Cumhurbaşkanı

Carl J. Friedrich’in belirttiği gibi 1946 Anayasası’nın tersine 1958 Anayasası Fransa’da başkanı devlet kurumlarının en üstüne getirmektedir. Artık devlet başkanı yalnızca sözde yetkilerle donatılmış törensel bir devlet başkanı değil, gerçek anlamda hükümet fonksiyonuyla donatılmış bir kişi durumundadır. Her şeyden önce artık başkan seçimini parlamentoya borçlu değildir, başkan doğrudan doğruya halk tarafından seçilmektedir.³⁴⁶ Fransa’da cumhurbaşkanı adayı olabilmek için kişinin parlamento üyeleri, ekonomik ve sosyal konsey üyeleri, belediye meclisi üyeleri veya en az 10 ili temsil eden belediye başkanları tarafından aday gösterilmesi, bu isteğinde Anayasa Konseyi tarafından kabul edilmesi gerekir. Cumhurbaşkanı beş yıl için seçilir ve en fazla iki dönem üst üste aday olabilir. Cumhurbaşkanı hastalanırsa veya ölürse, Senato Başkanı azaltılmış yetkilerle kendisine vekâlet eder. Fakat ne meclisi feshedebilir ne de referanduma başvurabilir.

Seçimde tüm ülke bir seçim bölgesi kabul edilmekte, gizli oyla cumhurbaşkanı iki turlu çoğunluk usulüyle seçilmektedir. Adaylardan biri ilk turda geçerli oyların mutlak çoğunluğunu yarıdan 1 fazla oy alamadığı takdirde, en fazla oy alan iki aday 15 gün sonra yapılan ikinci turda yarışmakta, bu turda geçerli oyların çoğunluğunu alan aday cumhurbaşkanı seçilmektedir.³⁴⁷

Bütün parlamenter sistemlerde olduğu gibi, Fransa’da da cumhurbaşkanı, hem devlet başkanı, hem de yürütmenin başıdır. Ancak olağan parlamenter sistemlerde görüldüğünün aksine, Fransa Cumhurbaşkanı’nın yürütmenin başı olma görevi simgesel değildir. Aksine cumhurbaşkanı önemli yetki ve görevlerle donatılmıştır. Özellikle ulusal savunma ve dış politika konularında, yürütme alanının nerdeyse tek yetkilisi cumhurbaşkanıdır.³⁴⁸ Cumhurbaşkanın yetkileri ana hatlarıyla özetleyecek olursak;

a) Atama Yetkisi: Cumhurbaşkanı öncelikle başbakanı atama yetkisine sahiptir. Bunun dışında çoğu üst düzey bürokratı ve yargı üyelerini atamaktadır.

345 Eyüboğlu, 2007, 131.

346 Turhan, 1989, 79.

347 Dereli, 2001, 52.

348 Eroğul, 2010, 183.

b) Anayasa Konseyini Harekete Geçirme: Yasaların ve antlaşmaların yayınlamasından önce Anayasaya uygunluklarını araştırması için, Anayasa Konseyini harekete geçirme hakkıdır.

c) Ulusal Meclisi Dağıtma Hakkı: Parlamenter rejimde, parlamentonun hükümeti devirmesi olanağını dengelemeye yönelik bir karşı yetki olan dağıtma hakkı, cumhurbaşkanı tek başına ve takdirine bağlı olarak kullanır. Cumhurbaşkanı, başbakana ve meclis başkanlarına danıştıktan sonra, millet meclisini dağıtabilir. Yeni seçimler, 20-40 gün içinde yapılır. Yeni meclis kendiliğinden toplanır ve bir yıl boyunca yeniden dağıtılamaz. Dağıtma yetkisi, Anayasa’nın16 ncı maddesinin işlediği süre içinde ve vekâlet dönemlerinde kullanılamaz.³⁴⁹

d) Olağanüstü Dönem Yetkileri: Fransız Anayasa’nın16 ncı maddesin, olağanüstü durumlarda kullanılmak üzere cumhurbaşkanına bazı yetkiler tanımıştır.

e) Referandum Yetkisi: Bu yetki cumhurbaşkanın diğer yetkilerinden farklılık gösterir.

Cumhurbaşkanı bu yetkisini kullanabilmesi için, başbakanın ya da ilgili bakanın imzası gerekmez. Ancak cumhurbaşkanı bu yetkisini hükümetin önerisi üzerine kullanabilir.³⁵⁰

Cumhurbaşkanının diğer önemli bir yetkisi de parlamentoya mesaj göndermedir.

