İngiliz parlamenter sisteminde yürütme

İngiltere’de yürütme gücü, ikili bir görünümdedir. Bir yanda Taç, diğer yanda ise başbakan ve hükümet vardır. Ancak günümüz İngiltere’sinde, bütün yetkilerin hükümetin elinde olması bu ikiliği, bir görüntüden ibaret kılmaktadır.²⁹⁷ Taç, İngiliz devlet yönetim sisteminin temel taşı, Büyük Britanya Birleşik Krallığı’nın asıl sahibi ve Kraliyet Ailesi’ni temsil eden organken; hükümetin genel siyasetten sorumlu ve yetkili organ başbakan ve hükümettir.

2.2.4.1. Taç

Taç, günümüzde herhangi bir belirleyiciliği olmamakla beraber yürütmenin başını temsil etmektedir. Taç’ın yürütmenin ve devletin başı olmasının yanında yargısal, askeri ve ruhani anlamda da önemli görevleri bulunmaktadır. Nitekim Taç İngiliz yargı sisteminin başı, silahlı kuvvetlerin en üst komutanı ve İngiltere Anglikan Kilisesi’nin de en yüce temsilcisidir.²⁹⁸ Taç’ın yetkileri esas itibariyle sembolik olmakla beraber üç önemli yetkisi bulunmaktadır. a) Haberdar edilme (bilgilendirilme ve danışılma) b) Yüreklendirme (hükümete doğru gördüğü yönde destek verme) c) Uyarma (sorumluları kendi deneyiminden yararlandırma) yetkisi.²⁹⁹ Bunun yanında kraliyet makamının kendine özgü ayrıcalıkları (Royal Prerogative Powers) vardır. Bunlar; parlamentoyu olağanüstü toplantıya çağırmak, çalışma süresini uzatmak, tatile gönderilmesini sağlamak veya başbakanın başvurusu ve speaker’ın onayıyla dağıtılmasına karar vermektir. Yine her yıl Lordlar Kamarası’nda, parlamentonun açılış söylevini okumak ve 1707’den bu yana son aşamasına gelmiş, kanun taslak ve tekliflerini imzalamaktır. Yine başbakanın önerdiği lord adaylarını atamak, üst düzey yargıçlar dahil tüm yüksek devlet memurlarını atamak, içişleri bakanının istemine uyarak bağışlama yetkisini kullanmak Taç’ın önemli diğer ayrıcalıklarıdır. Taç tüm bu görevleri yaparken resmi olarak sorumsuzdur ve dokunulmazlıktan yararlanır. Ancak kamuoyunun kendisi hakkında olumsuz yönde tavır almaması için dikkatli davranarak hassasiyet göstermektedir.³⁰⁰ Bu yüzden de düşünülenin aksine, İngiltere’de monarşinin siyasal sistemdeki yeri, kabinenin siyasal üstünlüğü ile çelişki halinde olmayıp onu tamamlayıcı bir niteliktedir. İngilizler için vatanseverlik,

297 Gürbüz, 1987, 63.

298 Parlak ve Caner, 2005, 116.

299 Eroğul, 2010, 23.

300 Aslan, 2010, 80.

yasaya saygı, kamu malına sadakat, Taç’ın kişilinde somut bir anlam kazanmaktadır.

Ulusal birlik ve devamlılık Taç ile canlı tutulmaktadır.³⁰¹

2.2.4.2. Özel Konsey (Private Council)

İngiliz devlet geleneğinin en köklü kurumlarından birisi olan Özel Konsey 12.yüzyılda ulusal stratejilerin belirlenmesi, savaş ilanı ve dış politikanın şekillenmesi amacıyla kurulmuştur. Bugün İngiliz yürütme erkinin önemli kurumlarından birisi olan ve kabineye kaynaklık eden bu kurum eski Curis Regis (Divan-ı Hümavun’a benzetilebilir)

’in son kalıntısıdır. Bu teşkilat 17. yüzyıl ortalarında kısa bir süre için kaldırılsa da yüzyılın sonlarında yeniden kurulmuştur. Günümüzde konseyin 400 üyesi bulunmaktadır.³⁰² Bu kişiler arasında yeni ve eski Bakanlar ile Canterbury Başpiskoposu, yüksek dereceli yargıçlar, diplomatlar, tanınmış bilim ve sanat adamları bulunur. Kurulun başkanı lord unvanına sahiptir. Özellikle 19.yüzyılda kabinenin ortaya çıkmasıyla özel Konsey’in rolü azalmıştır. Özel Konsey adeta bir tören organı şeklini almıştır. Konseyin törenler dışındaki görevleri, kurulun içinden oluşturulan komiteler aracılığıyla yürütülür.

