İngiliz parlamenter sisteminde Yasama

İngiliz parlamentosu uzun tarihi geçmişi ile dünyanın en eski parlamentosudur. Bu tarihsel birikimin bir sonucu olarak da son derecede kurumsallaşmış bir yapıya sahiptir. Bu niteliğinden ötürü de dünyadaki birçok ülkenin parlamentosuna model teşkil etmiştir.

İngiliz parlamentosu tarihsel deneyiminin bir sonucu olarak ikili bir görünüme sahiptir. Bir tarafta seçilmişlerden oluşan Avam Kamarası diğer yanda ise geleneksel olarak seçilen Lordlar Kamarası vardır. Ancak süreç içerisinde Lordlar Kaması gücünü kaybetmiş ve tüm yetki (yasa yapımı dâhil) Avam Kamarasına geçmiştir. Bu yüzdendir ki Avam Kamarası isterse Lordlar Kamarasına ve monarşiye dahi son verme yetkisine sahiptir.²⁷⁶

2.2.3.1. Avam Kamarası

Avam Kamarası, beş yıl süreyle halk tarafından seçilen 650 üyeden oluşur. Avam Kamarası parlamenterleri, tek isimli ve tek turlu çoğunluk sistemine göre seçilirler.²⁷⁷ İngiltere’de Avam Kamarası üyeliği için seçimler, prensip itibariyle beş yılda bir yapılır.

Fakat çoğu kez bu süre dolmadan, parlamentonun feshi suretiyle seçimler yenilenir. Bazı olağanüstü durumlarda veya savaş halinde ise seçim süresi uzatılabilmektedir. Seçimler sonucunda seçilen yeni parlamento ilk olarak Avam Kamarası Başkanını seçmektedir.

Avam Kamarası Başkanı Sözcü (Speaker)’dür.²⁷⁸ Avam Kamarası’nın çalışmaları Speaker tarafından düzenlenmektedir. Bu yönüyle Speaker Avam Kamarası içinde önemli bir siyasi figürdür. Speaker tam bir tarafsızlık içinde meclisin çalışmalarını koordine etmektedir.²⁷⁹

Avam Kamarası’nda oylamalar “division” adı verilen parlamenterlerin oy vermek için koridorlara çıktığı bir yöntemle yapılmaktadır. Bu yönteme göre koridorlar boşaltılır ve oylama zili çalınır. Komisyon odalarında ya da başka herhangi bir yerde bulunan milletvekillerinin oylamaya yetişmek için sekiz dakikaları bulunmaktadır. Süre dolunca genel kurulun dış kapıları kilitlenir. Evet, oyu vermek isteyenler başkanın sağındaki kapıdan, hayır oyu vermek isteyenler ise soldaki kapıdan geçerek koridorlara çıkarlar.

Çekimserler ise toplantı salonunda kalırlar. Sonunda her iki koridora çıkmış olan üyeler sayılarak karar belirlenir. Eşitlik halinde başkanın oyu sonucu belirler. Avam

276 Aslan, 2010, 51.

277 Göze, 2011, 439.

278 Gürbüz, 1987, 68–69.

279 Çam, 2005, 559.

Kamarası’nda belirli konular için daha yüksek karar yeter sayıları kabul edilebilse de karar alınabilmesi için başkan dâhil en az kırk üyenin oy kullanmış olması yeterlidir.²⁸⁰ Avam Kamarası’nda görüşmeler 1845 yılına kadar kamuya kapalı olarak yapmıştır; günümüzde ise az sayıda da olsa dinleyici kabul edilmektedir. Ancak tüm görüşmeler tutanak dergisinde yayınlanmaktadır. Ayrıca 150’ye yakın meclis gazetecisi görüşme ve oylamaları takip edebilmektedir. Ayrıca 1978’den itibaren meclis çalışmalarıyla ilgili özet biçiminde radyo yayımı ve 1989’dan itibaren televizyon yayımı da yapılmaktadır. Ancak bu yayınlar parlamentonun saygınlığının korunması için katı kurallara bağlanmış bulunmaktadır. ²⁸¹

