Amerikan Koruma Hukukunda Kavramlar

Bu kısımda değinilen kavramlar federal hükümet tarafından inşa edilen koruma sistemine ilişkindir. Federal düzeyde koruma, ABD koruma hukukunun sadece bir parçasını oluşturmaktadır. Koruma hukuku, eyalet düzeyinde ve yerel düzeyde farklılıklar arz etmektedir. Hatta eyaletten eyalete kavramlar farklılaşabilmektedir. Çalışmanın ilerleyen bölümlerinde, eyalet ve yerel düzeyde mevcut koruma sistemine ayrıca değinileceğinden bu kısımda sadece federal hükümet tarafından oluşturulan koruma çemberine dâhil olan bazı temel kavramlara yer verilmiştir.

Belirtilmelidir ki, koruma altına alınan ve farklı kavramlarla ifade edilen birçok varlık ya da alan yer almaktadır. Kimi kavramlar, ayrıca tanım gerektirmez iken kimilerinin açıklanmaya muhtaç olduğu görülmektedir. Ayrıca kimi kavramlarda zamanla kaybolmuş ve yerlerine yenileri eklenmiştir.69

1.1.2.1. Kültür

Kültür varlıklarının korunması çerçevesinde, ABD’de kültür varlıklarının korunmasından sorumlu temel kuruluş olan Ulusal Park Hizmetleri İdaresi (UPHİ)’nin,

67 Korunan Alanların Tespit, Tescil ve Onayına İlişkin Usul ve Esaslara Dair Yönetmelik 8. madde.

68 Korunan Alanların Tespit, Tescil ve Onayına İlişkin Usul ve Esaslara Dair Yönetmelik 8. madde.

69 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz: Nomenclature of Park System Areas, History E-Library, National Park Service, http://www.nps.gov/parkhistory/hisnps/npshistory/nomenclature.html (03 Mart 2015).

27

idari işleyişte kullanmakta olduğu “kültür” kavramı şöylece tanımlanmaktadır: Kültür, davranışlar, değerler, ideolojiler ve sosyal kurallar sistemidir. Bu olgular, araçlar ve anlatımlı/anlatımcı elementler ile beraber insanların evreni yorumlamalarına, çevre, doğa ve toplum ile olan ilişkilerini anlamaya yardım eder. Kültür, toplum içerisinde öğrenilir, sosyal alana aktarılır ve değişim gösterebilir.70

1.1.2.2. Kültür Varlığı

Amerikan koruma hukukunda kültür varlığının ne olduğuna ilişkin açık bir tanımlama yapılmamıştır. Çalışmanın ilerleyen kısımlarında da görüleceği üzere kültür ve tabiat varlıklarının hangi şartları taşımaları halinde kültür ve tabiat varlığı olarak kabul edilebileceğine yönelik belirlemelere gidilmiştir. Ancak genel itibariyle kültür varlığı, farklı bir topluluğun belirgin inançları, gelenekleri, içsel süreçleri, kimlikleri veya ortak özellikleri ile bunları yansıtan tarihi, bilimsel, estetik, doğal, dini ve sosyal açıdan önemli objeler, koleksiyonlar, yapılar, binalar, anıtlar, yerler olarak tanımlanmaktadır.71

1.1.2.3. Ulusal Tarihi Peyzaj ve Ulusal Tabiat Peyzajı72

Bu varlıklar, kültür varlıkları73 olabildiği gibi tabiat varlıkları⁷⁴ da olabilmektedir. Eşsiz görünümü, sıra dışı yapısı, nadirliği, eğitim ve bilim açısından ulusal boyutta taşıdığı yüksek önem nedeniyle İçişleri Bakanlığı tarafından tescil edilen varlıklardır. ABD’de

70 Patricia L. Parker ve Thomas F. King, National Regiter Bulletin, Guidelines for Evaluating and Documenting

Traditional Cultural Properties, U.S Department of the Interior, Washington: National Park Service Pub. 1998,

Ek.1.

