Rabbânî Yahudiliğe göre Yasa Kitabı’nı açıklayan Sözlü Tora ve

Rabbânîlikte, Yasa Kitabı’nın içerdiği kuralların anlaşılması, güncel yaşamda uygulanması ve bu bakımdan farklı dönemlerde sürekliliğinin sağlanması konusunda, Musa (a.s.)’dan sonra nakledilerek sürdürüldüğüne inanılan sözlü gelenek, özellikle Ezra döneminden sonra önemli derecede etkili olmuştur. Rabbânî geleneğe göre Tanrı, Musa (a.s.)’ya Sina dağında Yazılı Tora’yı verdiği gibi, bu kitabın açıklamasını, nasıl yaşanacağını da öğretmiş ve bu bilgi de “Sözlü Tora” olarak

117 _{Sarna, S., EJ, III, 578. Aynı yerde geçtiğine göre MÖ. ikinci asrın ortalarında peygamberlik}

kurumunun bittiği kabul edilmiştir.

118 _{John Macdonald, “Samaritans”, EJ, XVII, 719, 727.}

119 _{Mezmurlar kitabında mesihin Siyon’da çıkacağı, Rabb’in oğlu olduğunu söyleyeceği ve}

yeryüzüyle milletlerinin ona miras verileceği haber verilir (2: 2-9). Daniel kitabında ise insanoğluna benzer birinin ebedi bir krallık kuracağı kehaneti yer alır (7: 13-14). Bu mesih inancı Tanah’ın redaksiyon devri kapandıktan sonra (MÖ. 220), zamanın sonunda ortaya çıkacak eskatolojik bir kurtarıcının beklentisine dönüşmüştür.

120 _{Harman, “Yahudilik- İnanç Esasları”, DİA, 2013, XLIII, 202.} 121 _{Harvey, EJ, XX, 44-45.}

nesilden nesile aktarılmıştır.122 _{İsrail halkının Mısır’dan çıkışından Musa (a.s.)’nın}

vefatına kadar çölde geçen kırk yıl,123 _{Musa (a.s.)’nın Tora’yı ve Tora merkezinde}

Sözlü Tora denilen bir dini yaşantıyı öğretip iyice yerleştirmesi için oldukça iyi bir süredir. Her ne kadar Tora’da İsrail halkının kutsal topraklarda uygulamaya başlayacakları kurallar olsa da, inanışlara göre, çölde bunları da açıklamış ve öğretmiştir.

Tanah’ta Sözlü Tora’ya delalet ettiği düşünülen kelimeler vardır. Örneğin, “Tanrı Moşe’ye: “Huzurum’a (dağa) çık ve orada kal” dedi. “Sana, yazdığım taş levhaları; (halka) öğretilmesi için Tora’yı ve Emri vereceğim” (Çıkış, 24: 12)124

pasuğunda geçen “Tora” Yazılı Tora, “mitsva- emir” lafzı ise Musa (a.s.)’nın halka

öğrettiği “Sözlü Tora” olarak yorumlanmıştır.125 _{Bu kelimelerin levhalarda yazılı}

olan şeylere işaret ettiği; Tora’nın levhalarda yazılı olan on emrin birincisini, emrin ise diğer dokuzunu ifade ettiği; Tora’nın negatif, emrin ise pozitif emirler olduğu

yorumları da vardır.126 _{Yine, “Rabb’in Sina dağında Musa aracılığıyla kendisiyle}

İsrail halkı arasına koyduğu hükümler (hukim), kanunlar (mişpatim) ve öğretiler bunlardır” (Levililer, 26: 46) pasuğundaki hükümler ve kanunlar ifadeleri; sözlü yasalar (midrashot) ve yazılı yasalar olarak açıklanır ve bu ifadeler Musa (a.s.)’ya

