Varyantlar Hakkında Genel Bilgi

Türk halk hikâyeleri arasında yayılma alanı en geniş olan hikâyelerden biri Kerem ile Aslı’dır. Hikâyenin bu denli yaygın olmasında, hikâye kahramanlarının/âşıklarının farklı inanışlara sahip olmaları, gezici bir âşık olan Kerem’in dilinden dökülen etkileyici şiirler, dolaştığı yerlerin çeşitliliği gibi birçok etken sayılabilir. Farklılıkların zenginleştirdiği hikâyenin anlatıldığı coğrafya veya kültür ortamı değiştikçe hikâye de bu farklılaşmalardan payını almaktadır. Coğrafi, kültürel etkenlerin yanı sıra dinî, beşerî, tarihî etkenler de hikâyenin -özünü koruyarak- değişmesine yani varyantlaşmasına zemin hazırlamaktadır. Varyantlar, bir hikâyenin anlatıldığı yerin çeşitli özelliklerini taşıması bakımından önem taşımaktadır. Ayrıca varyantlar mahalli farklılıklar tespit edilip ayıklandığı takdirde hikâyenin saf haline ulaşabilme imkânı da sunabilmektedir.

Çalışmamız Kerem ile Aslı hikâyesinin sembolik çözümlemesini esas aldığından sözlü, yazılı ve matbu varyantlardan on metin üzerinde inceleme yapmayı uygun bulduk. Bu varyantların dördü sözlü, üçü yazılı, üçü de matbu (basılı) metinlerdir. İncelememizde kullandığımız varyantların özelliklerini kısaca sıralamakta fayda vardır.

3.1.1. Sözlü Varyantlar

Çalışmada ağırlıklı olarak sözlü varyantlardan yararlanılmıştır. Sözlü varyantların biri Ali Duymaz tarafından derlenen, üç tanesi Erzurum Atatürk Üniversitesi’ne bağlı olarak hazırlanan mezuniyet tezlerinden alınan metinlerdir. Bu metinler ile ilgili Ali Duymaz’ın doktora çalışmasında bilgiler yer almaktadır. Diğer sözlü varyant ise Meddah Behçet Mahir’in anlattığı halk hikâyelerinden alınmıştır.

S1 (Sözlü Varyant 1): Bu metin 1973’te, Erzurum Atatürk Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’ne bağlı olarak Hülya Akay tarafından hazırlanan “Sivas’ta Halk Hikâyeleri” adlı mezuniyet tezinin 56-80. sayfaları arasında yer almaktadır. Hikâye, Hülya Akay tarafından Musa Koçak adlı kaynak şahıstan derlenmiştir. Mehmet Koçak, 1934’te Sivas’ın Hafik ilçesine bağlı Yeniçemen köyünde doğmuştur. Eski yazı

okumayı bilen Mehmet Koçak, hikâyeyi kitaplardan okuyarak ve yaşlılardan dinleyerek öğrendiğini belirtmiştir.

S2 (Sözlü Varyant 2): Metin 1970’te, Erzurum Atatürk Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’ne bağlı olarak Bülent Karabacak tarafından hazırlanan “Kerem ile Aslı Hikâyesi” adlı mezuniyet tezinin üçüncü bölümünde, 1-13. sayfalar arasında yer almaktadır. Bülent Karabacak bu metni, Erzurum’un Pasinler ilçesine bağlı Haykurt köyünde Halil Çakır’dan derlemiştir. Halil Çakır, okuryazar olup hikâyeyi kitaplardan öğrendiğini belirtmiştir.

S3 (Sözlü Varyant 3): Metin 1974’te, Erzurum Atatürk Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’ne bağlı olarak Şenol Güneş tarafından hazırlanan “Bafra’dan Halk Edebiyatı Örnekleri” adlı mezuniyet tezinin 6-12. sayfaları arasında yer almaktadır. Şenol Güneş, metni Samsun’un Bafra ilçesinde İbrahim Önder’den derlemiştir. İbrahim Önder 1915’te Bafra’da doğmuştur. Okuryazar olmayan İbrahim Önder hikâyeyi, askerlik yaparken öğrendiğini ifade etmiştir.

S4 (Sözlü Varyant 4): S4 varyantı; Saim Sakaoğlu, Ali Berat Alptekin, Yurdanur Sakaoğlu ve Esma Şimşek’in Meddah Behçet Mahir’den derleyerek hazırladıkları “Meddah Behçet Mahir’in Bütün Hikâyeleri” adlı çalışmanın ikinci cildinde 113-134. sayfalar arasında yer almaktadır. Behçet Mahir’in anlattığı hikâyelerden oluşan iki ciltlik eser, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları tarafından 1999 yılında basılmıştır.

3.1.2. Yazma Varyantlar

Çalışmada üç yazma varyant incelenmiştir. Yazma varyantların ikisi eski cönklerden alınan metinlerdir. Diğer varyant da rik’a yazma bir metindir.