Bu komitelerin en önemlisi ise Adalet Komitesidir. Adalet Komitesi, Klise Mahkemeleri tarafından verilen karaların temyiz mercii olarak önemli bir işleve sahiptir.³⁰³

2.2.4.3. Başbakan

Başbakanlık makamı, İngiliz siyasi hayatında 18. yüzyıldan bu yana fiilen varlığını devam ettirmektedir. Başbakan (Prime Minister) unvanı ilk kez resmi olarak 1905 yılında kullanılmıştır. Parlamenter hükümet sisteminde “eşitler arasında birinci” olarak ifade edilen başbakanın konumu, günümüzde kazandığı güç sayesinde, yürütme organı içindeki en güçlü makam haline dönüşmüştür.³⁰⁴ İngiltere’de disiplinli bir parlamento çoğunluğu sayesinde başbakan, Amerika’daki başkandan daha geniş yetkilere sahiptir. İngiliz başbakanı eşitler arasında birinci olarak hükümeti gerçek anlamda yönetir. Ayrıca başbakan Avam Kamarası’nı ve kabineyi yönlendirme araçları sayesinde parti politikasını uygulamada çok zorluk çekmez.³⁰⁵ Sartori’nin ifadesiyle, “İngiliz başbakanı eşitler

301 Çam, 2005, 550.

302 Parlak ve Caner, 2005, 117 – 118.

303 Gürbüz, 1987, 64.

304Yavuz, B. (2008). Parlamenter Hükümet Sistemlerinde ve 1982 Anayasası’nda Başbakan. Ankara: Asil Yayınevi, 111.

305 Yıldız, 2012, 72-73.

arasında birincidir çünkü hükümeti gerçek anlamda yönetir ve tam bağımlı konumdaki bakanları seçmekte ve azletmekte özgürdür.³⁰⁶

Parlamenter sistemde başbakan devlet başkanı tarafından parlamento üyeleri arasından atanır. Ancak parlamenter rejimin uygulandığı bazı ülkelerde başbakanın devlet başkanı tarafından atanmadığı da görülmüştür (Japonya’da 1946 anayasasına göre, başbakan imparatorun hiçbir girişimi olmadan yalnızca meclis tarafından seçilmiştir).

İngiltere’de ise başbakan, Taç tarafından Avam Kamarası üyeleri arasından seçilir ve atanır. Başbakanın Avam Kamarası’ndan seçilmesi zorunluluğu 20.yüzyılda ortaya çıkmıştır. Daha önceki dönemlerde Lordlar Kamarası üyeleri arasından da başbakan seçilebilmekteydi. Taç, başbakanı seçerken hukuken serbesttir. Ancak kurulacak hükümetin yasama organının güvenine ihtiyaç duyacak olması, Taç’ı Avam Kamarası’ndan güvenoyu alacak çoğunluğa sahip birini başbakan olarak seçmeye siyasi açıdan zorlamaktadır.³⁰⁷ Başbakanın hükümetin başı olmasının yanında ayrıca Hazine Birinci Lordu ve Kamu Yönetimi Bakanı olmak üzere iki önemli unvanı ve görevi vardır.

Kabine toplantılarının gündemini belirlemek, kabineye başkanlık etmek, bakanlıklar arasındaki yetki ve sorumluluk alanlarını ve kraliçeyi hükümet çalışmaları konusunda bilgilendirmek başbakanın temel görevleri arasındadır.³⁰⁸