Sina dağında her ikisinin de vahyedildiğine işaret olarak yorumlanır.127

Sözlü Tora’nın nasıl nakledildiği konusunda Talmud’da geçtiğine göre, Musa (a.s.) doğrudan Rabbinden aldığı Sözlü Tora’yı, önce kardeşi Harun’a, sonra Harun’un oğulları Elezar ve İtamar’a, sonra kavmin yetmiş ileri gelen yaşlısına, sonra da tüm halka öğretmiştir. Ardından bütün bu aşamalarda hazır bulunan Harun, ardından oğulları ve ardından yaşlılar, mitsvayı sırayla tekrar öğretmiş ve

122 _{Bu bilgiler ve Tora ile Talmud’dan delilleri hakkında bk. Rambam, Introduction to the Mishnah,}

section 2.

123 _{Bu kırk yıl Musa (a.s.)’nın 80-120 yaşları arasıdır. bk. Israel Abrahams, “Moses”, EJ, XIV, 522.} 124 _{Tercüme için bk. Farsi vd., a.g.e., II, 299.}

125 _{Sforno, a.g.k., Exodus, 24: 12; Yonah Gerondi (ö. 1264), Yonah on Pirkei Avot,}

https://www.sefaria.org/Rabbeinu_Yonah_on_Pirkei_Avot?lang=bi, (16.06.2016), Exodus, 24: 12. Talmud’da, Tora’nın büyük bir kısmının yazılı olarak aktarıldığı, yazılı Tora’nın herkesçe anlaşılmayan bahislerinin açıklaması olan Sözlü Tora’nın ise azınlıkta olduğu görüşüne karşılık yazıyla aktarılamayan Sözlü Tora’nın çoğunlukta olduğu görüşü de vardır (bk. TB, Gittin 60b).

126 _{Jacob ben Asher, a.g.k., Exodus, 24: 12.} 127 _{bk. Sifra, Bechukotai, chapter 8: 10.}

açıklamışlardır. Böylece her kişi bir mitsvayı dört kere dinlemiştir.128 _Rabbânî

bilginler, daha sonra ezberlenerek aktarılan Sözlü Tora’nın, Talmud’un tamamlanışına kadarki son raviye kadar muttasıl (kesintisiz) isnatlı bir rivayet

zincirinin varlığını kabul ederler.129

Yahudi düşüncesinde, Sözlü Tora ile aktarılan Tora yasasının uygulanması konusunda yaklaşık 1200 yıl kadar birlik olduğu kabul edilir. Sonraki dönemler yaşanan tarihi karmaşalar ve Tora geleneğiyle ilgili şüpheleri ve farklı görüşleri karara bağlayacak merkezi otoritenin olmaması nedeniyle emirlerin uygulanışı konusunda farklılıklar oluşmuştur. Bu nedenle din adamları, görüş ayrılıklarını süzgeçten geçirip bir araya toplamış ve karara bağlayarak Yahudi yaşantısının temel kaynağı olan Talmud’u oluşturmuşlardır. Yahudi toplumunun geneli tarafından kabul edilen ve böylece kesinlik/değişmezlik kazanan Talmud’daki kural ve kararlara

aykırı davranmak yasaklanmıştır.130 _{Yani Talmud sadece Tora kanunlarının ilk}

dönemki uygulamalarını değil, sonraki süreçteki otoritelerce kabul gören geleneği de kapsar ve bu geleneğin Tora kurallarını anlama konusunda büyük önemi vardır. Burada Babil (Talmud Bavli) ve Yeruşalim’de (Talmud Yeruşalmi) olmak üzere iki ayrı Talmud’un derlendiği ve Babil Talmudu’nun daha muteber kabul edildiği

söylenmelidir.131

Rabbânî gelenekte, kaynak olarak Sözlü Tora’nın neredeyse Yazılı Tora’yı geçen bir önemi vardır. Nitekim bu geleneğe göre Tora, sadece okunarak anlaşılabilecek salt bir metin değildir. Rabb’in sonsuz sözü olarak Musa’ya öğretilen yöntemlerle analiz edilmesi gereken bir metindir. Bu analizde Sözlü Tora’ya dayanan

