Genel Yaklaşım

Uluslararası hukuk oldukça karmaşık ve heterojen bir hukuk dalıdır. Ayrı ayrı devletlerin kendi ulusal hukuk sistemlerine adapte ettikleri minimum standartlardan oluşmaktadır.137 Kültür varlıklarının korunmasına ilişkin anlayış, bir yandan ülkelerin iç hukuklarında değişim ve gelişim sergilemekteyken, aynı zamanda uluslararası özel ve kamu hukuku alanlarında da her geçen gün daha fazla önem kazanmaktadır.¹³⁸ 16. ve 17. yüzyıllarda uluslararası hukukta kişi haklarına yönelik çalışmalara rastlanılmakta ise de insan kültürü ve onun üretimi kültür objelerinin uluslararası hukukta yer edinmediğini belirtmek hatalı olmayacaktır.139

Kültür varlıklarının korunmasına ilişkin ilk uluslararası sözleşme, 1907 tarihli Lahey Sözleşmesidir.¹⁴⁰ Bu tarihten önce de kültür varlıklarının özellikle savaş ve silahlı çatışma dönemlerinde zarar görmelerini engellemek amacıyla ortaya konulan çeşitli çabalar ve belgeler mevcuttur. Başta Kuran-ı Kerim olmak üzere diğer kutsal kitaplarda yer alan, savaş hukuku kapsamında, mal varlıklarına zarar verilmemesi hükümleri bir tarafa bırakıldığında, 1874 tarihli “Savaş Hukuku ve Adetleri üzerine Uluslararası

137 Consuelo Olimpia Sanz Salla, The Protection of Historic Properties: A Comparative Study of Administrative

Policies, Billerica:WIT Press, 2009, s.5.

138 Ugo Mifsud Bonnici, An Introduction to Cultural Heritage Law, Malta: Midgeabooks, 2008, s.29.

139 Bonnici, s.29.

140 Bonnici, s.29; sözleşmenin ingilizce metni ve ekleri ile sözleşmeye taraf ülkeleri görmek için bkz: Convention (IV) respecting the Laws and Customs of War on Land and its annex: Regulations concerning the Laws and Customs of War on Land. The Hague, 18 October 1907. http://www.icrc.org/ihl.nsf/INTRO /195, (4 Mart 2014).

45

Deklarasyon Tasarısı/Projesi” adlı belgede¹⁴¹; savaş koşullarının gerektirdiği varlıklar dışında, kullanılması gerekli olmayan varlıklara zarar verilmesinin engellenmesi gerektiğine dair hükümler yer almaktadır.¹⁴² Aynı belgede, savaş sırasında kullanılmayan sanatsal yapıların/ sanat eserlerinin korunması için gerekli tedbirlerin alınması gerektiği ifade edilmiştir.143 İlave olarak, bilim ve sanat eserlerinin özel mülkiyet kapsamında değerlendirilmesi ve işgalci güçler tarafından mülk edinilmemesi gerektiği hükmüne yer verilmiştir.144 Brüksel’de düzenlenen konferansa, birçok ülke temsilci göndermesine rağmen, söz konusu belge gerekli desteği alamamış ve uluslararası hukukta bağlayıcı bir hukuksal metne dönüştürülememiştir.145Öte yandan, ifade edilmelidir ki; bu belge daha sonra ortaya çıkacak olan Lahey Sözleşmelerine temel teşkil etmiştir.¹⁴⁶

1907 tarihli Savaş Hukuku ve Geleneklerine ilişkin Sözleşmenin 56. maddesi; yerel yönetimlerin, din, eğitim, sanat ve bilim alanında hizmet veren kurumların varlıklarının, bunlar devlete ait varlıklar olsa dahi, özel mülkiyet olarak değerlendirilmesi gerektiği ve bunlara el konulmasının ve zarar verilmesinin yasak olduğu kuralına yer verilmiştir.¹⁴⁷ Milletler Cemiyeti döneminde de kültür varlıklarının korunmasına ilişkin çalışmalar yapılmış ise de bunların başarılı olduğu söylenilemez.148 Örneğin, Kaybolan, Çalınan,

Hukuka Aykırı Olarak Yabancıların Mülkiyetine Geçen veya Hukuka Aykırı Olarak İhraç Edilen Sanatsal, Tarihsel ve Bilimsel Eserlerin İadesine İlişkin 1930 tarihli belge

141 Söz konusu belgenin İngilizce metni için bkz: Project of an International Declaration concerning the Laws and Customs of War. Brussels, 27 August 1874. http://www.icrc.org/ihl/INTRO/135 (27 Şubat 2014).