2.2.4.4. Kabine ve hükümet

İngiliz siyasal sisteminde hükümet, başbakan tarafından atanan, icracı bakanlıkların başında görev yapan bakanlar, devlet bakanları (Secretary of State) ile diğer üyelerden oluşan bir yapılanmadır. Kabine ise bakanlar kurulu içinde daha dar çerçeveli bir organdır ve kabinede bakanlar kurulunun ancak bazı üyeleri yer alır. Kabine üyeleri bakanlar kurulunun çekirdeğini oluşturur ve başbakanın ikametgâhı olan Downing Street No:10’da genellikle haftada bir toplanırlar. Kabine üyelerine genel olarak kabine bakanı denmektedir ve ülkenin genel politikasını saptamak ve yürütmek kabinenin görevidir. Kabinenin ve kabine bakanlarının parlamento karşısında siyasal sorumluluğu vardır. Kabinede başbakanın seçtiği bakanların yanında Lordlar Kamarası Başkanı ve hazinenin başı da

306 Sartori, 1997, 139.

307 Yavuz, 2008, 113.

308 Parlak ve Caner, 2005, 119.

bulunur. Kabinenin içinde ayrıca küçük çalışma grupları vardır. Bunların bazıları sürekli bazıları ise geçicidir.³⁰⁹

Başbakanla birlikte hükümette üç tür bakan vardır; a) Kabine Bakanları (Cabinet Ministers): Bunların sayısı 20–25 dolayındadır ve kabine bu bakanlardan oluşmaktadır. b) Non-Cabinet Ministers; Sayıları 30 dolayındadır. Bunlar bakan olmakla birlikte kabine üyesi değillerdir. Bunlara devlet bakanı (Minister of State) da denmektedir. Bunlar genellikle sorumluluk alanları çok büyük olan bakanlıların (içişleri, dışişleri, savunma gibi) belli bölümlerini yönetirler. c) Junior Ministers: Sayıları 40 dolayındadır, unvanları Parliamentary Under Secretary of State’dir. Bunların dışında bazı kıdemsiz hükümet üyeleri de vardır (bunlardan bazıları sadece secretary, whip gibi unvanlarla çalışır). Bunlar genellikle, bağlı oldukları Cabinet Ministers’ın parlamento ile ilişkilerini yürütürler.

Görüldüğü gibi İngiltere’de hükümet, hem çok kalabalık hem de yapısı itibariyle griftir.

Üstelik uygulamada, bu resmi yapı daha da karmaşıklaşabilmektedir. Ancak bu karmaşık yapının işleyişi yukarıda değindiğimiz bazı komisyonlar vasıtasıyla gerçekleşmektedir.

İngiltere’de ortalama 20 dolayında komisyon sürekli şekilde çalışmaktadır. Gerek görüldüğünde geçici komisyonlarda oluşturulmaktadır. Bunlar genel olarak Cabinet Committee denilmektedir. Bu komisyonlar, çeşitli düzeylerdeki bakanlardan ve yüksek bürokratlardan oluşmaktadır. Komisyonun üyeleri konunun uzmanı olduklarından hükümetin işi oldukça kolaylaşmaktadırlar. Bu komisyonların kararları, ilgili konu üstünde herhangi bir uzlaşmazlık yoksa hükümet kararı gibi kabul görmektedir.³¹⁰ Kabine sisteminin bir diğer temel organı da kabine bürosudur, bu organ kabinenin ve kabine komitelerinin işlerini koordine eder. Bu anlamda hükümetin genel yönetsel koordinatörüdür. Kabine bürosu başbakanın doğal sekreteri olmakla beraber başbakanlık teşkilatının bir parçası değildir.³¹¹

Sonuç olarak İngiliz hükümeti; bakan, devlet bakanı ve kıdemsiz bakanlardan oluşan oldukça kalabalık ve karmaşık bir yapıdan oluşmaktadır. Bu durumda doğal olarak birtakım sıkıntıları beraberinde getirmektedir. Ancak hükümet üyelerinin aynı partiden olması, parti disiplini ve başbakanın azletme yetkisi gibi enstrümanlar, başbakanın kabine üzerinde hâkimiyet kurmasını kolaylaştırmaktadır. Bu sayede, başbakan hükümet üyeleri

309 Gürbüz, 1987, 66.

310 Eroğul,2010, 27–29.

311 Aslan, 2010, 85.

arasındaki birlik ve uyumu sağlayarak, çok sayıda üyeden kaynaklanan sakıncaları ortadan kaldırabilmekte; etkin ve istikrarlı bir şekilde hükümeti yönetebilmektedir.