Türkiye’de Kardeş Şehircilik ve Yasal Dayanakları

Ülkemizde “kardeş şehir” kavramı, uluslararası anlamda bir ülkedeki şehrin diğer ülke veya ülkelerdeki şehir veya şehirlerle partner olması (town twining) veya aynı ülke içerisinde başka bir şehirle kardeşlik ilişkisi kurması anlamını taşımaktadır (Özcan, 2006: 7). Böylece şehirler arasında yakın ilişkiler kurulmakta, dayanışma sağlanmakta ve zaman içinde dostane ilişkiler oluşmaktadır (Torlak, 2004: 272).

Türkiye’de kardeş şehir ilişkileri ilk olarak 1960’lı yıllarda başlamıştır. 1980 ve 1990 yılları arasında gerçekleştirilen kardeş şehir ilişkilerinin temelinde ekonomik nedenler yatmaktadır (Akman ve Akman, 2017: 232). Kardeş şehir uygulaması daha sonra kültürel ilişkilerin devam ettirilmesini sağlayan önemli bir diplomasi aracı olmuş, gelişen dostluk ilişkileri zamanla kültürel yakınlaşma ve yeniden tanışma boyutuna gelmiştir. Bu yakınlaşmalar ülkemizde 90’lı yıllarda Bulgaristan, Romanya, Azerbaycan, Gürcistan ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri gibi ülkelerin kentleri ile kurulmuş olan kardeş şehir ilişkilerinde görülmektedir (Sezer ve Bayram, 2014: 90). Özellikle 2000’li yıllardan sonra kardeş şehir sayılarında hızla artış yaşanmıştır. Bunun en önemli nedeni AB’nin ve TBB’nin kardeş şehircilik eşleştirmelerine destek vermesidir. Ayrıca 2005 yılında çıkan 5393 sayılı Belediye Kanunu’na kardeş şehir ilişkisinin dahil edilmesi ve belediye görev ve yetkileri arasında sayılması Türkiye’deki belediyelerin kardeş şehir uygulamalarını güçlendirmektedir (Akman, 2016: 1062). Merkezi hükümetin yerel diplomasiyi ulusal diplomasinin tamamlayıcı aracı olarak görmesi ve belediyeleri bu alanda teşvik etmesi de kardeş şehir ilişkilerini daha etkin hale getirmiştir (TBB, 2017: 62). Kardeş şehir kavramı günümüzde hem belediye hem de toplum nazarında daha popüler hale gelmiştir.

Genel olarak kardeş belediyeciliğin mevzuat karşısındaki durumuna baktığımızda isteğe bağlı bir uygulama olduğu anlaşılmaktadır (Önder, 2006). Türkiye’de yerel yönetimlerin ülke içinde veya ülke dışında işbirliği ilişkilerini geliştirmesi hususunda önceki kanunlarda herhangi bir hüküm yer almamasına rağmen (Sezer, 2008: 320), 2004 yılı öncesindeki mevzuat incelendiğinde yerel yönetimlerin işbirliği yapamayacağına dair de herhangi bir hüküm bulunmamaktadır (Özden ve Gündüz, 2017:13-14). Ayrıca bir belediyenin yurt dışında aynı ülkeden veya farklı

ülkelerden birden fazla şehirle kardeş şehir ilişkisi kurmasını engelleyen hukuki bir düzenleme de yoktur (Dönmez, 2009: 993).

Resmi süreci düzenleyen mevzuata genel olarak baktığımızda; 5393 sayılı Belediye Kanunu’nun 74. Maddesi, yine aynı Kanun’un belediye meclisinin görevlerini düzenleyen 18. maddesi (p fıkrası), 1173 sayılı Milletler Arası Münasebetlerin Yürütülmesi ve Koordinasyonu Hakkında Kanun’un 1. ve 6. maddeleri, İçişleri Bakanlığı’nın ilgili genelgeleri (Özden ve Gündüz, 2017:18) ve 3335 sayılı Uluslararası Nitelikteki Teşekküllerin Kurulması Hakkında Kanun söz konusudur. Belediye Kanunu’nun 74. maddesi belediyelere İçişleri Bakanlığı izniyle yurtdışı ilişkiler ve kardeş şehir ilişkileri kurma olanağı sağlamakta, aynı kanunun 18. maddesi bu konuda karar alma yetkisini belediye meclisine vermekte, 1173 ve 3335 sayılı kanunlar yerel yönetimler dahil bütün resmi ilişkilerin yürütülmesinde Dışişleri Bakanlığı’na bilgilendirme ve işbirliği yapılması gerekliliğini belirtmekte ve İçişleri Bakanlığı’nın genelgeleri ise tüm bu süreçlerin yürütülmesine yönelik prosedürleri açıklamaktadır.

