1982 Anayasası Türkiye Cumhuriyeti’nin parlamentarizm yönündeki geleneksel hükümet sistemi tercihini özü bakımından korumuştur. Bununla beraber, Anayasa, devlet sistemi içinde yürütmenin ve yürütme içinde özel olarak cumhurbaşkanının konumunu bir ölçüde güçlendirmiştir. Yürürlükte olan anayasal düzende yürütme, parlamenter düzen gereklerine uygun olarak, ikili bir yapıya sahiptir: bakanlar kurulu ve cumhurbaşkanı. Bu yapı içinde bakanlar kurulu yürütmenin ana kanadını oluşturur ve yürütme yetkisinin de asıl sahibi konumundadır. Yürütmenin diğer kanadını temsil eden cumhurbaşkanı ise devletin başı sıfatıyla ulusal birliği ve devlet tüzel kişiliğini temsil etmektedir.393
1982 Anayasası, 1961 Anayasasından farklı olarak, klasik parlamenter sistemlerdeki çift meclisli yasama organı yapılanmasını terk ederek, tek meclisli yasama organı yapısını benimsenmiş ve yasama gücünü kullanma yetkisini sadece Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM)’ne vermiştir.
391 Soysal, 1997. 61.
392 Atar, Y. (2011). Türk Anayasa Hukuku. Konya: Mimoza Yayınları, 27–28.
393 Erdoğan, 2011,178.
a. TBMM üyelerinin Seçimi
TBMM genel oyla seçilen beş yüz elli milletvekilinden oluşur.394 Anayasanın ilk şekline göre, bu sayı dört yüzdü. Bu sayı 1987 yılında dört yüz elli, 1995’te de beş yüz elliye çıkarılmıştır. Yirmi beş yaşını dolduran ve milletvekili seçilebilme yeterliliğine sahip olan herkes milletvekili seçilebilmektedir. Hakimler ve savcılar, üniversite öğretim elemanları, Yükseköğretim Kurulu üyeleri, memur statüsündeki kamu görevlileri ile silahlı kuvvetler mensuplarının milletvekili seçilmek üzere aday olabilmeleri için görevlerinden istifa etmeleri gerekir.
Anayasa’nın 80 inci maddesine göre; milletvekilleri seçildikleri bölgeyi veya kendilerini seçenleri değil, bütün milleti temsil ederler. TBMM seçimleri 4 yılda bir yapılır, ancak meclis yasama dönemi dolmadan erken seçim yapılmasına karar verebileceği gibi, cumhurbaşkanı da anayasada belirtilen şartlar gerçekleştiği takdirde seçimlerin yenilenmesine karar verebilir. Yasama dönemi içerisinde ihtiyaç halinde ara seçim de yapılabilir. Anayasa’nın öngördüğü bu ara seçim kurumunun, parlamenterlerin enerjilerini seçime harcayarak parlamento faaliyetini aksatabilme ihtimali ve seçimlerin yasama dönemi içerisinde çoğunluk dengesini değiştirebileceği, siyasal istikrar ve parlamento çalışmalarının aksatabileceği gibi sebeplerden ötürü anayasa bu uygulamayı belirli şartlarla sınırlandırmıştır.395
b. TBMM’nin görev ve yetkileri
Parlamenter sistemlerde yasama organının temel yetkisi kanun yapmak ve hükümeti denetlemektir. Anayasanın 87 nci maddesinde TBMM’nin görev ve yetkileri, kanun koymak, değiştirmek ve kaldırmak, bakanlar kurulu ve bakanları denetlemek, bakanlar kuruluna belli konularda kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi vermek, bütçe ve kesin hesap kanun tasarılarını görüşmek ve kabul etmek, para basılmasına ve savaş ilanına karar vermek, bütçe ve kesin hesap kanun tasarılarını görüşmek ve kabul etmek, para basılmasına ve savaş ilanına karar vermek, milletlerarası antlaşmaların onaylanmasını uygun bulmak, TBMM üye tamsayısının beşte üç çoğunluğunun kararı ile genel ve özel af ilanına, mahkemelerce verilip kesinleşen ölüm cezalarının yerine
394 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası. (2017). Mevzuatı Geliştirme ve Yayım Genel Müdürlüğü. Ankara:
Başbakanlık Basım Evi, Madde:75.