Cumhurbaşkanının kendisi bu mesaj için meclislere gelmez. Meclisler toplantı halinde değilse bu mesajı dinlemek için milletvekilleri olağanüstü toplantıya çağrılırlar.

Cumhurbaşkanına verilmiş olan bu yetki kurumlar arası hakemlik görevinin bir sonucudur.

Bu hak cumhurbaşkanına hükümetin sözcüsü gibi görünmeden parlamento ile diyalog kurma imkânı sağlamaktadır. Ancak uygulamada cumhurbaşkanları parlamentoya mesaj gönderme usulünden çok, ulusa mesaj göndermeyi tercih etmektedir.³⁵¹

Cumhurbaşkanının kanunları onaylama yetkisi başkanlık makamının yasama karşısındaki en önemli gücü ve yetkisidir. Kanunları onaylama yetkisi Anayasa’nın 19 uncu maddesinde düzenlenen karşı - imza kuralının istisnalarından birini oluşturmamakla beraber, bu yetkinin içeriği nedeniyle cumhurbaşkanının tek başına kullandığı kabul edilmektedir. Bu kabulün sebebi, parlamentoda çoğunluğa sahip olan iktidar partisinin desteklediği kanunlar için, hükümetin cumhurbaşkanınca veto yetkisinin kullanılmasına rıza göstermesinin olanaklı olmamasıyla ilgilidir.³⁵² Cumhurbaşkanının yasama sürecinin bu aşamasında kanun metinlerini onaylama ya da parlamentoya geri gönderme yetkisinin dışında Anayasa’nın 61 inci maddesine göre üçüncü bir olanağı daha bulunmaktadır.

349 Eroğul, 2010, 186.

350 Dereli, 2001, 55-57.

351 Duverger, 1975, 129.

352 Yücel, 2009, 350-352.

Cumhurbaşkanı, yayımlanmak üzere kendisine sunulan kanunlar için, yürürlüğe girmelerinden önce, anayasa uygunluk denetimi açısından Anayasa Konseyine başvurabilmektedir.

Cumhurbaşkanı, görevi süresince dokunulmazlıktan yararlanır. Bu kapsamda görevi süresince hiçbir mahkeme veya yönetimsel mevki tarafından zorla tanık olmaya mecbur kılınamaz, hukuki davaya, suçlama, kovuşturma veya soruşturmaya konu edilemez. Bu dokunulmazlığın istisnası görevini sürdürmesi ile bağdaşmayacak şekilde Anayasa’da verilen görevleri ihlal etmesi durumudur. Bu durumda Millet Meclisi, Yüce Divan adı altında toplanır ve üyelerin gizli oyla ve üçte iki çoğunlukla verecekleri kararla cumhurbaşkanını görevden alabilir. Suçlama her iki meclis tarafından da yapılabilmektedir.³⁵³

Anayasa’nın 20 nci maddesi hükümetin ulusal politikayı belirleme ve yürütme yetkisine sahip bulunduğunu ve parlamento önünde izlediği politikadan dolayı sorumlu olduğunu belirtmektedir. Fransa Cumhurbaşkanı’nın bu konulardaki yetkileri oldukça kapsamlı olmasına rağmen, hükümetin cumhurbaşkanından özerk hareket etme kabiliyeti de göz ardı edilememelidir. Özellikle Fransa’da Cohabitation dönemlerinde cumhurbaşkanlarının güçlü yetkileri siyasal açıdan sınırlanmaktadır. Birlikte yaşama olarak ifade edilen bu dönemlerde, cumhurbaşkanı parlamentonun çoğunluğu tarafından desteklenmediği, başka bir ifade ile cumhurbaşkanı, kendisi ile aynı siyasal çizgide bulunmayan bir başbakanla ve hükümetle yetkilerini paylaşmak zorunda kalmıştır. Bu dönemlerin siyasal hayat açısından ilk etkisi, cumhurbaşkanının dilediği kişiyi başbakan olarak atayamamasında kendini göstermektedir. Fransa’da ilk kez 1986 yılında başlayan Cohabitation dönemleri sıklıkla yaşanmaya başlamıştır. Bu yüzden de Cohabitation durumunun bir krize yol açmaması amacıyla, 2000 yılında yapılan bir anayasa değişikliği ile cumhurbaşkanının görev süresi 7 yıldan 5 yıla indirilmiştir. Bu şekilde cumhurbaşkanının görev süresi, 5 yıl görev süresi bulunan meclisle eşitlenerek, cumhurbaşkanının görev döneminde kendisi ile benzer siyasal eğilime sahip bir meclis çoğunluğu ile çalışma ihtimali yükseltilmiştir.³⁵⁴