1173 sayılı kanunun “milletlerarası temas, müzakere, akit” yetkisini düzenleyen 1. bendinde; “Milletlerarası Hukuk ve Anayasa gereğince Cumhurbaşkanının ve Başbakanın yetkileri saklı kalmak kaydıyla, Türkiye Cumhuriyetinin yabancı devletlerle, bunların temsilcilikleri ve temsilcileri ile milletlerarası kurullarla, bunların temsilcilikleri ve temsilcileri ile müteakip bentler ve maddeler hükümleri saklı kalmak kaydıyla, temas ve müzakereleri Dışişleri Bakanlığı eliyle, ilgili bakanlıklarla işbirliği yapılmak suretiyle yürütülür…” denilmektedir. Aynı maddenin 6. bendinde ise Dışişleri Bakanlığı’na bilgi verme yükümlülüğü bulunan kurumlar arasında mahalli idareler de yer almaktadır. Dolayısı ile yukarıda da belirtiliği üzere anılan kanun çerçevesinde yerel yönetimler dahil bütün resmi kurumlar yurtdışı temaslarında Dışişleri Bakanlığı’na bilgi vermek durumundadırlar. Ayrıca belirtilen kurum temsilcileri tarafından yurtdışına yapılacak resmi ziyaretler öncesinde Dışişleri Bakanlığı ile irtibata geçmeleri ve ziyaret sonrasında Dışişleri Bakanlığı’na bilgi vermeleri gerektiğine de işaret edilmektedir (Dönmez, 2009: 991-992).

Türkiye’de belediyelerin yabancı ülke yerel yönetimleri ile ilişkileri ve kardeş şehir ilişkileri kurma işlemlerinin de bu yasa hükümleri çerçevesinde İçişleri Bakanlığı’nın aracılığı ile Dışişleri Bakanlığı kanalıyla yürütülmesi gerekmektedir. Bu

nedenle, belediyelerin İçişleri ve Dışişleri Bakanlıklarının bilgisi dışında yapacakları başvurular işleme alınmamaktadır.

3335 sayılı Uluslararası Nitelikteki Teşekküllerin Kurulması Hakkında Kanun’un 1. maddesinin 1. fıkrasına göre; uluslararası alanda beraberlik ve işbirliği yapılmasında fayda görülen hallerde, Türk ve yabancı gerçek ve tüzel kişilerin veya yalnız tüzel kişilerin, kazanç paylaşma amacı dışında ve kanunlarla yasaklanmamış olmak kaydıyla ekonomik ve teknik alanlarda işbirliğini geliştirmek, bu konularda bilgi, görgü ve karşılıklı teknolojilerden faydalanmak amacı ile Türkiye’de veya yurt dışında: en az yedisinin, uluslararası nitelikte birlik, federasyon veya benzeri teşekküller kurmaları veya kurulmuş bu gibi teşekküllerin şubelerini açmaları, uluslararası faaliyetlerde bulunmaları ve mevcut kuruluş ve benzeri derneklere katılmaları veya bunlarla işbirliğinde bulunmaları Dışişleri Bakanlığı’nın görüşü alınmak sureti ile İçişleri Bakanlığı’nın teklifi üzerine, Bakanlar Kurulu’nun iznine tabi olduğu belirtilmektedir.

5393 sayılı Belediye Kanunu’nun 74. maddesi belediyelerin yurt dışı ilişkilerini düzenlemektedir. Kanuna göre belediyelerin yurt dışı ile ilişkileri üç ayrı kategoride değerlendirilmektedir. Birincisi; belediyelerin görev alanıyla ilgili konularda faaliyet gösteren uluslararası teşekkül ve organizasyonlara kurucu üye veya üye olarak katılabilmeleridir. İkincisi, belediyelerin kendi görev alanları ile ilgili yurt dışındaki teşekkül, organizasyon veya yerel yönetimlerle ortak faaliyet ve hizmet projeleri gerçekleştirebilmeleridir. Üçüncüsü ise belediyelerin yurt dışındaki yerel yönetimlerle kardeş şehir ilişkisi kurabilmesidir (Oktay, 2014: 15).

