İlk Koruma Çabaları

Batıda 17. Yüzyıl’dan itibaren dinlere ve kültürlere ait eserlerin korunması gerektiği fikri ifade edile gelmiştir. Uluslararası hukukun kurucuları arasında zikredilen Hollandalı hukukçu Hugo Grotius “ ulusların hukukunun kutsal olan şeyleri, tanrıya veya tanrılara adanmış şeyleri dışlamadığı, savaş dönemlerinde hiçbir kısıtlama olmaksızın herkesin düşmandan elde edilenlerin sahibi haline geldiğini” ifade etmiştir.153

Vestfalya Anlaşması dahil o dönemden itibaren imzalanan anlaşmalarda, kültür varlıklarının savaş dönemlerinde talan edilmesinin kınandığı ve bazı yaptırımlar öngörüldüğü bilinmektedir. Vestfalya Anlaşmasına bakıldığında, savaş materyalleri ile sivillere ait kültür varlıklarının ayrıma tabi tutulduğu görülmektedir.¹⁵⁴ Hatta bu tarihlerden çok evvel ilk halife Hz. Ebu Bekir döneminde, Suriye ve Irak seferlerinden önce Hıristiyanlara ait manastırlara saygı gösterilmesinin ve tahrip edilmemesinin emredilmiş olduğuna dair görüşler mevcuttur.¹⁵⁵

Aydınlanma çağının ünlü bilim adamlarından Jean Jacques Rousseou, savaş dönemlerinde sivillere ait varlıklar ile savaşa hizmet etmeyen malların-ibadethaneler, eğitim kurumları, kütüphaneler, koleksiyonlar ve laboratuarlar- savaşın tahribatından uzak tutulması gerektiğini ifade etmiştir.¹⁵⁶ Yine savaş dönemlerinde savaşa konu mallar ile özel mülkiyete tabi ve korunması gerekli varlıklar arasında ayrım yapılması gerektiği ABD Başkanı Abraham Lincoln tarafından vurgulanmıştır.157 1863 yılında

153 Hugo Grotius, The Law of War and Peace, 1625, tercüme eden A. C. Campbell, New York: Batoche Books, 2001, Book III.Chapter 1, s.327.

154 Patrick J. Boylan, “Legal Protection for Cultural Property During Armed Conflict: Past, Present and Future, Lecture Series on issues in Cultural Property”, London: University of London, 2 Şubat 2005. http:// www.euromedheritage.net/old/rmsu_workshops/amman/ials2005.pps (10 Ocak 2014).

155 Boylan http://www.euromedheritage.net/old/rmsu_workshops/amman/ials2005.pps(10 Ocak 2014).

156 Jean J. Rousseau, The Social Contract (reprinted, original version), Seattle: Pasific Publishing 2010, s.56,57.

157 Dietrich Schindler ve Jiří Toman, The Laws of Armed Conflicts: A Collection of Conventions, Resolutions,

48

Amerikan iç savaşı devam etmekteyken yayımlanan ve Lieber Talimatları/kodları olarak ifade edilen belgenin 34. maddesinde, kiliselere, hastanelere, eğitim kurumlarına, sanat ve bilim müzelerine ait varlıkların özel mülkiyete tabi varlıklar kabul edilmesi gerektiği vurgulanmıştır.158 Aynı belgede söz konusu varlıkların korunmasına yönelik düzenlemelere 35. ve 36. maddelerde yer verilmiştir.159

Kültürel mirasın korunmasına ilişkin ilk bağlayıcı uluslararası belgeler ise 1899 ve 1907 tarihli Lahey sözleşmeleridir.¹⁶⁰1899 tarihli Lahey sözleşmesinin 27. maddesi; savaş sırasında yapılacak bombardıman saldırılarında, bu saldırıyı kumanda eden komutanın kutsal yerleri, sanatsal, bilimsel ve hayır faaliyetlerine ayrılan binaları, tarihi eserleri, hastane ve hastane benzeri hasta ve yaralıların bulunduğu yerleri, bu yerlerin saldırı/savaş amaçlı kullanılmaması kaydıyla bombardıman hedefleri dışında tutması ve yöre sakinlerinin de bu yerleri görünebilir işaretlerle (dikdörtgen panel; alt kısım beyaz üst siyah) göstermeleri gerektiği kuralına yer verilmiştir.161 27. madde taşınmaz kültür varlıklarının korunmasına yönelik olmakla birlikte, taşınmazlar içerisinde yer alan taşınır varlıkları da kapsadığı belirtilmelidir. Yine 1899 tarihli sözleşmenin 56. maddesi

158 Patty Gerstenblith, Protecting Cultural Heritage in Armed Conflict: Looking Back, Looking Forward, Cardozo

Public Law, Policy and Ethics Journal, Vol.7, (Summer 2009), s.681.

