Yedinci yıl ve ellinci yıl: Şemita ve Yovel

Tora İsrail topraklarındaki sadece haftalık, aylık ve yıllık zamanı değil elli yıllık bir zaman dilimini düzenlemiştir ve bu düzenleme sadece dini hayatla değil sosyo-ekonomik hayatla da ilgilidir. Haftalık Şabat gibi, yıllar içinde de -geleneksel

olarak Tişri ayıyla başlayan güneş yılı hesabına göre sayılan-663 _{her yedinci yıl}

662 _{Müslim, a.g.e., Cuma, Hadis No: 854, 852, II, 585, 583.} 663 _{Sforno, a.g.k., Leviticus, 25: 8.}

bitimi,664 Şabat (ya da Şemita- feragat, serbest bırakma) yılı olarak kutsanmıştır. Bu yılla ilgili kurallar çoğunlukla toprakla ilgilidir. Kurallara göre, Şemita yılı toprak ekilmemeli, ürünleri toplanmamalı, biçme ve budama gibi hiçbir tarımsal faaliyet yapılmamalı ve toprağın kendiliğinden çıkan ürünleri hayvanlar dâhil dileyenin yemesi üzere herkese açık olmalıdır (Çıkış, 23: 10-11; Levililer, 25: 1-7).

Şemita yılının kutsiyetinde Tanrı adına, yani Tanrı’nın onurlandırılması için Şabat ilan edilmiş olması önemlidir: “…Ülke’ye geldiğinizde toprak (belirli yıllarda) Tanrı adına Şabat (adı altında) dinlenecektir” (Levililer, 252: 2). Bu yıl, dünya işlerine ara verip Tanrı’yla yakınlaşmak için bir fırsat olarak görülmüştür. Bu yıl da yaratılışı ve kâinatın esas sahibini, evrendeki tek gerçek gücün doğa kanunları değil Tanrı olduğunu, bu dünyanın asıl dünya olan manevi dünyaya bir koridor olduğunu ve tüm zamanı maddiyatın peşinden koşmakla harcamaktan vazgeçmeyi hatırlatan

bir semboldür.665 _{Diğer taraftan, bir nevi toprağı yedi yılda bir nadasa bırakmak}

demek olan Şemita, Yahudilere bir rahmet olarak yorumlanmıştır. Çünkü normalde, toprak daha verimli olsun diye iki yılda bir nadasa bırakılır, şemitada bu süre genişletilmiştir. Bu durum, Ülke’nin yedi yıl boyunca bereketli olacağına ve bu süre

zarfında toprağı nadasa bırakmaya ihtiyaç duyulmayacağına da işaret eder.666

Nitekim Tora’ya göre Tanrı, Şemita kurallarına hürmet edilmesi durumunda toprağı kesintisiz ürün verecek şekilde bereketlendirme sözü vermiştir (Levililer, 25: 20-22).

Bu yıl bitiminde (parasal) alacaklardan da feragat edilmesi,667 _{akran olan}

(Yahudi) borçlunun sıkıştırılmaması istenir. Ardından bu emre itaatin de Ülke’ye bereket getireceği ve böylece Ülke’de yoksulun kalmayacağı bildirilir (Tesniye 15: 1-6). Bu yılın sonunda, tahsilat zamanı gelmiş olan alacaklı, hakkından feragat etmeye mecburdur. Ancak hahamlar borcun kanunen düşse de ahlaken düşmediğini, borçlu borcu ödemek isterse alacaklının bunu alabileceğini, borçlunun maddi durumu

664 _{Bu yedi yılın sayımı da pek çok hükümde olduğu gibi, kutsal topraklar fethedilip topraklar}

paylaşıldıktan sonra yani ülkeye girmek için Yarden nehrini geçtikten 14 yıl sonra sayılmaya başlanmış, 64. yıl ilk Yovel kutlanmıştır. Rambam, Mishneh Torah (transl. Sefaria Community), https://www.sefaria.org/texts/Halakhah/Mishneh%20Torah, (03.02.2017), Sabbatical Year and the Jubilee, 10: 1.

