Tütün İhracatı

Ticaret ve Sanayi Odası tarafından neşredilen eserde ifade edildiği gibi 1931 tarihli Fındık İhracatının Murakabesine Dair Nizamname, fındık ihracatına dirlik ve düzen getirmiştir. Fakat çalışmamamızın ilerleyen bölümlerinde de görüleceği gibi nizamnamenin tatbikinden sonra da fındık ihracatında yaşanan sorunlar tamamen ortadan kaldırılamamıştır.

1.4.3.Tütün İhracatı

Fındığın ardından, Trabzon ekonomisinin en önemli ihraç maddesi tütündü. Daha çok Akçaabat, Maçka ve merkez köylerde yetiştirilen tütünler içersinde Akçaabat tütünleri nitelik itibarıyla daha kaliteliydi ve bu özelliklerinden ötürü ihraç edilen tütünler arasında birinci sırada geliyordu. Fakat Cumhuriyetin ilk yıllarında Akçaabat tütünlerinin şehrin diğer bölgelerinde yetiştirilen tütünlerle karıştırılması, onun kalitesini ve buna paralel olarak fiyatını da düşürüyordu.²⁹⁸ Buna rağmen Trabzon havalisinde yetiştirilen tütünler, Samsun ve Bafra’da tütünlerinden sonra Türkiye’nin en kaliteli tütünleri arasında yer alıyordu.

297 Cumhuriyetin Onuncu Yılında İktisat Meyanında…, s. 45.

298 Sait Bilal Çakıroğlu, “Trabzon’un İktisadi Karakteri”, İnan Trabzon Halkevi Mecmuası, 3(19), Temmuz

Trabzon’un en başta gelen ihraç ürünlerinden biri olan tütün, tarlada hasadı yapıldıktan sonra yaprak halinde veya denkler içinde genellikle İstanbul yoluyla Amerika, Avrupa ve İskenderiye’ye, sevk olunuyordu.299

1923 yılında Trabzon’dan, 1.200.000 kilo tütün300

adı geçen memleketlere ihraç edilmiş, 1924’de vilayet genelinde 1.678.3003 kilo tütün yetiştirilmiş, 1923-24 senesi mahsulünden, Ocak 1924 - Şubat 1925 arasındaki 13 aylık sevkiyat toplamı 1.728.756 kiloyu bulmuştur. Bu rakamın üçte ikisinden fazlası Akçaabat’tan, geri kalanı Trabzon’dan ihraç olunmuştur.301

1926-1927 Türkiye Salnamesi’ne göre Trabzon’dan 569.900 kilo tütün ihraç edilmişti.³⁰² Aynı Salnamede 1926 senesinde Trabzon’da tütün ihracatı yapan tüccarların isimleri verilmiştir.

Tablo 20: 1926-1927 Yıllarında Trabzon’da Tütün Tüccarları

İsmi Yeri

Anadolu Ticaret Şirketi Trabzon Balık Pazarı

Eyüpzade Daniş Hacı Hüseyinzade Hamdi Şirketi Trabzon Balık Pazarı Hacı İzzetzade Habib ve Şürekâsı Yalı Han

Hacı Ali Hafızzade Hacı Hasan Rıza Kunduracılar

Hacı Menlazade Biraderler Mumhaneönü

Hacı Menlazade Kâmil Osman Efendi Balık Pazarı

Dühan Türk Anonim Şirketi Sipahi Pazarı

Sakizade Kemal Efendi Belediye Dairesi Altında

Alizade Biraderler Trabzon Millet Bahçesi Civarında Kaynak: 1926-1927 Türkiye Salnamesi, s. 737.

Cumhuriyetin ilk yıllarında tüm Türkiye’de olduğu gibi Trabzon’da da tütün üretimi ve satışları Reji İdaresi’nin denetimi altında yapılıyordu. 1925 yılında Reji Şirketi’nin yerini alan Türkiye Cumhuriyeti İnhisarlar İdaresi, artık tütün ziraatı ve satışı konusunda tek yetkili makam haline gelmiştir. Fakat İdare’nin Trabzon’daki bazı uygulamaları, gerek Trabzon tütüncülerini gerekse de Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası yetkililerini memnun etmiyordu. İnhisarlar İdaresi’nin tüccar ve üreticiyi zor duruma düşüren politikaları, 1929 yılı Mıntıka Ticaret Kongresi’nin de ana gündem maddelerinden biriydi. Burada dile getirilen şikâyetlere bakıldığında, tütünün Trabzon köylüsü için oldukça önemli bir ürün olduğundan söz edilmiş ve halkın tütün ziraatı ile iştigal etme sebebinin maişet ve geçim zorluğunun ortaya çıkardığı mecburiyetin bir neticesi olduğu ifade edilmiştir. Buna rağmen Trabzon tütün üreticilerinin teşvik edilmek yerine İnhisarlar İdaresi tarafından cezalandırıldığı ve mahsullerinin bir kısmının intifa hakkından mahrum edildiği

299 Türk Ticaret Salnamesi 1926-1927, s.545.

300 İstikbal, 5 Temmuz 1340.