128 _{TB, Eruvin 54b.}

129 _{Rambam, Talmud’un derleyicisi R. Aşi (ö. 427)’den Musa (a.s.)’ya kadar 40 râvî tabakasından}

oluşan muttasıl bir rivayet zinciri oluşturmuştur. Ayrıntılı bilgi için bk. Toprak, a.g.e., s. 156-161. Ayrıca bk. Rambam, Introduction to the Mishnah, section 2.

130 _{Böylece tüm Yahudileri bağlayacak şekilde yeni Rabbânî kurallar üretmenin de son bulduğu kabul}

edilir. Talmud’da hizipçilik yasaklanmıştır. Bu Tora’daki yas için bedeni yaralamayı yasaklayan “…Matem işareti olarak kendinizi kesmeyin” pasuğundaki “lo titgodedu- bedeninizi kesmeyin” lafzının “hizipleşmeyin” şeklindeki yan anlamından çıkarılır. Bu ve paragraftaki bilgiler için bk. Farsi vd., a.g.e., V, 305, 304-307, 372.

131 _{bk. Michael L. Rodkinson, The History of the Talmud, The Talmud Society, Boston, 1918, s. 19.}

Talmud Yeruşalmi, Talmud Bavli’den 150 yıl kadar önce tamamlanmış olup, Erets Yisrael’deki büyük bir baskı ortamında derlendiği için, barış ortamında derlenen Talmud Bavli’ye göre daha az kapsamlıdır. bk. Farsi vd., a.g.e., II, 629- 630.

gelenek ve Talmud literatürü büyük önem arz etmektedir.132 Bu nedenle özellikle ahkâm alanına giren konularda, Tora’yı tefsir etmek için Talmud bilgisine sahip olmak gerekli görülmüştür. Tora’daki, zahiren birine bedensel bir zarar veren kişiye ceza olarak aynı zararın verilmesi şeklinde anlaşılan ve “Göze karşılık göz…” (Çıkış 21: 24-25) diye başlayan pasuklar bu gerekliliğe verilebilecek en bariz örnektir.

Nitekim bu ceza, “göze karşılık gözün tazminatı” şeklinde anlaşılmıştır.133 _Sebep

olunan zararların ve acının parasal tazminatını ödemek şeklindeki bu uygulama sözlü

geleneğe dayandırılır.134

Rabbânî gelenekte, Tora’nın korunması, öğretimi ve dinamik kalması konusunda Sözlü Tora’yı koruyarak aktaran ve Talmud’u oluşturan Rabbânîlerin, yani din adamlarının büyük önemi olmuştur. Öyle ki Sefer Tora’dan öğrenilen mitsvalar (DeOrayta) gibi, hahamların koyduğu ve tüm otoritelerin kabul ettiği mitsvalar da -bunları sayıca ve bilgice onlardan üstün bir Bet-Din (23 yargıçlı

mahkeme) iptal etmedikçe-135 bağlayıcı kabul edilmiştir. Ancak Yazılı Tora’daki

mitsvalarla eşdeğer düzeyde olmayan bu kuralların ihlali durumunda, cezalar da

onlarınki gibi değildir. Bu kurallara “DeRabanan- hahamlarca öngörülmüş” denir.136

DeRabanan, ya “gezera” denilen, bir yasağın ihlaline yol açabilecek

davranışları yasaklayıcı çit niteliğindeki kurallar şeklindedir ki137 _Talmud

kapandığından beri yerel kısıtlamalar dışında herkesi bağlayıcı yasak koyma yetkisi kaldırılmıştır. Ya da “takana” veya “minag- gelenek” denilen toplumsal düzeni koruyup pekiştirici uygulamalar şeklindedir. Takana türünden kurallar,

132 _{bk. Rambam, Introduction to the Mishnah, section 2: 25-27.}

133 _{Rashi, a.g.k., Exodus, 21: 24; Rashbam, a.g.k., Exodus, 21: 24; Sforno, a.g.k., Exodus, 21: 24.} 134 _{TB, Bava Kamma 84a; Mishnah (transl. Sefaria Community),}

https://www.sefaria.org/texts/Mishnah, (21.06.2016), Bava Kamma 8: 1.