Aynı kanunun 18. maddesinin p bendi: “Yurt içindeki ve İçişleri Bakanlığı’nın izniyle yurt dışındaki belediyeler ve mahalli idare birlikleriyle karşılıklı iş birliği yapılmasına; kardeş kent ilişkileri kurulmasına; ekonomik ve sosyal ilişkileri geliştirmek amacıyla kültür, sanat ve spor gibi alanlarda faaliyet ve projeler gerçekleştirilmesine; bu çerçevede arsa, bina ve benzeri tesisleri yapma, yaptırma, kiralama veya tahsis etmeye karar vermek” ibaresi ile kurulmak istenilen kardeş şehir ilişkisi ile ilgili karar merciinin belediye meclisi olduğu belirtilmiştir. Büyükşehir Belediyeleri de 5393 sayılı kanununun ilgili hükümlerine göre kardeş şehir ilişkilerini yürütmektedir.

Belediyelerin, yabancı ülke belediyeleri ile kardeş kent ilişkisi kurulmasına onay vermek İçişleri Bakanlığı’nın mahalli idarelerle ilgili yürüttüğü başlıca iş ve işlemler arasında yer almaktadır (MİGM, 2016: 9-10). İçişleri Bakanlığı’nın kardeş şehir ilişkilerinin kuruluşunu geliştirmek ve kolaylaştırmak amacı ile yayınlamış olduğu genelgeler bu alanda yapmış olduğu faaliyetlerden birisidir.

07.04.2005 tarih ve 2005/36 sayılı İçişleri Bakanlığı genelgesi ile 5393 sayılı kanuna göre, belediyelerin uluslararası kuruluşlara üyelik, kardeş şehir ilişkisi kurulma esasları, uluslararası kuruluşlarla ortak faaliyet gerçekleştirilmesi konuları açıklanmıştır (Dalgıç, 2007: 85). 20.06.2005 tarih ve 2005/62 sayılı İçişleri Bakanlığı genelgesi ise daha çok bu alanda yapılacak harcama konularını içermektedir. 10.11.2010 tarih ve 2010/73 sayılı genelgede ise yurtdışında gerçekleştirilecek ortak projeler için izlenmesi gereken adımlar belirtilmiştir.

İçişleri Bakanlığı’nın ilgili genelgelerine göre kardeş şehir ilişkisi kurmak isteyen belediye, ortak olunacak yabancı belediye hakkında temel bilgileri, kardeş şehir ilişkilerinin kapsamını (hangi alanda veya alanlarda kardeş şehri ilişkileri yürütmeyi planladıklarını), kardeş şehir ilişkisi ile sağlanacak faydayı açıklayan belgeleri, kardeş şehir ilişkisi kurulmasına dair Belediye Meclis kararını ve imzalanacak “Kardeş Şehir Protokolü”nün bir örneğini izin için İçişleri Bakanlığı’na bir resmi yazı ile göndermeleri gerektiği vurgulamıştır (Özden ve Gündüz, 2017: 18). Ortaklık Protokolü, İçişleri Bakanlığı’nın olur yazısından sonra imzalanabilmektedir.

Kardeş şehir ilişkisinin resmiyet kazanması için ilk olarak yukarıda sayılan hususları içeren belediye meclis kararının İçişleri Bakanlığı’na (MİGM) gönderilmesi gerekmektedir. İçişleri Bakanlığı bu talebi ulusal çıkarlar ve dış politika açısından değerlendirmek üzere Dışişleri Bakanlığı’na gönderir. Bu bakanlığın da söz konusu ilişkiyi uygun görmesi durumunda İçişleri Bakanlığı’nın kardeş kent ilişkisi kurulabileceğine dair uygun görüş yazısı, ilgili belediyeye iletilmek üzere bağlı olduğu ilin valiliğine gönderilir. Bu şekilde İçişleri Bakanlığı’nın iznini alan belediye, kardeş şehir ilişkisi kurmak istediği belediye ile yazışmalar yapmak sureti ile durumu bir protokole bağlar. Böylece iki şehir arasında kardeş kent ilişkisi kurulmuş olmaktadır.