301 Trabzon Vilayeti’ne Ait Malumat-ı İktisadiye ve İhsaiye... s.186

302

belirtilmiştir. İnhisarlar İdaresi’nin Trabzon köylü ve tüccarına yaşattığı zorluklardan söz edilen kongrede İdare’nin, 1928 yılında şehre büyük firma ve ticarethanelerin gelmemesinden istifade ederek meydanı boş ve rakipsiz bulduğu, bu itibarla Akçaabat istisna Trabzon tütünlerine değerinden çok düşük fiyat takdir ettiği ve zaruret içinde bulunan üreticiden yok pahasına mubayaada bulunduğu dile getirilmiştir. İdare, bu da yetmezmiş gibi kendi takdir ve hükmü ile bir kısım mahsule, ihrakiye303

namı vererek bedelsiz olarak bunları üreticinin elinden almıştı.304

Görüldüğü gibi Trabzon tütünün ihracında özellikle İnhisarlar İdaresi’nden kaynaklı bazı sıkıntılar yaşanıyordu. Bu durum Türk Ofis tarafından hazırlanan “Türkiye'nin İhraç

Ettiği Maden ve Tarım Ürünleriyle, İktisadi Durumumuz” adlı raporda da kendine yer

bulmuş ve 1929 yılı sonrası Trabzon ve havalisinden, Mısır’a yapılan tütün ihracı ve bu konuda yaşanan zorluklar dile getirilmiştir. Söz konusu raporda ilk olarak Trabzon, Artvin, Düzce tütünlerinin eskiden beri müşterisi bulunan Mısır piyasasına yapılan ihracatın 1929 senesinden itibaren tedricen azaldığı dile getirilmiş, 1929 yılında 4.495.339 lira kıymetinde ve 2.892.279 kilo değerinde yapılan ihracatın 1932 sonrasında büyük bir düşüş yaşayarak ve 1936’da 205.870 lira kıymetinde 283.991 kilo gibi cüzi bir seviyeye düştüğü ifade edilmiştir. Raporda bu düşüşün en büyük sebebi olarak Mısır Hükûmeti’nin tütün gümrük resmini menşelerine bakmaksızın 120 Mısır kuruşu gibi yüksek bir hadde çıkarması gösterilmiş, 1929’dan evvel Mısır piyasasına Türkiye’den senede 3,500.000 kilo iyi işlenmiş kıymetli tütün sevk edildiği fakat son senelerde bu miktarın 300.000 kiloya düştüğü ve bu yüzden Türk ekonomisinin bundan zarar gördüğü dile getirilmiştir. Mısır’da bulunan sigara fabrikalarının %90’nının British Amerikan Kumpanya’sının hâkimiyeti altında bulunduğu, bu kumpanya ile yapılacak anlaşmayla Mısır’a eskisi gibi çok miktarda tütün sevk edilebileceği ifade edilmiştir. Adı geçen raporda Trabzon, Düzce ve Artvin tütünlerinin alıcılarının az olduğu, buna bir de Mısır piyasasının mevcut durumu eklenince bu mıntıka çiftçilerinin ürünlerini satamadıkları ifade edilmiştir.305

1929 yılında Türk Ofis tarafından hazırlanan ve Trabzon tütün piyasasının yaşadığı zorlukların dile getirildiği raporun bir benzeri bu defa 1931 yılında Dış Ticaret Ofisi’nce kaleme alınmıştır. Bu raporda 1929 yılında Türkiye’nin Mısır’a 7.866.000 lira ihracat,