Y1 (Yazma Varyant 1): Ali Koçkesen’den alınan cönkte “Âşık Kerem Hikâyesi” başlığını taşıyan metin, Millî Kütüphane’de 398.21 Yz. Cönk: 3 no’da bulunmaktadır. Hikâye, cönkün 27b-61a varakları arasında yer almaktadır. Hikâyenin son kısmı eksiktir. Cönk, 190x105 boyutlarında olup H. 1269-1272 tarihlerini taşımaktadır. Cönkte Âşık Kerem hikâyesinden başka Asuman ile Zeycan hikâyesi ile

Âşık Ömer’in şiirleri de bulunmaktadır (Duymaz, 2001: 38). İncelememizde yararlandığımız bu metin, Ali Duymaz’ın doktora çalışmasının 255-295. sayfaları arasında verilmiştir.

Y2 (Yazma Varyant 2): Yazar Ahmet Rasim tarafından düzeltilen ve İhsan Sungu nüshası görülerek vücuda getirilen İkbal nüshası, İstanbul’da basılan bütün Kerem kitaplarına kaynak olmuştur. Bu nüshada 41 tasvir ve 152 manzume bulunmaktadır (Elçin, 2000: 11). Şükrü Elçin, Kerem ile Aslı adlı çalışmasında İkbal nüshasının 1927 basımından faydalandığını belirtmiştir. Elçin’in çalışmasının 15-17. sayfalarında özetini verdiği metnin şiirleri kitabın farklı bir bölümünde toplu olarak sıralanmıştır. Dolayısıyla şiirler, metin içindeki bağlamlarına göre verilmemiştir. Bu nedenle incelememizde Bülent Karabacak’ın Erzurum Atatürk Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı bölümüne bağlı olarak hazırladığı “Kerem ile Aslı Hikâyesi” adlı mezuniyet tezinin 1-148. sayfaları arasında yer alan 1. yazma nüshadan yararlanılmıştır.

Y3 (Yazma Varyant 3): Pertev Naili Boratav’ın kitapçı Raif Yelkenci’den tetkik edilmek üzere Ankara Üniversitesi DTCF Halk Edebiyatı Arşivi’ne getirdiği rik’a yazma, Mehmet Tuğrul tarafından ayrıntılı bir şekilde tanıtılmıştır. “Hikâyet-i Kerem Han” adını taşıyan metin, Şükrü Elçin’in önce lisans tezi olarak hazırlayıp sonra yeniden kaleme aldığı kitabında da kullanılmıştır. Yazma, H. 1266/ M. 1849 tarihli olup 80 yaprak ve 108 manzumeden oluşmaktadır. Doğu Anadolu Türkçesinin özelliklerini taşıyan metin, bazı yeni epizotlar yer aldığı için önem taşımaktadır. Yazmanın orijinali Ankara Üniversitesi DTCF Arşivi’nde bulunmamaktadır. Bu nedenle incelememizde Şükrü Elçin’in “Kerem ile Aslı Hikâyesi” adlı çalışmasının 12-15. sayfaları arasında yer alan geniş özetten yararlanılmıştır.

3.1.3. Matbu (Basılı) Varyantlar

İncelememizde üç matbu varyant kullanılmıştır. Matbu varyantlar farklı kültürlere ait olmaları bakımından ayrı bir önem taşımaktadır. İncelemede Azerbaycan, Türkmen ve Horasan varyantlarından yararlanılmıştır.

Türkmen Varyantı: Türkmen metin üzerinde çalışma yapan en önemli isimlerden biri Amangül Durdıeva’dır. Durdıeva, Kerem metnini çeşitli cönkleri ve

sözlü derlemeleri esas alarak yayına hazırlamıştır. Sultan Tulu, Türkmen varyantı, Amangül Durdıeva’nın “Halg Dessanı”, “Dessan”; B. A. Garrıev’in “Folklor Dessanı” adlarıyla hazırladıkları matbaa baskılarından yararlanarak oluşturmuştur. İncelememizde kullandığımız Türkiye Türkçesine uyarlanan Türkmence yayında Sultan Tulu, Durdıeva’nın 1998’de hazırladığı en son baskıdan yararlanmıştır. Biz de Sultan Tulu’nun hazırladığı Şehzade Kerem ile Aslı Han adlı çalışmasının 101-173. sayfaları arasındaki Türkmence yayının Türkiye Türkçesi uyarlamasını inceledik.

Horasan Varyantı: Bu metin, 1973’te, İran’ın Horasan bölgesinde bulunan Kalāt-e Esferāyen köyündeki Hedayatullah Azimiyan adlı kaynak kişiden derlenmiştir. Sultan Tulu, doktora tezinde bu derlemeyi özellikle dil bakımından incelemiştir. Çalışmamızda Sultan Tulu’nun Şehzade Kerem ile Aslı Han adlı kitabının 174-190. sayfaları arasında yer alan Horasan Türkçesinden derleme metin kullanılmıştır. Horasan metni ile Türkmen metni arasında çok büyük benzerlikler bulunmaktadır.

Azerbaycan Varyantı: İncelememizde, İsa Öztürk’ün Kerem ile Aslı adlı kitabında yer alan Azerbaycan varyantından yararlanılmıştır. Bu metin, kitabın 163-297. sayfaları arasında şiirleriyle birlikte yer almaktadır. Öztürk, Azerbaycan varyantını, Azerbaycan’da yaygın olarak bilinen Kerem anlatılarından yararlanarak hazırlamıştır.