Maddi Olmayan Kültürel Miras ve İnsan Hakları

Maddi olmayan kültür varlıklarının tanımına ve kapsamına ilişkin belirlemeler, Paris’de imzalanan Maddi Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi’nin 1. ve 2. maddelerinde yer almaktadır. Birinci madde:²⁵¹

Somut olmayan kültürel miras, toplulukların, grupların ve kimi durumlarda bireylerin, kültürel miraslarının bir parçası olarak tanımladıkları uygulamalar, temsiller, anlatımlar, bilgiler, beceriler ve bunlara ilişkin araçlar, gereçler ve

alması söz konusu olabilecektir. Kültür varlıklarının korunmasına ilişkin faaliyetler bir de bu açıdan ele alınmak durumundadır. Türkiye hakında yayımlanan Aralık 2010 tarihli rapor için bkz: http://www.ihop.org.tr/dosya/BB/ CERD-Kitap-Yorum-Rapor.pdf (20 Şubat 2014).

248 1954 Avrupa Kültür Sözleşmesi’nin 2. Maddesinde; “Her Akit Taraf, imkan nispetinde a) vatandaşlarını diğer Akit Tarafların medeniyet, tarih ve dillerini tetkik etmeye teşvik edecek, diğer Akitlere de kendi ülkesinde bu gibi tetkiklerde bulunmak hususunda kolaylık gösterecek, ve b) Diğer Akit Taraflar ülkesinde kendi medeniyet, tarih, dil veya dillerinin tetkikine gelişmesine ve bu Akit Tarafların vatandaşlarına da kendi ülkesi üzerinde bu kabul tetkikleri yapmaları imkanının bahsedilmesine gayret sarf edecektir.” İfadelerinin, kültür haklarının sağlanmasının ve yaşanmasının sağlanmasının parçası olduğu ve bu konuda devletin sorumluluğuna işaret edilmekte olduğu vurgulanmaktadır. 50 Years of the European Cultural Convention, http://www.coe.int/t/dg4/ CulturalConvention/Source/Bilan50_EN.pdf (19 Şubat 2014) s. 13. Ayrıca Sözleşmenin Türkçe metni için bkz: http://www.uhdigm.adalet.gov.tr/sozlesmeler/coktaraflisoz/ ak/turkce/018_tur.pdf (19 Şubat 2014) ve İngilizce metin için bkz: http://conventions.coe.int/Treaty/ Commun/QueVoulez Vous.asp ?CL=ENG&NT=018(19 Şubat 2014).

249 Alderman, s.75.

250 Alderman, s.75.

251 Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi, 1.madde. http://www.unesco.org.tr/ dokuman lar/somut_olmayan_km/SOKM_KORUNMASI.pdf (22 Şubat 2014). Sözleşme hükümlerine ilişkin değerlendirmeler için bkz: (Tullio Scovazzi, The Definition of Intangible Cultural Heritage, Cultural Heritage, Cultural Rights,

Cultural Diversity, New Develpments in International Law, ed. Silvia Borelli ve Federico Lenzerini, Boston:

Martinus Nijhoff Publishers, 2012, s.176-200). 17 Ekim 2003 tarihinde Paris’de imzalanan ve 20 Nisan 2006 tarihinde yürürlüğe giren bu Sözleşmeye Türkiye henüz taraf değildir. http://portal.unesco.org/en/ev.phpURL_ID =17716&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html#STATE_PARTIES, (5 Ocak 2016).

68

kültürel mekanlar anlamına gelir. Kuşaktan kuşağa aktarılan bu somut olmayan kültürel miras, toplulukların ve grupların çevreleriyle, doğayla ve tarihleriyle etkileşimlerine bağlı olarak, sürekli biçimde yeniden yaratılır ve bu onlara kimlik ve devamlılık duygusu verir; böylece kültürel çeşitliliğe ve insan yaratıcılığına duyulan saygıya katkıda bulunur. İşbu Sözleşme bağlamında, sadece, uluslararası insan hakları belgeleri esaslarına uyan ve toplulukların, grupların ve bireylerin karşılıklı saygı gereklerine ve sürdürülebilir kalkınma ilkelerine uygun olan somut olmayan kültürel miras göz önünde tutulacaktır. Şeklinde kapsamlı bir tanım yaptıktan sonra ikinci madde, bu varlıkların daha çok hangi alanlarda karşımıza çıktığına ilişkin ifadelere yer vermiştir²⁵²:

 Somut olmayan kültürel mirasın aktarılmasında taşıyıcı işlevi gören dille birlikte sözlü gelenekler ve anlatımlar;

 Gösteri sanatları;

 Toplumsal uygulamalar, ritüeller ve şölenler;  Doğa ve evrenle ilgili bilgi ve uygulamalar;  El sanatları geleneği.