303 Yakıt vergisi

304 Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası 1929 Senesi… s.56

305

2.692.000 lira ithalat yaptığı hâlbuki 1930 yılında ihracatın 5.548.000 liraya düştüğü belirtilmiştir. Söz konusu rapora göre bu düşüşün temel sebebi, tütün ihracatının azalmasıydı. Gerçekten de 1930-31 yıllarında Trabzon’dan, Mısır piyasasına sevk edilen tütün miktarında Çin tütünlerinin devreye girmesi ve Mısır Hükûmeti’nin yüksek gümrük hadleri dolayısıyla büyük bir düşüş görülmüştür. Mısır Hükûmeti ile Türkiye arasında bu meselelere çözüm bulacak bir ticaret anlaşması imzalanmadığı için Trabzon tütünleri, yegâne mahrecinden mahrum kalmış, üreticiler zarar etmeye başlamıştı.306

Trabzon tütünlerinin en büyük alıcısı durumunda olan Mısır piyasasındaki bu gelişmeler ve yaşanan durgunluğun yanı sıra bu dönemde Trabzon tütünlerine rakip olan yeni tütün mıntıkaları da ortaya çıkmıştı. Trabzon’un tütün ihraç kapasitesini düşüren bu gelişmeler, 1931 Yılı Mıntıka Ticaret Kongresi’nde tafsilatlı bir şekilde dile getirilmiş ve çözüm önerileri ortaya konulmuştur. Kongrede ilk olarak Türk tütüncüğünün geri kalış sebepleri son 50 yılda yaşanan siyasi gelişmelere paralel olarak izah edilmiş, Yunan tütünlerinin son zamanlarda Türkiye’ye ciddi bir rakip olarak ortaya çıktığı ifade edilmiştir. Yunanistan’ın bu konuda elde ettiği başarıyı mübadele sonrasında özellikle Karadeniz Bölgesi’nden Yunanistan’a giden tütün uzmanı Rumlara borçlu olduğu vurgulanmıştır. 1931 Mıntıka Ticaret Kongresi’nde tütünün iktisadi değerini yükseltmek için atılması gereken bazı adımlar olduğu ifade edilmiştir. Tütüncülüğün inkişafı için alınacak tedbirler başlığı adı altında sıralanan ve hayata geçirilmesi elzem olarak görülen bu önlemler şunlardı:

●Milli iktisadımızın bel kemiği ve istihsal hayatımızın merkezi sikletini teşkil eden tütüncülüğümüz hakkında çok esaslı tedbirlerin alınması ve hatta münhasıran tütün ve tütüncülük hakkında çalışmak üzere erbab-ı ihtisas ve zürradan mürekkep hususi bir tütün cemiyetinin teşkili

●İyi tütün yetiştiirmek, cinsleri ıslah etmek üzere ziraat enstitülerinin vucuda getirilmesi

●Ziraat Bankası’nın tütüncülere uzun vade ile çok az faizle kredi vermesi ●Ecnebi memleketlerinde inhisar idaresi tarafından mühim merkezlere Türk tütünleri satış mağazalarının tesisi

306

●Ecnebi gümrüklerinde tütünlerimize karşı tatbik edilmekte olan farklı tarifelerin tadili için Hükûmet tarafından teşebbüsat icrası

●Tütünlerin imal ve terbiyesinde koku ve nefaset hususunda daha büyük bir itina ile çalışılması

●İnhisar İdaresinin mubayaalarında halkın enerjisini kıracak derecede noksan fiyat teklif edilmemesi ve malın müstahsili tatmin edecek ve hiç olmazsa maliyet fiyatından noksan düşmeyecek bir fiyatla alınmasına itina edilmesi.307

1929 sonrasında kaleme alınan raporlarda ve çeşitli platformlarda da dile getirildiği gibi Trabzon’da yapılan tütün ihracatı, 1929 buhranı sonrasında azalma eğilimine girmişti. Zira 1930 yılında Trabzon’dan (Akçaabat hariç) 68.449 kilo tütün ihraç edilmiş ve karşılığında 109.000 lira para kazanılmıştı.308

Tütün satışlarında görülen bu durgunluk üzerine yetkililer, üreticilerin boşu boşuna zahmet çektiğini ve çektiği zahmeti kazanca dönüştüremediğini ifade ederek tütün ziraatının azaltılması gerektiğini belirtiyordu.309 Görüldüğü üzere 1929 ertesinde tütün piyasası ekonomik kriz ortamında dibe vurma noktasına gelmişti. Fakat 1935 sonrasında gittikçe yükselen tütün satışları, İkinci Dünya Savaşı yıllarında büyük bir ivme kazanmıştır. İkinci Dünya Savaşı yıllarında fındık ihracatının dahi önüne geçerek Trabzon köylüsünün yüzünü güldüren bu ürünün 1939 sonrasındaki üretim ve satışı ilgili olarak ilerleyen bölümlerde daha tafsilatlı bilgiler verilmiştir.