Makarna Fabrikası

Osmanlı döneminde kurulmuş olan şeker fabrikası, Cumhuriyetin ilanından sonra da faaliyetine devam etmiştir. 1924 tarihinde Kemerkaya Caddesi’nde faaliyetini sürdüren fabrika³⁶¹ ile ilgili olarak 1927-28 yılı Devlet Salnamesi’nde verilen bilgilere göre burası, Saraçzade Remzi Efendi tarafından idare edilmekteydi. Fabrikada 18 beygir gücünde bir motor bulunuyordu ve senelik 27.465 kıyye şekerleme, 26.016 kıyye helva, 12.519 kıyye pasta, 12.063 kıyye lokum, 1.780 kıyye reçel, 800 kıyye tahin, üretimi yapılmaktaydı.³⁶²

Trabzon’un iktisadi hayatında önemli bir yer tutan Şeker ve Tahin Fabrikası diğer sanayi kuruluşlarının aksine aralıksız olarak faaliyetine devam etmiştir.363

Zira 1939 yılına gelindiğinde Trabzon’da bir şekerleme ve tahin fabrikası var olduğunu görüyoruz.364

Bu fabrika, II Dünya Savaşı yıllarında şehrin en önemli gereksinimlerinden biri olan şeker ve tahin ihtiyacının giderilmesinde önemli bir rol oynamıştır.

1.5.1.5. Makarna Fabrikası

Cumhuriyetin ilanı öncesinde Trabzon’da bulunan bir başka fabrika da 1921’de faaliyete geçen Makarna Fabrikasıdır. Sekiz beygirgücü kuvvetinde buharlı bir makinesi bulunan ve Uzun Sokak’ta Konak Camii civarında kurulan fabrikada; en halis ve has undan çubuk, kesme, arpa, tel, susam ve envai şehriyeler, çabuk, kesme, fiyonk, salyangoz türü makarnalar imal edilip, toptan satışı yapılırdı.365

Fabrika sahipleri, Ramazan ayında verdikleri ilanlarda, kendi makarnalarının İstanbul’dakilerle aynı kaliteye sahip olduğunu

360 Cevdet, a.g.m., s. 1543

361

Trabzon Vilayeti’ne Ait Malumat-ı İktisadiye ve İhsaiye... s. 174

362 Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi 1927-1928,İstanbul: Tabhane-i Amire Matbaası, 1928, s. 988

363 Yeniyol 19 Teşrin-i Sâni 1934

364 Koraltan, a.g.r, s.35

belirtiliyor ve fabrikaya gelen müşterilere uygun fiyatlarda satış yapılacağı ilan ediliyordu.³⁶⁶ Ramazan aylarında satışlarına ivme kazandırmak isteyen fabrika sahipleri Hamamzade Hafız Abbas Efendi ve ortağı Ali Ağa367

, gazetelere şu şekilde ilanlar vermiştir: “Uzun Sokakta maruf makaron fabrikası Ramazan-ı Şerif münasebetiyle bir

derece daha tekâmül etmiştir. Mal daha nefis çıkıyor. Perakende suretiyle de satış yapılıyor. Gerek fabrikaya gerek matbaaya müracaat edenler memnun edilir.”368 Cumhuriyetin ilanının ardından da faaliyetine devam eden fabrika ile en geniş bilgi 1927 yılı Devlet Salnamesi’nde verilmiştir. Burada verilen bilgilere bakıldığında fabrikada, 10,5 beygir kuvvetindeki bir motorla senevî 20 ila 25 bin kilo makarna imal edilmekteydi. Ayrıca fabrika el değiştirerek Beşirzade Ali Rıza Efendi tarafından işletiliyordu.369

1.5.2. 1923 Sonrası Trabzon’da Faaliyet Gösteren Fabrikalar

Cumhuriyetin ilanından sonra Trabzon’da bulunan fabrikalara genel olarak bakıldığında bunların büyük bir çoğunluğunun İmparatorluk yıllarına ait olduğu görülmektedir. Mesela şehirde bulunan fındık kırma fabrikalarının büyük bir kısmı 1923 öncesinde kurulmuş ve faaliyete geçmiştir. Bu dönemde en fazla dikkat çeken kuruluşlar, balıkyağı ve müskirat fabrikalarıdır. Diğerlerine oranla gerek üretim gerekse de sermaye bakımından daha önde görünen bu fabrikalar dışında, un ve çömlek üretimine yönelik daha düşük kapasiteli fabrikaların var olduğunu da görüyoruz. Aslında Trabzon’da sanayi ve üretim faaliyetlerine daha bütüncül bir gözle bakıldığında şehrin sanayileşme konusunda büyük bir sıkıntı içinde olduğu görülmektedir. Zira 1927 yılında yapılan sanayi sayımına göre Trabzon’da 691 işletme bulunmaktadır. Bunların üçte birinden fazlası tek kişilik işletmelerdir. 4-5 kişilik işletme sayısı 95, 11-20 kişilik işletme sayısı ise 18, 21-50 kişilik işletme sayısı ise 11’dir. Bu itibarla Trabzon, Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki sanayi işletme sayısı bakımından, Türkiye ortalamasının altında bulunmaktadır. Yani, 62 yerleşim yeri arasında sondan 27’nci sırada yer almaktadır.370