Kardeş şehir ilişkisinde süreç ilgili belediyenin talebi, yabancı belediyenin talebi veya Dışişleri Bakanlığı’nın teklifi üzerine başlatılabilmektedir. Kardeş şehir

ilişkisine dair teklif ilgili belediye başkanlığından gelmiş ise Dışişleri Bakanlığı’nın görüşü, teklif Dışişleri Bakanlığı’ndan gelmişse ilgili belediyenin görüşü alınır. Kardeş şehir teklifi ile ilgili belediye; İçişleri Bakanlığı’nca uygun görüldüğüne dair bir yazı ile Dışişleri Bakanlığı’na ve ilgili valiliğe bilgi vermektedir (Dönmez, 2009: 996).

Belirtilen bilgiler ışığında kardeş şehir ilişkilerine ait süreç şu şekilde ilerlemektedir:

 Aday kardeş şehirle yapılan ön görüşmeler  İşbirliği için ön çalışmalar

 Belediye Meclis Kararı  Taslak Protokol/işbirliği metni

 İçişleri Bakanlığı izni ve yasal sürecin tamamlanması  Protokolün imzalanması

 Proje ve çalışmalara başlanması

Türkiye’deki belediyelerin kardeş şehir ilişkileri grafikler üzerinden yorumlandığında aşağıdaki bilgilere ulaşılmaktadır:

Resim 3.5: Kardeş Şehir İş Akış Süreci

Kaynak: www.antalya.bel.tr, 2017

İçişleri Bakanlığı Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü’nün verilerine göre 18.05.2017 tarihi itibari ile Türkiye’deki belediyelerin 1624 kardeş şehir ilişkisi bulunmaktadır. İl bazında ele alındığında Artvin, Bingöl, Hakkari, Muş, Siirt, Tunceli, Aksaray, Bayburt ve Batman illerimizde herhangi bir belediye ile kardeş şehir ilişkisi bulunmamaktadır. Ayrıca 8 İl Özel İdaresi (Afyonkarahisar, Aydın, Eskişehir, Kahramanmaraş, Kırklareli, Kocaeli, Mersin, Samsun) yurt dışı benzerleriyle kardeş şehir ilişkisi kurmuştur. Tüm mahalli idare türlerinin toplam kardeş şehir işbirliği sayısı, İçişleri Bakanlığı MİGM tarafından 1632 olarak verilmektedir. Uluslararası belediye kardeş şehir işbirliklerinin büyük çoğunluğu 30 büyükşehir belediyesinde ve bunların ilçelerinde yoğunlaşmıştır. İstanbul 298 işbirliğiyle başı çekmektedir. İstanbul’u

sırasıyla, 149 işbirliğiyle İzmir, 135 işbirliğiyle Ankara, 117 işbirliğiyle Bursa ve 85 işbirliğiyle Antalya izlemektedir (www.migm.gov.tr, 2017).

Türkiye’deki belediyelerin kardeş şehir ilişkileri istatistiki bilgiler ışığında yorumlanacak olursa yıllara göre kardeş belediye sayılarında artış görülmektedir..

Resim 3.6: Yıllara Göre Yeni Kardeş Şehir Sayısı ve Artış Oranı

Tablo 3.1: Yıllara Göre Kardeş Şehir Sayıları ve Oranları

YILLAR

İLGİLİ YILDAKİ

KARDEŞ ŞEHİR

SAYISI

YILLARA GÖRE TOPLAM KARDEŞ ŞEHİR SAYISI

YILLARA GÖRE KARDEŞ ŞEHİR SAYISININ ARTIŞ ORANI (%) 1992 1 1 - 1993 13 14 1300 1994 14 28 100 1995 15 43 53,6 1996 41 84 95,3 1997 37 121 44,0 1998 10 131 8,3 1999 29 160 22,1 2000 46 206 28,8 2001 50 256 24,3 2002 77 333 30,1 2003 57 390 17,1 2004 65 455 16,7 2005 81 536 17,8 2006 59 595 11,0 2007 77 672 12,9 2008 92 764 13,7 2009 29 793 3,8 2010 79 872 10,0 2011 151 1023 17,3 2012 144 1167 14,1 2013 126 1293 10,8 2014 79 1372 6,1 2015 108 1480 7,9 2016 109 1589 7,4 16.05.2017 30 1619 1,9 Kaynak: www.kardessehirler.org.tr, 2017