Avam Kamarasının toplantı yılı geleneksel olarak Kasımdan ertesi yılın Kasımına kadar sürmekteyken yakın zamandaki bir yasayla toplantı yılları artık mayıstan diğer mayısa kadar yapılmaktadır.²⁸² Yılda ortalama 160 civarında birleşim yapılan mecliste cuma birleşimleri genellikle milletvekillerinin teklif ettiği yasa önerilerinin görüşüldüğü birleşimlerdir ve ortalama bir yılda 70 civarında tasarı (bill) mecliste görüşülmektedir.²⁸³ İngiltere’de yasa yapma süreci, kanun tasarıları veya kanun tekliflerinin Avam Kamarası’na veya Lordlar Kamarası’na sunulmasıyla başlamaktadır. Sunulan teklif veya tasarılara genel kanun tasarıları denmektedir. Tasarılar veya teklifler kanunlaştığında “Act”

adını almaktadır. Kanun tasarıları, özel kanunlar (private bills) ve genel kanunlar (public bills) olmak üzere ikiye ayrılmaktadır:

a) Private Bills: Vatandaşlar tarafından Avam Kamarasına sunulan tekliflerdir. Bu teklifi sunan kişiye Promoter adı verilmektedir. Bu tür tekliflere Avam Kamarasında çok az görüşme süresi ayrılmakta ve istisnalar hariç bu öneriler yasalaşamamaktadır.

b) Public Bills: Parlamento üyeleri ve hükümet tarafından gönderilen yasa tasarıları ve önerileridir. Eğer yasa teklifi hükümet tarafından gönderilmişse “Goverment Bill”;

parlamento üyeleri tarafından hazırlanmışsa “Private Member’s Bill” adını almaktadır.

İngiltere içinde kullanılan en etkin yöntem hükümet tarafından gönderilen “Goverment Bill”dir.²⁸⁴

İngiltere’de bir yasa tasarısı (her iki mecliste de) beş aşamalı bir sürecin sonunda yasalaşabilmektedir.

280 Eroğul, 2010,10.

281 Eroğul, 2010, 14.

282İnternet: http://www.yasader.org/web/yasama_dergisi/2012/sayi21/7-50.pdf// adresinden 03/12/2016’da alınmıştır.

283 Eroğul, 2010,14-15.

284 Aslan, 2010, 63–64.

1) First Reading: Herhangi bir görüşme oylamanın olmadığı ilk okuma sürecidir. Yasa tasarısı sadece meclisin bilgisine sunulmaktadır.

2) Second Reading: Ciddi tartışmaların olduğu ve sonunda oylamanın olduğu aşamadır.

Bu süreçte tasarı meclisin ilke olarak onayını almışsa izleyen aşamaya geçilir.

3) Committee Stage: Bu aşamada tasarı ilgili komisyonda ayrıntılı olarak tartışılır. Kimi tasarılar için farklı komisyonlar da oluşabilir (karma komisyon, kamaranın tümünün komisyon olarak toplanması, geçici komisyon vs.)

4) Report Stage: Komisyon başkana bir rapor sunulur. Komisyon görüşü ve değişiklik önerileri ayrıntılı olarak tartışılır.

5) Third Reading: Üçüncü okumada biçimsel küçük değişiklilere izin verilir. Meclis ikna olmamışsa yeniden üçüncü aşamaya dönülebilmektedir.²⁸⁵

Avam Kamarasının diğer temel görevi ise hükümeti seçmektir. Seçimlerden sonra kraliyet tarafından görevlendirilen başbakan kabinesini oluşturduktan sonra Avam Kamarası’nda güvenoyu istemektedir (İngiltere’de 1835’den beri hükümetler güvenoyu almak zorundadır). Hükümetin resmen göreve başlayabilmesi için Avam Kamarası’ndan güvenoyu almış olması şarttır. Yani hükümet, Avam Kamarası’nın onayına muhtaçtır.²⁸⁶ Avam Kamarası’nın sahip olduğu önemli bir diğer yetkide hükümeti denetlemektir.