142 Craig Forrest, International Law and the Protection of Cultural Heritage, New York: Routledge Publishers, 2010, s.66.

143 Forrest, s.66.

144 Forrest, s.66.

145 Forrest, s.66 ve benzer yorumlar için bkz: Project of an International Declaration concerning the Laws and Customs of War, http://www.icrc.org/ihl/INTRO/135 ( 27 Şubat 2014).

146 Forrest, s.67.

147 Bonnici, s.30.

46

sözleşme haline gelememiştir.149Yine aynı şekilde, 1936 tarihli, Ulusal, Tarihi ve

Sanatsal Hazinelerin Korunmasına Dair Sözleşme, adlı tasarısı da gerekli desteği

bulamadığı için bağlayıcı bir belge halini alamamıştır.150Aradan üç yıl gibi bir süre geçtikten sonra ortaya konulan 1939 tarihli başka bir çalışmada başarıyla sonuçlanamamıştır.151

Kültür varlıklarının korunmasına özel kabul edilen ilk sözleşme, 1954 tarihli Silahlı Çatışma Halinde Kültür Varlıklarının Korunması Lahey Sözleşmesidir.152 Daha sonra bu sözleşmeye 1954 ve 1999 tarihli iki ek protokol dahil edilmiştir.

İfade edildiği üzere, kültür varlıklarının korunmasına ilişkin uluslararası çabalar, ilk dönemde savaş ve silahlı çatışma hallerinde kültür varlıklarının koruma altına alınmasına odaklanmıştır. Zaman içerisinde, kültür varlıklarının yasa dışı ticarete konu edilmesi ve sonrasında da kültür varlıklarının korunmasının insan haklarını ilgilendiren boyutlarının ön plana çıkarılması ile günümüzde kültür varlıklarının korunması, uluslararası hukuk alanında geçmişe kıyasla oldukça önemli bir yere sahiptir. Gelinen noktada ikili anlaşmalar bir tarafa bırakıldığında, uluslararası sözleşmeler, Birleşmiş Milletler Tüzüğü ve deklarasyonları ile başta Avrupa Birliği olmak üzere bölgesel kurumların ürettiği dokümanlar, kültür varlıkları uluslararası koruma hukukunu oluşturmaktadır.

Bu tezin kapsamı ve ana teması dikkate alınarak, ilk olarak, savaş ve silahlı çatışma dönemlerine ve insancıl hukuka ilişkin belgeler, sonrasında insan hakları hukuku ile irtibatlı belgeler ve üçüncü kısımda ise kültür varlıklarının yasadışı ticaretinin ve tahribatının önlenmesi ve korunması ile ilgili uluslararası belgeler ve son olarak, uluslararası genel hukuk ilkeleri ve uluslararası ceza hukuku ile ilgili meseleler, devletlerin rolü merkeze alınarak ele alınmaya çalışılmıştır.

149 Irini A. Stamatoudi, Cultural Property Law and Restitution: A Commentary to International Conventions

and European Union Law, Northempton: Elgar, Edward Publishing, Inc., 2011, s.31. 150 Stamatoudi, s.31.

151 Bonnici, s.30.

152 Sözleşmenin Türkçe metni için bkz: http://www.unesco.org.tr/dokumanlar/somutkulturelmiras/ Laheey. pdf (13 Ocak 2014).

47

2.2. Savaş ve Silahlı Çatışma Dönemlerinde Kültür Varlıklarının Korunması ve