395 Erdoğan, 2011,179.
getirilmesine karar vermek ve anayasanın diğer maddelerine öngörülen yetkileri kullanmak ve görevleri yerine getirmek sıralanmıştır.396
c. Kanun yapmak
TBMM’nin en önemli yasama faaliyeti kanun yapmaktır. 1982 Anayasası’na göre, kanun teklif etme yetkisi, bakanlar kurulu ve milletvekillerine aittir. Milletvekillerinden gelen kanun önerilerine “teklif”, bakanlar kurulundan gelen önerilere de “tasarı” adı verilir.
Hazırlanan kanun tasarı ve teklifleri, gerekçeli olarak meclis başkanlığına sunulur. Başkan, gelen tasarı ve teklifleri ilgili komisyona gönderir. Komisyon görüşmelerinden sonra genel kurul görüşmeleri başlar. Kanunun tümü veya maddeleriyle ilgili konuşmalardan sonra oylamaya geçilir. Bu aşamadan sonra mecliste kabul edilen kanun tasarısının yürürlüğe girebilmesi için cumhurbaşkanı tarafından 15 gün içerisinde yayımlanması gerekir. Bu süre zarfında cumhurbaşkanı kanun tasarısını ya yayınlar ya da bir daha görüşülmek üzere meclise geri gönderir. TBMM, geri gönderilen kanunu aynen kabul ederse, kanun cumhurbaşkanınca yayımlanır, ancak meclis geri gönderilen kanunda yeni bir değişiklik yaparsa, cumhurbaşkanı değiştirilen kanunu tekrar meclise geri gönderme yetkisi vardır.397
d. Bakanlar kurulunu ve bakanları denetleme yetkisi
TBMM’nin bilgi edinme ve bakanlar kurulunu denetleme yolları anayasada şu şekilde sıralanmıştır; soru, meclis araştırması, genel görüşme, gensoru ve meclis soruşturması. Bunlardan, soru, meclis araştırması ve genel görüşme daha çok meclisin bilgi edinme amaçlı kullandığı yollardan iken, gensoru ve meclis soruşturması daha ziyade birer denetim ve siyasi sorumluluğu gerçekleştirme yoludur.
Soru: Bakanlar kurulu adına, sözlü veya yazılı olarak cevaplandırılmak üzere başbakan veya bakanlardan bilgi isteme yoludur. Soru önergesine verilecek cevap yazılı veya sözlü olabilir.
Meclis Araştırması: Belirli bir konu hakkında bilgi edinmek amacı ile yapılan incelemedir. Meclis bu incelemeyi kuracağı bir araştırma komisyonu aracılığıyla yapar.
396 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası,2017,madde:87.
397 Gözübüyük, A. Ş.(2011). Anayasa Hukuku. Ankara: Turhan Kitapevi, 222.
Genel görüşme: Toplumu ve devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun TBMM’de görüşülmesi, müzakere edilmesidir. Bu üç denetim yönteminden (soru, meclis araştırması, genel görüşme) hiçbirinin sonunda oylamayla bir bakanın veya hükümetin düşürülmesi gibi bir süreç işlememektedir.
Gensoru: Bir siyasi parti grubu adına veya en az 20 milletvekilinin imzasıyla verilir.
Gensoru önergesi, verilişinden sonraki üç gün içinde bastırılarak üyelere dağıtılır ve dağıtılmasından itibaren on gün içinde gündeme alınıp alınmayacağı görüşülür.