71 ABD’de tarihi binalar, sitler, tarihi bölgeler, yapılar olmak üzere 90.000 varlık ulusal kayıt sistemine kayıtlıdır. 400 adet ulusal park içinde 76.000 arkeolojik sit yer almaktadır. Yine 49 adet ulusal miras alanı ve 2540’dan fazla ulusal tarihi ve doğal önemli varlık bulunmaktadır. http://www.nps.gov/history/ preservation.htm (12 Kasım 2014).

72 İngilizce karşılığı “National Historic Landmark” ve “National Natural Landmark” olan iki ayrı kavramdır. “National Historic Landmark” içerisinde, tarihi trenleri, gemileri, savaş alanlarını, köprüleri, peyzajları, tarihi yapıları barındırmaktadır. “National Natural Landmark” kavramı ise biyolojik ve jeolojik koruma alanlarını, eşsiz ağaç toplulukları, volkanlar, şelaleler, dağlar gibi tabiat varlıklarını içermektedir. Bu nedenle Türkçe’ye “Landmark” kelimesi “peyzaj” olarak çevrilmiştir.

73 National Historic Landmarks (NHLs) http://www.nps.gov/nhl/ (09 Ocak 2015).

28

2500 adetten fazla yer/varlık tarihi ve doğal varlık bu kapsamda koruma altına alınmıştır.75

1.1.2.4. Ulusal Miras Alanları

Ülke sınırları içerisinde sadece 49 adet ulusal miras alanı (national heritage areas) bulunmaktadır.76 Bu alanlar federal hükümet tarafından ilan edilmektedir. İlk alan, Illinois ve Michigan arasında yer alan geçmişte Amerikan yerlileri tarafından yaşam alanı olarak kullanılmış, daha sonraları Amerika’ya gelen ilk göçmenlere ev sahipliği yapmış koridor şeklinde uzanan içerisinde nehirler, dağlar ve yaşam alanlarını barındıran bir yerdir. Illinois ve Michigan Kanalı olarak anılan bu alan 1984 yılında Başkan Ronald Reagan döneminde çıkarılan bir yasa ile belirlenmiştir.77

Ulusal Miras Alanları, ulusal seviyede önemli yerlerin sahip oldukları doğal, tarihi, kültürel ve rekreasyon bakımından kaynak oluşturan değerlerinin korunmasına ilişkin, her bir alan için kanun çıkarmak suretiyle ilan edilen alanlardır. Bu alanlar, sadece maddi varlıklar yönüyle değil maddi olmayan varlıklar nedeniyle de belirlenebilmektedir. Ancak mevcut durumda maddi ve maddi olmayan unsurların bir arada olduğu alanlar koruma kapsamına alınmıştır.78

Bu alanlar, UPHİ’nin yetki ve sorumluluğunda değildir.79 Ne var ki kısmen de olsa finansman desteği verilmektedir. UPHİ’nin temel sorumluluğu teknik yardımda bulunmaktır. Bunun dışında, bu alanlar bağımsız komisyonlar aracılığıyla yönetilmektedir. Bu alanların ilanında temel hedef sadece önemleri nedeniyle bir kısım varlıkların ve yerlerin korunması değil aynı zamanda bu alanlarda yaşayanların ekonomik yaşamlarına ve diğer menfaatlerine de hizmet etmektir.80

75The National Natural Landmarks (NNL) Program http://www.nature.nps.gov/nnl/ ve National Historic Landmarks (NHLs) http://www.nps.gov/nhl/ (09 Ocak 2015).

76 National Heritage Areas, http://www.nps.gov/heritageareas/ (28 Temmuz 2014).

77 Illinois ve Michigan Kanalı, http://www.iandmcanal.org/ (28 Temmuz 2014).

78 http://www.nps.gov/heritageareas/FAQ/ (28 Temmuz 2014).