135 _{Çünkü böyle bir Bet-Din’in kararlarının hükümsüz kılınamayacağı kuralı vardır. bk. Mishnah,}

Eduyot 1: 5.

136 _{Avraham Yitzchak Hakohen Kook (ö. 1935), For the Perplexed of the Generation (transl.}

Sefaria Community),

https://www.sefaria.org/For_the_Perplexed_of_the_Generation?lang=bi&p2=For_the_Perplexed_of_t he_Generation.13.10&lang2=bi, (20.06.2016), 13. böl. (20. yy.’ın etkili bir dini lideri olan müellif, eserinin bu bölümünde Sözlü Tora, Talmud ve Bet-Din’in yasama alanındaki önem ve fonksiyonu hakkında bilgi vermiştir); Rothkoff, EJ, XIV, 372.

137 _{“Gezera”ya Şabat’ın ihlaline engel olacak yasaklar örnek verilebilir. Bu yasaklara “Şevut- İmtina”}

denilmiştir. Bir Gezera, cemaatler arası farklı uygulamalardan dolayı her cemaat için gerekli olmayabilir, ancak Yahudi toplumunun genelinde benimsenmişse kanunlaşır ve peygamber bile onu iptal edemez. bk. Farsi vd., a.g.e., V, 377.

başlangıcından beri138 _{Yahudi hukukunun yasal kaynaklarından biri olmuştur.}139

Esasında “takanot”, değişen şartların icabına göre mevcut yasaları (DeOrayta) yorumlayarak, Tora’nın çağa uyum kabiliyetini geliştirme çabasıdır denilebilir.

DeRabanan’ın bu iki türü İslam hukukunda istinbat ve içtihada karşılık gelebilir.140

Tora’daki yasakların ihlalini önleyici, emredilen düzeni sağlayıcı ve önemli tarihi olayları vurgulayıcı mahiyette olan DeRabanan kuralların, Tora’ya ekleme

veya eksiltme anlamına gelmediği kabul edilir.141 _{Ayrıca, hahamların kanun koyma}

yetkisi de yine Tora’daki, “Sizden önce uygulanan iğrenç geleneklerin uygulanmaması için nöbetimi tutun (emanetimi koruyun)” (Levililer, 18: 30) şeklindeki emre dayandırılır. Buradaki, bağlamdan anlaşıdığına göre cinsel ahlaksızlıklar gibi iman edenleri murdar edecek her türlü şeyden uzak durma emri, daha önce tüm ulusa yönelik geldiği için (Levililer, 18: 26), bu ikinci kerede yargı organları ve hahamlara hitap edildiği düşünülmüştür. Ancak bu, tekit amaçlı bir tekrar da olabilir. Hahamların Tora’nın mitsvalarını korumak için önlem alma görevleri de, bu görev nedeniyle koydukları -Şabat’ın ihlalini önleyici ilave yasaklar

gibi- koruyucu çit niteliğindeki yasakların bağlayıcı olduğu da buradan çıkarılır.142

Hahamların kararlarının bağlayıcılığı ise “Sana öğretecekleri öğretiye ve sana söyleyecekleri yargıya göre davranmalı, sana açıklayacakları karardan sağa ve sola sapmamalısın” (Tesniye, 17: 11) pasuğuna dayandırılır. Bu ifade, Tora’nın devam eden yaratıcılığının, din bilginlerine emanet edildiği şeklinde anlaşılmıştır. Hatta bu konuda Ramban’ın açıklamalarında, Tanrı’nın Ruhu’nun Mabed’in hizmetkârı olan bu din adamlarının üzerinde olduğu ve bu nedenle hata yapmaktan

korunacakları ifadeleri vardır143 _{-ki bu anlayışı Hıristiyanlık’ta kilise hakkında}