Gündeme alınma kararıyla birlikte, gensorunun görüşülme günü de belirlenir, ancak gensorunun görüşülmesi, gündeme alma kararının verildiği tarihten başlayarak iki gün geçmedikçe yapılamaz ve yedi günden sonraya bırakılamaz. Gensoru görüşmeleri sırasında üyelerin veya grupların verecekleri gerekçeli güvensizlik önergeleri veya bakanlar kurulunun güven isteği, bir tam gün geçtikten sonra oylanır. Bakanlar kurulunun veya bir bakanın düşürülebilmesi ise, üye tamsayısının salt çoğunluğuyla olur, oylamada yalnızca güvensizlik oyları sayılır. Gensoru mekanizması diğer bilgi edinme ve denetleme yollarına göre hükümeti en çok endişelendiren mekanizmadır.
Çünkü yapılan güvensizlik oylaması sonucunda hükümetin düşmesi bile söz konusu olabilmektedir. Ancak istikrarlı hükümetlerin ve parti disiplinin olduğu parlamenter sistemlerde gensoru, o kadar da önemli bir denetim aygıtı olamamaktadır. Ancak koalisyon hükümetleri döneminde bu yöntem çok etkili bir siyasi denetim yoluna dönüşebilmektedir.
Meclis Soruşturması: Başbakanın veya bakanların soruşturmanın sonunda bir suçlama durumu ile karşı karşıya kalabilmesine neden olan cezai bir denetim yoludur. Bu yöntem başbakan ve bakanların hem siyasal, hem de cezai sorumluluğunun gerçekleştirilmesini sağlar. Meclis soruşturması sonunda başbakan veya bakanların görevden düşürülebilmesi söz konusu olduğu gibi, onlar hakkında ceza kovuşturması yapılması ihtimali de vardır. Başbakan veya bakanlar hakkında, TBMM üye tamsayısının en az onda birinin vereceği önerge ile soruşturma açılması istenebilir.
Meclis, bu istemi en geç bir ay içinde görüşür ve gizli oyla karara bağlar. Soruşturma açılmasına karar verilmesi halinde mecliste temsil edilen siyasi partilerin güçleri oranında verecekleri üyelerin katılımıyla 15 kişilik bir Soruşturma komisyonu oluşturulur. Komisyon raporuna göre TBMM ilgili başbakan veya bakanı Yüce Divan’a gönderme veya göndermeme yönünde karar verebilir. Meclis Yüce Divan’a sevk kararını yine üye tam sayısının salt çoğunluğunun gizli oyuyla verebilir. 398
e. Milletlerarası Anlaşmaları onaylamak
Türkiye Cumhuriyeti adına yabancı devletlerle ve milletlerarası kuruluşlarla yapılacak anlaşmaların onaylanması, TBMM’nin onaylamayı bir kanunla uygun bulmasına bağlıdır. Ekonomik, ticari veya teknik ilişkileri düzenleyen ve süresi bir yılı aşmayan antlaşmalar, devlet maliyesi bakımından bir yük getirmediği, kişi haklarına ve Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının yabancı memleketlerdeki mülkiyet haklarına dokunmadığı sürece, bu antlaşmalar yayımı ile birlikte yürürlüğe girebilir. Anayasa, uluslararası
398 Atar,2011,231.
antlaşmalarla ilgili olarak, onaylama ve onaylamayı uygun bulma aşamalarını birbirinden ayırmıştır. Milletlerarası anlaşmayı onaylama yetkisi olarak cumhurbaşkanına verilmişken, onaylamayı uygun bulma yetkisi meclise verilmiştir.
Anayasa’ya göre, usulüne uygun olarak yürürlüğe konmuş olan milletlerarası antlaşmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkında anayasaya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesine dahi başvurulamaz. 1982 Anayasası’nda 07.05.2004 tarihinde yapılan değişikliğiyle; Anayasa’nın 90 ıncı maddesine şu fıkra eklenmiştir. “Temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletler arası antlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası antlaşma hükümleri esas alınır.” Böylece temel hak ve hürriyetler konusunda uluslararası ilkelerin önceliği kabul edilmiştir.399
f. Savaş ilanı
Anayasa’nın 92 nci maddesine göre, milletlerarası hukukun meşru saydığı hallerde savaş ilanına ve silahlı kuvvetlerin yabancı ülkelere gönderilmesine veya yabancı silahlı kuvvetlerin Türkiye’de bulunmasına izin verme yetkisi TBMM’ye aittir. TBMM tatilde veya ara vermede iken ülkenin ani bir silahlı saldırıya uğraması ve bu sebeple silahlı kuvvetlerin kullanılmasına derhal karar verilmesinin gerektiği bir durumda cumhurbaşkanı da, silahlı kuvvetlerin kullanılmasına karar verebilir.400
g. Genel ve özel af ilan etmek
TBMM bir tek kişi için özel af çıkarabileceği gibi, birden çok kişi içinde genel af da çıkarabilir. Ancak özel af daha çok cumhurbaşkanı tarafından kullanılmaktadır.