353 Alkan, 2013, 171-172.

354 Eldem, 2007, 60.

2.3.3.2. Başbakan

1958 Anayasası’nın kurduğu sistem içinde cumhurbaşkanı ve başbakan arasında bir nevi işbölümü vardır. Cumhurbaşkanının, devletin yüksek siyaseti ile ilgili konularda, başbakanın ise daha çok gündelik işler diyebileceğimiz eğitim, sağlık, maliye politikası gibi konularda söz sahibidir. Ayrıca cumhurbaşkanın siyasal nitelikteki görevlerinin ağırlıklı olmasına karşın, başbakanın idari nitelikte görevleri ağırlıklıdır.³⁵⁵ Başbakan genel olarak hükümetin faaliyetini yönetir, yasaların yürütülmesini sağlar ve düzenleme yetkisini kullanır. Hükümette görev alacak kişilerin isimlerini cumhurbaşkanına, başbakan önerir ve bakanları cumhurbaşkanının onayını alarak görevden uzaklaştırabilir veya istifaya zorlayabilir. Ayrıca mülki ve askeri atamalarda dâhil kanunca kendisine verilmiş atama yetkisini kullanır. Bu yetkiler, başbakana Anayasa tarafından verilen ve hükümetin diğer üyeleri üzerinde otoritesini kullanabileceği yetkilerdir. Ancak hükümetin kendisini, hükümetin gerçek başı olan cumhurbaşkanı, hükümetin faaliyetlerini ise başbakan yönetir.

Bu kapsamda, başbakan, bakanlar kurulu toplantısında alınacak kararların hazırlık çalışmasını yapar ve bu kurulda alınan kararları uygulayan kabineye başkanlık yapar.³⁵⁶

Başbakanın diğer hükümet üyelerinden farklı bazı kişisel ayrıcalıkları vardır, örneğin cumhurbaşkanı meclisi fesih yetkisi kullanırken başbakanın görüşünü alır. Aynı şekilde başbakanın, hükümet ile parlamento arasında ve Anayasa Konseyi ile ilişkilerde ayrıcalıklı yetkileri vardır. ³⁵⁷ Yürütme organı içerisinde başbakanın en önemli ve güçlü yetkisi ise kararnamelerle hukuk kuralı koyabilmesidir.³⁵⁸ Bunun dışında başbakan, yasa veya anlaşmaların anayasallığının incelenmesi için Anayasa Konseyine de başvurabilmektedir.

Cumhurbaşkanının atadığı üst düzey kamu görevleri dışındaki görevlere getirileceklerin tayini de yine başbakan tarafından yapılmaktadır. Yine başbakan yürütme işlerini görebilmek amacıyla, dilediği takdirde kabinesine yardımcı elemanlar alabilir ve bunları bakanlar kurulunun çeşitli kısımlarında görevlendirebilir. Zira Fransa’da bu bakanlıkların yapısıyla ilgili bir anayasa hükmü yoktur. Her hükümette, bakanların yalnızca sayısı değil, unvanları ve görevleri de değişebilmektedir.³⁵⁹

355 Yavuz, 2008, 82.

356 Eyüboğlu, 2007, 126-128

357 Uluşahin, 2007, 163.

358 Aktaş, 2015, 133.

359 Eroğul, 2010, 190–191.

Anayasa tarafından başbakana verilen göre ve yetkiler, aslında saf bir parlamenter hükümet sisteminde olması gerektiği kadardır. Ancak, Fransa’da cumhurbaşkanının ön planda olmasının ardında yatan iki önemli sebep vardır: Bunlardan birincisi, cumhurbaşkanının halkoyu ile işbaşına gelmesi, ikincisi ise iktidar partisinin genel başkanlığını yürütmesidir. İktidar partisinin genel başkanı olan cumhurbaşkanının aynı partiye mensup başbakan üzerinde hâkimiyet kurması da gayet doğaldır.³⁶⁰