Hükümete karşı Avam Kamarası’nda verilecek bir güvensizlik önergesi iki türlü sonuç doğurabilmektedir. Buna göre ya hükümet istifa eder ya da parlamento feshedilerek yeni seçime gidilir. Kabinenin sorumluluğu burada sadece Avam Kamarası’na karşıdır.

Ancak İngiltere’de iki parti düzeninin bir sonucu olarak güvensizlik önergesi genellikle teoride kalmaktadır. Şöyle ki; tek başına iktidara ve Avam Kamarası’nda çoğunluğa sahip bir partinin, güvensizlik önergesiyle iktidardan uzaklaştırılma olasılığı yoktur. Bu olasılık ancak bir koalisyon kabinesi kurulması ve koalisyonda bir çözülme baş göstermesi veya iktidardaki partinin bölünmesi durumunda ortaya çıkabilir.²⁸⁷ Avam Kamarası’nın yürütme üzerindeki bir diğer dolaylı denetleme aracı da, 1967 yılından bu yana başlatılmış olan Ombudsmanlık uygulamasıdır. Bu yapıya uygulamada kamu denetçisi adı da verilmektedir. Ombudsman, başbakanın önerisi üzerine Taç tarafından atanmaktadır, ancak görevden alınabilmesi için yasama organının iki kanadının bu yönde karar alması gerekmektedir. Genel olarak Ombudsman’ın görevi vatandaşların haklarını

285 Eroğul, 2010, 12-13.

286 Aslan, 2010, 62.

287 Gürbüz, 1987,70.

hükümete karşı korumaktır. Burada düzenlenen raporlar avam kamarasıyla paylaşılmakta ve hükümete iletilmektedir.²⁸⁸

2.2.3.2. Lordlar Kamarası

İngiltere yasama gücünün bir kanadını temsil eden ve bir zamanlar parlamentonun en güçlü organı olan Lordlar Kamarası ise, bugün artık önemini geniş ölçüde yitirmiş durumdadır. Lordlar Kamarası’nın sayısı yıldan yıla farklılık göstermekle birlikte şu an itibariyle 735 kişiden oluşmaktadır. Lordlar Kamarası’nın en kalabalık grubu 617 üye ile ömür boyu atanmış lordlardır. İkinci kalabalık grup 75 üye ile siyasi partilerce atanmış üyelerdir. Üçüncü grupta ise 26 üye ile ruhani lordlar vardır. Dördüncü ve son grupta ise Lordlar Kamarası’nca atanmış 15 lorddan oluşmaktadır.²⁸⁹ Kamaranın başkanı, aynı zamanda bakan olan ve iktidarı temsil eden “Lord Chancellor”dır. Kamaranın başkanı Speaker kadar geniş yetkileri bulunmamakta; yalnızca temsil bakımından görevini yürütmektedir. Avam Kamarası’nın aksine Lordlar Kamarası toplantılarında lordlar doğrudan birbirleriyle ilişki içine girebilmektedir. Yine Avam Kamarası’nda olduğu gibi Lordlar Kamarası’nda da herhangi bir çalışma tüzüğü yoktur.²⁹⁰ Cismani Lordların büyük çoğunluğu veraset yolu ile kamaraya katılan üyelerdir. Kamara üyesi lordun ölümü halinde üyelik en yakın erkek mirasçıya geçmektedir.²⁹¹ Lordlar Kamarasının cismani lordları da kendi aralarında 5 gruba ayrılmaktadır.²⁹²

1) Kral Soyundan Gelen Prensler

2) Soydan Gelen Lordlar: Lordlar Kamarası üyelerinin büyük çoğunluğu bu gruptandır.

Bunlar arasında, atalarına kral tarafından lordluk verilmiş kişilerin soyundan gelenler olduğu gibi, bizzat kendilerine lordluk verilmiş kişiler de vardır. Dük, marki, kont, vikont ve baron gibi unvanları taşımaktadırlar. 1963 yasasıyla bu kimselere unvanlarından vazgeçme, dolayısıyla Avam Kamarası’nda milletvekili olabilme hakkı ve kadınlara üye olabilme hakkı tanınmıştır. İkisi kadın olmak üzere 90 civarında üye, bu usulle günümüzde kamarada bulunmaktadır.