665 _{Farsi vd., a.g.e., III, 557.} 666 _{Sforno, a.g.e., Leviticus, 25: 3.}

667 _{Bu parasal feragattan dolayı, Şemita yaklaşıyor diye ihtiyaçlıya yardım etmeyip onu Rabb’e}

yakındırmak Tora’da hususen yasaklanmış, fakire borç vermenin kişiyi kederden kurtarıp mübarek kılacağı belirtilmiştir (Tesniye, 15: 9-11).

iyiyse alacaklının borcu isteme hakkına sahip olduğunu belirtmişlerdir.668 _Talmud’da

parasal feragatın, tarımsal feragat olduğu zaman geçerli olduğu kuralı vardır.669

Böyle olsa bile hahamlar parasal feragatı askıya almamış, bu durumda Şemita yaklaşınca insanlar borç vermekten çekinince, feragat emrinin bireysel işlemlerle ilgili olduğu, tahsilatı mahkemeye havale edilen borçların ise Şemita yılı sonunda da

silinmeyeceği şeklinde bir kolaylık sağlanmıştır.670

Tora’da, Ülke’de Şemita yılları yedi defa geçtikten sonra gelen her ellinci yıl da “Yovel- özgürlük” yılı olarak kutsal ilan edilmiştir. Tarımsal yasaklar bu yıl da geçerlidir. Bu yılın borçlarının silinmesi söz konusu değildir ama bir nedenden dolayı el değişmiş atasal mülkün (kutsal topraklardaki pay) ilk sahibine geri dönmesi belirlenmiştir (Levililer, 25: 8-10). Bu konuda geçtiğine göre toprağın mülkiyetinin esas sahibi Tanrı’dır ve toprağın sakinleri ise burada misafir olduğu için, topraklar daimi surette satılamaz, mülkiyeti devredilemez. Ancak toprak sahibi, fakirlikten dolayı toprağını satmak zorunda kalırsa, toprak süreli olarak satılabilir veya kiraya verilebilir. Tora’da, Yovel yılı gelmiş olmasa da, toprağını satan kişi ya da yakın akrabalarına, geçici olarak satılmış olan mülkü fidye karşılığı geri alma hakkının tanınması da belirlenmiştir (Levililer, 25: 23-28).

Tora’da, Yovel yılında İsrailoğulları için özgürlük ilan edileceği, herkesin mülkünü geri alacağı gibi ailesine döneceği de belirlenmiştir. Herkesin ailesine dönmesi, ilgili pasuklarda açıklandığı üzere, kadın erkek tüm Yahudi kölelerin serbest bırakılması demektir (Levililer, 25: 10, 13). Bu durum, bir hırsızlık suçunun maddi cezasının tazmini için alınan mahkeme kararı nedeniyle köle statüsünde

bulunan Yahudiler için de bir genel af mahiyetindedir.671 _{Şemita ve Yovel yılları}

hakkındaki tüm bu kurallara baktığımızda, Tanrı’nın halkının yaşadığı bir ülkede kimsenin sürekli borçlu ya da köle statüsünde olmayacağı, bu konuda halkın kendine düşen görevleri yapmasının, ülkeye zenginlik getireceği anlaşılır.

II. Bet-Amikdaş’ın yıkımından sonraki tarihsel süreçden dolayı Yovel yılının hesabı tutulamamış, bu nedenle bu yıl hakkındaki emirler de yerine getirilememiştir.

668 _{TB, Gittin 37 b.} 669 _{TB, Gittin 36a.} 670 _{TB, Gittin 36b.}

Bu hesabın tutulmasının ve Yovel’in ilan edilmesinin Yahudi Yüksek Mahkemesi

(Sanhedrin)’nin görevi olduğu düşünüldüğü için,672 _{hâlihazırda bu mahkemenin}

bulunmayışı da, Yovel yılıyla ilgili kuralların uygulanamamasında etkilidir. Böyle olsa bile Şemita yıllarının hesabı tutulmuş, ancak hahamlar Şemita’nın, Tora’daki kurallarla değil kendi öngördükleri kurallarla devam ettirilmesi kararını

almışlardır.673 _{Görüldüğü gibi uzun bir tarihsel süreçten geçen bir şeriatın zamanla}

bağlantılı kurallarının uygulanabilirliği konusunda, şeriatta belirlenen takvimin tarihlerinin şaşırılmaması önemlidir. Bu konuda uygulamaların taşıyıcısı olan gelenek de takvimi şaşırmışsa ilgili kurallar ebedi bağlılık istese bile hükümsüz kalacaktır.

