mevcut bütün fındık kırma ve ayıklama fabrikalarını denetliyor ve ihraç olunacak her parti mal, mutlaka 2 eksper tarafından muayene edilerek mühürleniyordu. Muayene raporu ise yine 2 eskper tarafından tanzim ve imza ediliyordu. İşin ilginç yanı, yapılan muayene ve murakabelerle ilgili olarak Ticaret ve Sanayi Odası’na tüccar ve köylüden hiçbir şikayet gelmemişti. Oysa nizamnameden evvel her mevsim en az birkaç şikayetle karşılaşılırdı.296

1931 tarihinde çıkarılan Fındık İhracatının Murakabesine Dair Nizamnamenin ilk bakışta fındık ihracat işlerinde birlik ve düzen getirdiği görülmektedir. Zira 1933 yılında Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası tarafından neşredilen bir eserde bu nizamnamenin fındık ihracı ile ilgili getirdiği düzenlemelerden övgüyle söz ediliyordu. Adı geçen eserde verilen bilgilere göre, artık Türkiye’de yetiştirilen fındıklar belli bir düzen içinde ihraç edilmeye başlanmış, nakliye, liman ve vapur şirketleri, muayenesiz mal almaktan ve nakletmekten

294 Reklam, 21 Kânun-ı Evvel 1931

295 Reklam, 30 Kânun-ı Evvel 1931

296

men edilmişti. Yani ihraca yaramayan bir malın, Türkiye’den dışarıya çıkma ihtimali kalmıyordu. Eserde verilen bilgilere göre getirilen yeni düzenlemeyle fındıklar, harman halinde çuvallara doldurulur eksperler tarafından muayene edilir ve çuvallar birer birer oda mührü ile mühürlenir, ihraç olunacak her partiden alınan bir numune, mal sahibi ve eksper tarafından beraberce mühürlenerek odada 6 ay muhafaza olunur ve eksperlerin muayene raporu üzerine malın ihraca salih olduğu kaydını gösteren bir ihraç şehadetnamesi tanzim edilirdi. Oda şehadetnamesi olmayan bir mal gümrükten geçemezdi. Eserde söz konusu nizamnamenin getirdiği yeniliklerle ilgili verilen bilgilere göre artık Türk fındığı, dış piyasalara sağlam ve hilesiz olarak gidecekti. Fındıkçılıkta Türkiye’nin rakipleri olan İspanya ve İtalya’nın eskiden beri bu tarz düzenlemeleri tatbik ettiklerinden söz edilen eserde, İspanyol ve İtalyan fındıklarının Türk fındıklarına oranla %5 ila %10 fazla fiyatla satıldığı belirtilerek bunun en büyük sebebi olarak gelişigüzel yapılan ihracat usülleri gösterilmiştir. Zira daha önceden cinsler karışık, boyları bir olmayan, %90 iç olarak ihraç olunan fındıkların içinde çürük, kırık ve vurgun fındıklar bulunuyordu.297

Ticaret ve Sanayi Odası tarafından neşredilen eserde ifade edildiği gibi 1931 tarihli Fındık İhracatının Murakabesine Dair Nizamname, fındık ihracatına dirlik ve düzen getirmiştir. Fakat çalışmamamızın ilerleyen bölümlerinde de görüleceği gibi nizamnamenin tatbikinden sonra da fındık ihracatında yaşanan sorunlar tamamen ortadan kaldırılamamıştır.