3) İskoçya Temsilci Lordları: İskoçya Lordları tarafından seçilip Lordlar Kamarası’na gönderilen bu lordlar, kamarada İskoçya’yı temsil etmektedirler.

288 Karasu, 2013, 159.

289 Aslan, 2010, 72.

290 Parlak ve Caner, 2005, 116.

291 Göze, 2011, 481.

292 Gürbüz, 1987, 71.

4) İrlanda Temsilci Lordları: İrlanda temsilci lordları ömür boyu bu göreve getirilmektedir.

5) Hukuk Lordları (Law Lords): Ömür boyu kalmak üzere atanan hukuk lordları, yüksek yargıçlardan oluşur. Yetmiş beş yaşında istedikleri taktirde emekli olma hakları bulunmaktadır. Bu üyeler 2009’a kadar ülkenin en üst mahkemesi (temyiz mercii) olarak kamarada yargısal fonksiyonları yerine getirmekteyken, Ekim 2009’da Yüce Mahkemenin göreve başlaması ve Lordlar Kamarası’nın yargı yetkisinin son bulmasıyla görevdeki 12 hukuk lordu yeni kurulan mahkemenin üyesi olup kamaradan ayrılmıştır. 2012 yılı itibarıyla 16 hukuk lordu halen görev yapmaktadır.²⁹³ Bu üyelerin haricinde Lordlar Kamarası’nda kabine tarafından belirlenen ve kral tarafından görevlendirilen “Hayat Boyu Lordlar” denilen siyaset, ekonomi, spor, sanat, bilim alanlarında başarılı olan üyeler bulunmaktadır. Bu usül, 1958 yılında kabul edilen “Life Peerage Act” yasası ile benimsenmiştir. Kalıtsal bir üyelik değildir ve veraset yoluyla mirasçılara geçmemektedir. Günümüzde 675 civarında üyesiyle Lordlar Kamarası’nın en büyük çoğunluğunu bu usulle seçilen üyeler oluşturmaktadır ve aynı zamanda kadınların kamaraya üye olması yolunu ilk kez bu usul sağlamıştır.²⁹⁴

Lordlar Kamarası üye sayısının üst sınırının belirlenmemiş olması, kamaraya politik nedenlerle sürekli yeni üyeler ilave edilmesi sonucunu doğurmuştur. Lordlar Kamarası’nda yandaşlarını arttırmak isteyen kabineler, yeni lordluklar dağıtarak, sayıyı iyice yükseltmişlerdir. 19. yüzyılın başlarında 250 civarında olan üye sayısı 1999’a gelindiğinde 1200 civarına kadar yükselmiştir. Bunun bir sonucu olarak kamaranın sosyal yapısı da değişmiştir. Toprak aristokrasisinden gelen üye sayısı azalırken toplumun diğer kesimlerinden gelenlerin sayısı artmıştır.²⁹⁵ Kasım 1999’da kabul edilen bir yasa “House of Lords Act” ile Lordlar Kamarası’nda çok önemli değişiklikler yapılmıştır. Kalıtsal lordların sayısı neredeyse onda bire düşürülmüş böylece üye sayısı üçte bir oranında azalmıştır. Günümüzde Lordlar Kamarası’nın 810 civarında üyesi bulunmaktadır. Lordlar Kamarası tıpkı Taç gibi, İngilizlerin bir türlü vazgeçemedikleri bir kurumdur. Kamaranın kendisi de gelinen noktada anlamsız savlar peşinde koşmaktansa, kendini yararlı kılmakta ve bu tutumu onun varlığını pekiştirmektedir. Bugün derin bir yordam bilgisi gerektiren karmaşık konular, genellikle önce Lordlar Kamarasına gönderilerek Avam Kamarasının işi önemli ölçüde kolaylaştırılmaktadır.²⁹⁶

293 Eroğul, 2010, 20.

294 Göze, 2011, 481.

295 Gürbüz, 1987, 71-72.

296 Parlak ve Caner, 2005, 23.