Tora takvimde Şabat’ta olduğu gibi yedi sayısıyla bağlantılı olan kutsal zamanların umumi anlamları olduğuna inanılır. Bu konudaki kabalistik (batınî) yorumlara göre “yedi” süreci, dünyevi bir sürecin tamamlanışını temsil eder. Zamanın yedi ve yedinin yedi katına bağlı olarak Şabat, Şemita ve Yovel olarak taksim edilmesi, Yaratılış’ın bütününün (yaratılış sürecinin/ tüm zamanın) Tanrı’ya ait olduğunun ve yoktan var edilmiş bu sürecin bir sonunun olduğunun unutulmaması

gerektiğini hatırlatan bir sembolüdür. Nitekim ilk ve son olan sadece Tanrı’dır.674

Tora yasasaının antik çağdaki tarihsel arka planına baktığmızda, Sumerlilerde de yedi gün geçmek, yedi dağ aşmak, yedi ışık, yedi ağaç, yedi kapı (yeraltı dünyasının yedi kapısı) gibi yedi sayısının önemine vurgu olduğu dikkat çeker. Ayrıca Sumer okul tabletlerinden, haftanın altı günü çalışıp yedinci günde dinlendikleri anlaşılır. Bu kültürün Yahudiliğe Şabat olarak geçtiği iddia edilir. Buna göre Şabat’ın Cumartesi günü kutlanması da Babillilerden öğrenilmiştir. Çünkü Babilliler, her ayın yedinci gününü “Şapatu” ismiyle kutlarlardı. Bu gün, üzgünlüğü ve nefis terbiyesini ifade eden ve Satürn gezegenine adanan bir gündü. Satürn, kötü güçlerin temsilcisi olarak görülürdü ve Saturday (Cumartesi) de ismini bu

672 _{Bu konuda, “Kendine Şabat yılı sayacaksın…” (Levililer, 25: 8) mitsvasında tekil şahsa hitap eden}

emrin, toplumu temsil eden en üst kuruma yönelik olduğu açıklaması vardır. Chizkuni, a.g.e., Leviticus, 25: 8; Jacob ben Asher, a.g.e., Leviticus, 23: 15.

673 _{Farsi vd., a.g.e., III, 566-569.}

674 _{Hatta evrene 7000 yıllık ömür biçilmiş ve bunun 1000 yılının evrenin yıkılış süreci olduğu ileri}

sürülmüştür. Buna göre, 7000 yılın sonunda Büyük Yovel (kıyamet) gerçekleşecektir. Bu batınî yorumlar Tanah’taki bazı pasuklardan çıkarılmıştır. Ayrıntılı bilgi için bk. Bahya, a.g.e., Bamidbar, 10: 35: 5.

gezegenden almıştır. Buna göre Yahudiler, bu güne olumlu anlamlar yükleyerek,

günü neşeli bir ibadet ve dinlenme gününe çevirmişlerdir.675 _{Belki iddia ters yönde,}

yani Babil kültürünün peygamber şeriatlarından etkilenmesi şeklinde doğru olabilir. Nitekim Musa (a.s.)’nın şeriatından önceki şeriatlarda da haftalık bir ibadet gününün (Şabat’ın) olması doğal ve muhtemeldir. Semavi ve beşeri düzenlerdeki benzerlikler de kültürel etkileşimler de doğaldır. Ancak etkileşim birebir olmaz. Bir kültürden diğerine geçen bir uygulama, yeni kültüre adapte edilerek yeniden anlamlandırılır.

Kur’an’da kutsal zamanlarla ilgili kadir gecesi, Ramazan ayı, haram aylar gibi- sınırlı konular vardır ve zamanın düzenlenmesi yıllıktır, bir yıldan ötesi planlanmamıştır. Tora’daki yedinci ve ellinci yıllarla ilgili kurallardan borçları affetmek, zamana bağlı olmayan hayırlı bir davranış olarak teşvik edilmekle birlikte alacaklının isteğine bırakılmış (Bakara, 2: 280), kölelerin özgür bırakılmasına da toplumsal bir sorumluluk olarak teşvik edilmiştir (Bakara, 2: 177; Beled, 90: 13). Kur’an’da özel mülkiyetle ilgili olarak, mülk sahibinin haklarının Tora’da olduğundan daha geniş olduğu söylenebilir.

3.3. Yasa Kitabı’nda Günlük Yaşamla İlgili Kurallar