Verilen rakamlardan da anlaşıldığı gibi Trabzon, geçmiş dönemlerinde de olduğu gibi hiçbir zaman büyük bir sanayi kenti olamamış ve şehrin ekonomik çehresini daha çok transit ticarette üstlendiği rol belirlemiştir. Bu kapsamda şehirde elektrik enerjisi, insan kaynağı ve hammadde gibi

366 İstikbal, 12 Şubat 1339

367

Zafer, 11 Şubat 1339

368 İstikbal, 15 Nisan 1337

369 Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi 1927-1928, s. 988

370 1927 Senesi Sanayi Tahriri Neticeleri, Başvekâlet İstatistik Müdüriyeti, İstanbul: Cumhuriyet Matbaası,

sanayi için gerekli özellikler olmasına rağmen kurulan fabrikalar, genelde küçük ve orta çaplı üretim yapan tesislerdi. Bunlardan ilk olarak ele alacağımız fabrika, sayı itibarıyla en fazla durumda olan fındık fabrikalardır.

1.5.2.1. Fındık Fabrikaları

Fındık, Trabzon şehrinin en önemli gelir kaynağı olmakla birlikte aynı zamanda şehirde sanayi adına var olan fabrika ve imalathanelerin de ana hammaddesi durumundaydı. Bu itibarla şehrin hemen her yerinde fındığın ihraç edilmeden hazır hale getirilmesi amacıyla fabrika ve imalathaneler bulunmaktaydı. Trabzon Vilayetinin iktisadi durumunu gözler önüne sermek amacıyla Ticaret Vekâleti’nce hazırlanan raporda, Trabzon’da 14 adet fındık kırma fabrikası olduğu ifade edilmektedir. 1927 yılı Devlet Salnamesinde ise bu rakam 17 olarak ifade edilmiştir. Bu fabrikalar, fındıkların kabuklarını kırar ve içlerini ayırırdı ve burada 5-6 beygir kuvvetinde motorlar bulunurdu.371

1928 yılı Devlet Salnamesi’nde ise bu konu hakkında daha ayrıntılı bilgiler verilmektedir. Burada verilen bilgilere göre şehirdeki fındık kırma fabrikalarının sayısı 13 adetti. Bu fabrikalar ve üretimleri ile ilgili verilen bilgileri bir araya getirdiğimizde ortaya aşağıdaki gibi bir tablo çıkmaktadır:372

371 Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi 1926-1927, s. 941

372

Tablo 29: 1928 Yılı İtibarıyla Trabzon’da Mevcut Fındık Fabrikaları

İsimleri Sahipleri Kuvvet

cinsi

Beygir

gücü ^{Bir Sene Zarfındaki} Üretimi

Fındık

Fabrikası ^{İskenderzade Osman Efendi Motor 4}

İşbu fabrikalar üç ay hal-i faalhal-iyette olup yevmhal-iye 20 çuval fındık kırarlar.

“ Usta Ömerzade Ali Beşe Bey “ 4

“ Hacı Ali Hafızzade Mahdumları “ 4

“ Beylerzade İbrahim Şevki Bey “ 4

“ Civelekzade Mustafa Efendi “ 4

“ ^{Hacı İbrahimzade Hacı Ahmet}

Efendi “ 4

“

Hacı İzzetzade Hasip ve

Yazıcızade Hafız Temel Kolektif Şirketi

“ 4

“ ^{Hamamizade ve Nemlizade}

Kolektif Şirketi “ 4

“ Dahkanzade Fehmi Efendi “ 4

“ Dihkanzade Tahsin Zihni Efendi³⁷³ “ 4

“ Kasımzade Biraderler “ 4

“ Kürtzade Sabri Efendi “ 4

“ ^{Osmandayızade Mehmet Ruhi ve} _Şeriki “ 4

Kaynak: Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi 1927-1928, s. 988

1928 yılında sayıları 13 olarak tespit ettiğimiz fındık fabrikalarının sayısı 1935

yılına gelindiğinde 15’e çıkmıştı.374

1939 yılında ise 6-10 beygir kuvvetinde elektrik motorlarıyla işleyen 14 adet fındık kırma ve ayıklama fabrikası mevcuttu.375