Kültür varlıklarının korunması, maddi mirasın korunması ile sınırlı değildir. Özellikle son yıllarda korumanın kapsamı maddi olmayan kültür varlıklarını içerir biçimde hızla genişlemektedir. Maddi olmayan kültür varlıklarının korunmasının nedenlerinden birisi de kültürel kimliğin korunmasına olan ihtiyaçtır.²⁵³ Kuşkusuz maddi olmayan kültürel mirasın korunması, o mirasın sahibi ve icracılarının korunması ile mümkündür. Böylece kültürel mirasın değerinin devamı ve korunması sağlanacaktır.254

Maddi olmayan kültürel mirasın korunması içerik itibariyle uluslararası insan hakları hukukunda kültürel haklar çerçevesinde ele alınmış ve ayrı bir tasnif yoluna

252 Sözleşmenin 2. Maddesi. Sözleşmenin İngilizce metni için bkz: the Convention for the Safeguarding of Intangible Cultural Heritage, http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?lg=en&pg=00006 (22 Şubat 2014).

253 Lucas Lixinski, Intangible Cultural Heritage in International law, Croydon:Oxford University Press, 2013, s.145.

69

gidilmemiştir. Dolayısıyla kültürel miras ile insan hakları ilişkisinde kültürün soyut değerleri de barındıran bütünleyici tanımı esas alınmıştır. Öte yandan bilim adamları eserlerinde bu ayırıma yer vermişlerdir.²⁵⁵ Kapsam açısından bakıldığında somut ve soyut varlıkların belirli ölçüde iç içe geçtikleri görülmektedir. Hatta kimilerince soyut varlıkların somutlarla bir anlam ifade ettiği ve korumanın bütünleşik bir yapı arz etmesi gerektiği ifade edilmekte ise de Craig Forrest’in belirttiği üzere; kimi zaman maddi-maddi olmayan varlıklara yönelik ayrı ayrı bir koruma anlayışı ve uygulamasının bulunmaması, temel koruma ve insan hakkı ihlallerinin yaşanmasına neden olabilmektedir.²⁵⁶ Forrest örnek olarak Çin’in Yunnan Bölgesi’nde yer alan Lijiang kasabasını vermektedir.257 Bu kasaba 1997 yılında Dünya Kültür Mirası listesine alınmıştır. Bu tarihten sonra ortaya çıkan çok yoğun bir turist akımı nedeniyle, birçok maddi olmayan değeri (halk oyunları, müzik, sahne sanatları) yaşanamaz hale getirmiştir. Bu anlamda maddi varlıkların korunması, maddi olmayan varlıkların kendiliğinden korunacağı anlamına gelmemektedir. Bu kasaba insanları, klasik yaşam tarzlarını terk etmek zorunda kalmışlardır.258

Kültürel kimlik, insan haklarının korunması çerçevesinde değerlendirilen elementlerden biridir. Kültür hakkı, kişilerin yaşam tarzı ve insanların yaşadıkları sosyal ve doğal çevre ile olan ilişkileri olarak nitelendirilmektedir. Yasal bir koruma için insan hakları hukuku, kişi ile çevresi arasındaki ilişkinin varlığını devam ettirecek önlemlerin alınmasını garantiye almada temel bir araçtır.259

Kültürel kimliğin korunması, insan hakları hukukunun amaçları arasındadır. İnsan haklarının merkezinde yer alan “insan onuru” hiç kuşkusuz kültürel kimlik ile birlikte

255 Rosemary J. Coombe, First Nations Intangible Cultural Heritage Concerns; Propects For Protection of Traditional Knowledge and Traditional Cultural Expressions in International Law in Protection of First Nations Cultural

Heritage: Laws, Policy, and Reform, Ed. E. Bell Catherine ve Robert K. Paterson, Vancouver: UBC Press, 2009, s.

262.

256 Forrest, s.385.

257 Kasaba hakkında ayrıntılı bilgi için bkz: http://whc.unesco.org/en/list/811/(25 Şubat 2014).

258 Forrest, s.385.

70

bir anlam ifade etmektedir. Dolayısıyla kişilerin, kültürel kimliklerinin parçası olan değerler manzumesinin korunması insan hakları kapsamında değerlendirilmelidir.260

Yine bu çerçevede dini ibadetlerin ve düşüncelerin de insan hakları ile irtibatı açıktır. Buna rağmen, kültürel miras ile insan hakları arasında açık, somut ve kurumsallaşmış bir ilişkinin kurulduğunu söylemek oldukça iddialı olacaktır.261

Diğer yandan, insan haklarının, soyut mirasın korunmasında kullanılabilecek bir argüman olarak kullanılması fikrine karşı çıkanlarda bulunmaktadır. Bu düşünce, insan haklarının önemli tartışmalara kaynaklık eden ve daha çok ulusların takdirine bırakılan kültürel meselelere müdahale amacının, başlangıçtan beri bulunmadığı iddiasını barındırmaktadır. Yani insan hakları enstrümanlarında kültürel değerlerin korunmasına yönelik açık düzenlemeler bulunmamaktadır.²⁶²Bu iddialara cevap olarak yazar, çevre

koruma hakkını örnek göstermektedir. Çevrenin korunması hakkının, Avrupa İnsan

Hakları Sözleşmesinin 8. maddesinde yer alan özel ve aile yaşamının korunması hakkının geniş yorumlanması ile doğduğu belirtilmekte ve diğer benzer örneklere atıflar yapılmaktadır.263Yazarın burada ifade ettiği, insan hakları belgelerinde açıkça belirtilmeyen birçok hak gibi kültürel mirasın korunması hakkının da yorum yoluyla rahatlıkla ortaya çıkarıldığıdır.264