159 Schindler ve Toman, s.8. Lieber Talimatnamesinin 35. maddesi: Savaş ve işgalin gerçekleştiği alanlarda bulunsalar dahi, klasik sanat eserleri, kütüphaneler, bilimsel koleksiyonlarla astronomik teleskoplar gibi değerli eşyalar ve hastaneler mümkün mertebe tüm zararlardan korunmalı, 36. Madde: Şayet söz konusu sanat eserleri, kütüphaneler ve diğer eşyalar düşman ulusa ya da devlete ait ise zarar verilmeden nakledilmeli, galip gelen devletin ya da ulusun liderleri, söz konusu devletin yararına bu varlıklara el konulmasını veya nakledilmesini emredebilir.Nihai mülkiyet, gelecek barış anlaşması ile belirlenecektir. Hiç bir durumda onlar ne satılabilir veya bağışlanabilir ne de özel kişilerce sahip olunabilir veya umarsızca tahrip edilebilir ve zarar verilebilir.

160 1899 yılında imzalanan sözleşme ve eki kurallar, 1907 yılına gelindiğinde revize edilmiştir. Türkiye’nin de aralarında bulunduğu 17 ülke 1899 tarihli sözleşme ve eki kuralları onaylamasına rağmen, 1907 tarihli sözleşmeyi onaylamamışlardır. Burada önemle ifade edilmesi gereken bir husus; 1899 ve 1907 tarihli sözleşmeler uluslararası hukuk genel ilkesi/uluslararası gelenek hukukunun(customary international law) bir parçası olarak kabul edilmektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz: Convention (II) with Respect to the Laws and Customs of War on Land and its annex: Regulations concerning the Laws and Customs of War on Land. The Hague, 29 July 1899. Uluslararası Hukuk ilkelerine yönelik tartışmalar için bkz: Lori F. Damrosch; Louis Henkin; Sean D. Murphy; Hans Smit,

International Law: Cases and Materials, Fifth Edition, St. Paul: West, 2009. s.60 ve devamı.

161 Bonnici, s.169. Ayrıca bkz: Convention (II) with Respect to the Laws and Customs of War on Land and its annex: Regulations concerning the Laws and Customs of War on Land. The Hague, 29 July 1899. http://www.icrc.org/applic/ihl/ihl.nsf/Article.xsp?action=openDocument&documentId=C50B4EE486305FF5C12563 CD00515E60 (27 Aralık 2013).

49

benzer hükümlere yer vermekteyken, 25. ve 47. maddeler savaş dönemlerinde yağma yapılmasını yasaklamaktadır.162

1899 ve 1907 tarihli Lahey sözleşmeleri, I. Dünya Savaşı yıllarının yıkıcı, dehşetli tesirlerine engel olamamış, savaşın hüküm sürdüğü topraklarda kültür varlıkları harap edilmiştir.1631923 yılına gelindiğinde, Hava Savaşı Lahey Kuralları adıyla bir sözleşme kaleme alındıysa da uluslararası hukukta bağlayıcılık kazanamamıştır.164 Söz konusu belgenin 25. maddesi 1899 tarihli Lahey sözleşmesinin 27. maddesini içerir hükümlere yer vermiş iken, bu belgenin 26. maddesi tarihi eserlerin korunmasına ilişkin daha özel düzenlemelere yer vermiştir.165Savaş için kullanılmamak ve özel bir rejim oluşturmak koşulu ile devletlerin, tarihi eserlerin bulunduğu alanlarda koruma bölgeleri oluşturabilecekleri ve bu bölgelerin barış döneminde diplomatik kanallar aracılığıyla diğer ülkelere bildirileceği ve savaş sırasında bu bildirimlerin geri alınması yoluna gidilemeyeceği, bu alanlar belirlenirken sadece tarihi eserlerin değil, bu eserleri kapsayan ve 500 metreye kadar olan bir koruma alanı ilan edilebileceği ve bu alanların pilotlarca rahat görülebilecek bir biçimde işaretlenmesi gerektiği, bu işaretlemenin kötüye kullanılmasının ahde vefa (Pacta sunt servanda) ilkesinin ihlali olarak kabul edileceği, savaş dönemlerinde, bu yerlerin kesinlikle savaş maksatlı kullanılmayacağı ve bu durumun denetimine ilişkin teftiş heyeti oluşturulacağı hükümlerine yer verilmiştir.166

162 Convention (II) with Respect to the Laws and Customs of War on Land and its annex: Regulations concerning the Laws and Customs of War on Land. The Hague, 29 July 1899. http://www.icrc.org/applic/ihl/ihl.nsf/ Article.xsp?action=openDocument&documentId=9BC2B02692CB589EC12563CD00515F7A ( 27 Aralık 2013).

163 Gerstenblith, s.683.

164 W. Hays Parks, “Air War and the Law of War”, Air Force Law Review, Vol.32, Issue 1, (1990), s. 30,31.

165 Schindler ve Toman, s.315.

50

2.2.2. Savaş Dönemlerinde Sivillerin Korunmasına İlişkin Cenova Sözleşmesi ve