Anayasa, cumhurbaşkanına sürekli hastalık, sakatlık ve kocama sebebi ile belirli kişilerin cezalarını hafifletmek ve kaldırmak yetkisi tanınmıştır. Ancak genel af konusunda asıl yetkili mercii meclistir.401
399 Atar,2011,238.
400 Gözübüyük,2011,228.
401 Gözler, 2011,275.
h. Kanun Hükmünde Kararname çıkarma yetkisi verme
TBMM bakanlar kuruluna belli konularda kanun hükmünde kararname(KHK) çıkarma yetkisi verebilir. Ancak sıkıyönetim ve olağanüstü haller saklı kalmak üzere, temel haklar, kişi hakları ve ödevleri ile siyasi haklar ve ödevler KHK ile düzenlenemez.
Yetki kanunu, çıkarılacak KHK’nin, amacını, kapsamını, ilkelerini, kullanma süresini ve süresi içinde birden fazla kararname çıkarılıp çıkarılmayacağını gösterir. KHK’lar esasen yürütme organının bir işlemidir ancak bu işlemin dayanağı olan yetki kanunu, TBMM’nin bir işlemidir. Dolayısıyla KHK’nin konusu bakanlar kurulunun kendi görev ve yetkisi içinde olsa da, yetki kanunu TBMM’nin görev ve yetkisi içindedir.402
ı. Bütçe ve Kesin Hesap Kanunu onaylamak
Anayasa’nın 87 nci maddesine göre, TBMM’nin bir diğer görev ve yetkisi de Bütçe ve Kesin Hesap Kanun Tasarılarını görüşmek ve kabul etmektir. Anayasanın 161 inci maddesine göre bütçe yıllıktır. Mali yılbaşı kanunla belirlenir ve bütçe kanununa bütçe ile ilgili hükümler dışında hiçbir hüküm konulamaz.
Bütçe kanununun gösterdiği özellikler sebebiyle, Anayasa, bütçe kanununun hazırlanması ve görüşülmesi için, diğer kanunlardan farklı özel usuller benimsemiştir. Bu usuller, Anayasanın 162 ve 163 üncü maddelerinde düzenlenmiştir. Yine bütçe kanunlarıyla ilgili bir diğer istisnada cumhurbaşkanının kanunları veto yetkisinde ortaya çıkmaktadır. Buna göre cumhurbaşkanın veto yetkisi bütçe kanunu için geçerli değildir.
Bütçe kanunlarının denetim rejiminde ise herhangi bir farklılık yoktur. Bütçe kanunları aleyhine de Anayasa Mahkemesine hem şekil hem de esas bakımından dava açılabilmektedir.403
i. Milletvekillerinin sorumsuzluğu (yasama bağışıklığı)
Milletvekillerinin yasama görevlerini hiçbir baskı altında kalmadan serbest iradeleriyle yerine getirebilmeleri için kendilerine yasama sorumsuzluğu ve yasama dokunulmazlığı denilen bazı ayrıcalıklar tanınmıştır. Milletvekillerine tanınan bu
402 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası,2017, madde:91.
403 Gözübüyük,2011,225.
muafiyetin amacı yasama faaliyetlerini daha etkili yapabilmelerini sağlamaktır.404 1982 Anayasası milletvekillerine meclis faaliyetlerinde yasama sorumsuzluğu tanımakla birlikte yasama dokunulmazlığını da garanti altına almıştır.