79 Ulusal Park Hizmetleri İdaresi bundan böyle “UPHİ” olarak anılacaktır.

80 Son yıllarda bu alanlara yapılan harcamalar ile bu alanlarda üretilen artı değerin hesaplanmasına yönelik çok sayıda araştırma yapılmıştır. Örneğin Massachusetts eyaletinde bulunan Essex National Heritage Area, ABD’ye gelen ilk göçmenlerin yerleştiği ve 400 yıldır kullanılan yerleşim alanı olarak taşıdığı tarihi ve kültürel önem nedeniyle ilan

29

Bu alanların korunması ve ekonomiye katkı sağlamalarında en büyük etken yöre halkının ve özel teşebbüsün aktif olarak sürece dâhil olmalarıdır. Bu alanlar aynı zamanda iş gücü için çalışma alanları oluşturmaktadır. Yöre halkının ekonomik durumuna katkı sağlaması, yeni iş olanakları yaratması, sosyal ve kültürel yaşama katkı sağlaması, turizm merkezlerine dönüşmesi, geçmişten gelen değerlerin korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması, demokrasi kültürünün ve komşuluk kültürünün gelişmesine katkı sağlaması gibi birçok nedenle, ulusal miras alanları koruma-kullanma dengesinin en üst düzeyde sağlandığı alanlar olarak karşımıza çıkmaktadır.81

1.1.2.5. Ulusal Anıt

1906 tarihli Eski Eserler Kanunu’nun verdiği yetkiye dayanarak, ABD Başkanı tarihi ve tarih öncesi devirlere ait varlıkları, taşıdıkları tarihi ve bilimsel önem nedeniyle ulusal

anıt (national monument) olarak ilan etmektedir.82 Her ne kadar Yasanın amacı başlangıçta Amerikan yerlilerine ait kalıntıların korunması idi ise de gelinen noktada sadece insan ürünü tarihi yapıların değil doğal yapıların da ulusal anıt olarak tescil edilmeye başlandığı görülmektedir. Zamanla değişen bir diğer husus ise, önceleri Başkan tarafından tescil edilen bu eserler ilerleyen yıllarda Kongre tarafından çıkarılan yasalar ile tescil edilmeye başlanılmıştır. Ulusal Anıt’lar genel olarak birel doğal ya da insan ürünü varlıklardan oluşmaktadır. Ulusal anıtlar, Arazi Yönetim İdaresi, Orman İdaresi, Ulusal Park Hizmetleri İdaresi, Balık ve Yaban Hayatı İdaresi gibi birbirinden farklı kamu idareleri tarafından yönetilebilmektedir.83

edilmiştir. 2013 yılında yapılan bir araştırmaya göre, yerleşim yerinin ulusal miras alanı olarak ilanının doğrudan yöre ekonomisine yıllık getirisi 102.9 milyon dolar ve dolaylı etkileriyle birlikte 153.8 milyon dolar olduğu ortaya konulmuştur. Araştırma hakkında detaylı bilgi için bkz: National Park Service, Economic and Community Impact

of National Heritage Area Sites, February 2014, s.12. http://www.nps.gov/heritageareas/Economic%20and%20

Community%20 Impact % 20of%20National%20Heritage%20Areas%202014.pdf (11 Kasım 2014).

81 National Park Service U.S. Department of the Interior, Heritage Areas 101, (April 2012) http://www. nps.gov/heritageareas/FAQ/InfoSheet_NHAs%20in%20brief.pdf (11 Kasım 2014).

82 National Monuments, http://www.blm.gov/wo/st/en/prog/blm_special_areas/NLCS/monuments.html (10 Aralık 2014).

83 Ulusal Anıtlar hakkında ayrıntılı bilgi için bkz: http://www.nps.gov/archeology/sites/antiquities/monumentslist.htm (02 Şubat 2015).

30 1.1.2.6. Ulusal Park

Ulusal anıtlar daha çok birel varlıklara ve yerlere ilişkin iken, ulusal park (national

park) kavramı, içerisinde doğal, arkeolojik ve diğer tüm kültür ve tabiat varlıklarının yer

alabildiği geniş arazi ve su kaynaklarını barındıran alanlara ilişkindir. 2015 yılı itibariyle 407 adet ulusal park bulunmaktadır. Ulusal parklar, Kongre tarafından bir kanun yoluyla ilan edilmektedir.84

İlk ulusal park, Gettysburg savaş alanıdır. 1895 yılında Kongre tarafından sahip olduğu kültürel değerlere dayalı olarak ilan edilmiştir. Ulusal parkların idaresine yönelik bilgilere Amerikan koruma sisteminin incelendiği kısımda yer verilecektir.85