138 _{Musa (a.s.), Yeşu ve Ezra gibi peygamberlerin koydukları bazı kanunlar da takana sınıfındandır.}

Bunlara Musa (a.s.)’nın her bayramda, o bayramla ilgili kanunların öğrenilmesini öngören takanası örnek verilebilir (bk. TB, Megillah 4a).

139 _{Paragraftaki bilgiler için bk. Yehiel Kaplan, “Takkanot”, EJ, XIX, 440-442, 445.} 140 _{krş. Toprak, a.g.e., s. 164.}

141 _{Rambam, Introduction to the Mishnah, section 13.}

142 _{Rashi, a.g.k., Leviticus, 19: 30; Sforno, a.g.k., Leviticus, 19: 30; Sifra, Acharei Mot, chapter 13:}

22; Ovadiah Bartenura (ö. 1515), Bartenura on Pirkei Avot, https://www.sefaria.org/Bartenura_on_Pirkei_Avot?lang=bi, (01.08.2016), chapter 1: 1: 8; Farsi vd., a.g.e., V, 68, III, 379.

143 _{bk. Ramban, Moshe ben Nachman (ö. 1270), Commentary on the Torah (transl. Sefaria}

Community), https://www.sefaria.org/texts/Tanakh/Commentary/Ramban, (18.07.2017), Deuteronomy, 17: 11.

görürüz-. İfadenin bağlamı (Tesniye, 17: 8-13) çerçevesinde yapılan yorumlara göre burada itaat emrine muhatap olan kişi, belirsiz bir yargı konusunda karar veremediğinde danışması gereken üst merciin (Sanedrin, yoksa mevcut olan mahkeme) kararına, kendince kararı uygun görmese de uyması gereken hâkimdir. Bu

durumda üst mahkemeye karşı asi olan hâkimin cezası idamdır.144 _{Bu yorumlar, din}

adamlarını da geleneğe ve çoğunluğun görüşüne aykırı davranma konusunda sınırlayıcıdır. Burada bu sınırlamanın, ilgili pasuklarda geçtiği üzere çözülememiş, zor davalar hakkında olduğu ve kararları bağlayıcı olan hahamların da bu davaların

taşındığı üst mahkeme yetkilileri olduğu söylenmelidir.145 _{Sonuç olarak otoritenin}

uzmanlığındaki kararların bağlayıcılığı mitsvalarla aynı düzeyde olmasa da bunlara

uymamak, Tora’nın bir yasağını çiğnemek mesabesinde kabul edilir.146

Günümüzde çoğunluğu Türk kökenli olan ve sayıları fazla olmayan Karâî Musevîleri, Musa (a.s.)’ya sadece yazılı Tora’nın verildiğine inanır ve Sözlü

Tora’nın da Rabbânîlerin de otoritesini tanımaz.147 _{Karaîlik mezhebi, tıpkı tarihe}

karışmış olan Saddûkî mezhebi gibi, Ferîsîlerin148 _{kendi isteklerini tatmin için}

koyduklarını düşündükleri Talmud’dan yüz çevirmişlerdir.149 _{Ancak modern}

Yahudilik (Ortodoks- Rabbânî Yahudilik) Sözlü Tora’ya kutsiyet atfeden Ferîsîliğe dayanır.150

144 _{Asi hahamın, temeli Tora’da bulunup açıklaması geleneksel Rabbânî yorumlarla anlaşılan}

konulardaki isyanından sorumlu olduğu vb. görüşler vardır. Bu ve paragraftaki açıklamalar için bk. Sifrei Devarim, 152-155; TB, Sanhedrin 87a; Rashi, a.g.k., Deuteronomy, 17: 8-9, 11; Sforno, a.g.k., Deuteronomy, 17:8; Chizkuni, a.g.k., Deuteronomy, 17:8-9; Leviticus, 27: 2.

145 _{Davalar hakkında bk. Ibn Ezra, a.g.k., Deuteronomy, 17: 8-9, 11.} 146 _{Farsi vd., a.g.e., V, 371-379.}

147 _{Karâilik, MS. VIII. yy.’da Ferîsîlerin çoğalmasıyla birlikte Sefer Tora’nın unutulacağı}

endişesindeki Anan ben David tarafından kurulmuştur. Bu şahsın mezhebi Saddûkî mezhebidir. Talmud ve diğer Rabbânî eserleri reddederek, sadece Sefer Tora’yı otorite olarak kabul etmiştir. Bu nedenle Tora’yı okuyup anlamada literalizmi (harfi harfine anlamayı) ilke edinmiştir. Bu durumda, her araştırmacı Tevrat’ı uzman görüşleri gerekmeden anlayabilir. Bu mezhepte İsa (a.s.) ve Muhammed (a.s.)’in peygamber oldukları, ancak Musa şeriatına tabi oldukları inancı da vardır. bk. Durmuş Arık, “Türk Yahudiler: Kırım Karâîleri”, Dinî Araştırmalar, C. 7, S. 21, s. 27-31.

148 _{Ferîsîler, İsa (a.s.) döneminde Yasa’ya ve ona dayandırılan kurallara sıkı sıkıya bağlı dindar bir}

Yahudi mezhebidir. Saddûkîler ise sadece Musa’nın kitaplarını kabul eden akılcı bir mezheptir. Ahirete ve cin, melek gibi doğaüstü varlıklara inanmazlar. Ayrıntılı bilgi için bk. J. E. H. Thomson, “Pharisees”, ISBE, IV, 2361-2365; J. E. H. Thomson, “Sadducees”, ISBE, IV, 2658-2661.

149 _{Zafer İslâm Hân, et-Talmûd- Târihuhu ve Teâlîmuhu, Dâru’n-Nefâis, Beyrut, 1985, s. 51.} 150 _{Günümüz Yahudilerin büyük çoğunluğu, siyonizmi inşa eden Rabbânî mezhebindendir. Sayıları az}

olan Karaim Musevilerinin çoğu İsrail’de Ürdün nehrinin batı yakasındaki Nablüs şehrinde yaşamaktadır. Karaim Yahudileri sadece kendi ellerindeki hususi Sefer Tora’ya inanırlar. bk. Muhammed Takıyüddîn b. Abdülkâdir el-Hilâlî (ö. h. 1407), Hadîsü Mea Zâirin Kerîm, el- Câmietü’l-İslâmiyye, Medîne, 1972, s. 20.

Sonuç olarak Rabbânî gelenekte Yazılı Tora’nın korunup gözetilmesinde, Sözlü Tora, Talmud ve bunları taşıyıp yorumlayan din adamları etkili olmuştur. Peygamberlere vahyedilen buyruklardan başka, bunların nasıl uygulanacağının da vahyedilmesinde bir abeslik yoktur. Gelenek ise değişimin getirdiği yeni yorum ve uygulamalarla birlikte Kitap ve Sünnet’in taşıyıcısıdır ve bunlardaki kuralların sürekliliğinin sağlanmasında önemli bir etkendir. Bu nedenle Talmudist Rabbânî Yahudilik’te -ve İslamiyet’teki Ehl-i Sünnet’te- olduğu gibi dinler içinde geleneğe önem veren mezhepler daha çok yaygınlaşmıştır. Ancak bu durumda oluşan geleneği kutsama sorunu, dinlerin çağa uyumunun karşısında bir engel görülerek muhalif seslere neden olmuştur.