1992 yılında belediye bazında Türkiye’de kardeş şehir sayısı 1 iken bu sayı 16.05.2017 tarihinde 1619’a kadar yükselmiştir. Sayısal olarak sürekli bir yükseliş olmasının nedenleri arasında, ulusal ve uluslararası alanda yerel yönetimlerin gün geçtikçe öneminin artması, yerel idarecilerin uluslararası işbirlikleri ve kardeş şehir ilişkileri ile üstün hizmet anlayışını geliştirmek istemesi ve merkezi yönetimin dış politikada yerel diplomasi kanalını kullanmak istemesi olduğu düşünülmektedir. Yine

tablodan da görülebileceği üzere 1993 yılından 1998 yılına kadar her yıl için artış yaşanmasına rağmen 1998 yılında önemli oranda düşüş yaşanmıştır. Bunun nedeninin o dönemde Türkiye’deki iç siyasi karışıklıklar olduğu düşünülmektedir. Yine 1999 yılından 2008 yılına kadar her yıl artış yaşanmasına rağmen 2009 yılında düşüş meydana gelmiştir. Bunun nedeninin ise 2008 yılında yaşanan Küresel Ekonomik Kriz’in 2009 yılında Türkiye’ye yansımaları olduğu düşünülmektedir. Yurtdışında ekonomik partner bulma çabasında olan belediyelerin kriz dolayısı ile karar alma süreçlerinin olumsuz etkilendiği değerlendirilmektedir.

Resim 3.7: Yerel Yönetim Türlerine Göre Kardeş Şehirlerin sayısı

Resim 3.8: Kardeş Şehirlerin Dağılımı

Kaynak: www.kardessehirler.org.tr, 2017

Belediye türlerine göre kardeş şehir ilişkilerinin dağılımına bakıldığında ise ilçe belediyelerinin 1069 (büyükşehir belediyeleri dahil), büyükşehir belediyelerinin 337 ve il belediyelerinin ise 213 ilişkisi olduğu görülmektedir. Tabi ki ilçe belediye sayısının çok olması, bu türdeki belediyelerin kardeş şehir ilişkilerinin sayıca çok olmasının temel nedenidir.

Resim 3.9: Türkiye’nin Bölgelerine Göre Kardeş Şehir Dağılımı ve Sayısı

İşbirliklerinin bölgesel dağılımına bakıldığında ise bölgeler arası dengesizlik dikkati çekmektedir. En çok işbirliği gerek ekonominin gerek nüfusun ve gerekse de imkanların diğer bölgelere göre daha çok olduğu ve bunun doğal bir sonucu olarak bölgedeki yerel idarelerin diğer bölgelere göre daha güçlü olduğu Marmara Bölgesi’nde, en az kardeş şehir ilişkilerinin ise Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde olduğu görülmektedir.

Resim 3.10: Türkiye’nin Kardeş Şehirlerinin Dünyadaki Bölgesel Dağılımı

Türkiye’de belediyelerin kardeş şehir ilişkileri dünya geneline yayılmıştır. Türkiye’deki kardeş şehirlerin dünyadaki bölgesel dağılımında en çok işbirliği kurulan bölgenin % 40 oranıyla Avrupa olması dikkati çekmektedir.

Resim 3.11: Avrupa Bölgesi’nde Ülkelere Göre Kardeş Şehir Sayısı

Avrupa Bölgesi’ndeki ülkelerle kurulan kardeş şehir sayılarına bakıldığında ise en çok kardeşlik ilişkisinin Almanya ile kurulduğu görülmektedir. Daha önce de belirtildiği üzere bunun temel nedeni Türkiye’den Almanya’ya göç hareketleridir. Almanya’dan sonra en çok kardeşlik ilişkisi kurulan ülkeler ise; 88 ilişki ile Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) ve 86 ilişki ile Yunanistan’dır.

Resim 3.12: Balkanlar Bölgesi’nde Kardeş Şehir Sayısı

Kaynak: www.kardessehirler.org.tr, 2017

% 27,1 oranıyla ikinci sırada Balkanlar Bölgesi yer almaktadır. Yine ülke bazlı incelediğimizde 123 ortaklık ile Bulgaristan birinci, 101 ortaklık ile Bosna Hersek ikinci ve 75 ortaklık ile Makedonya’nın üçüncü sırada olduğu görülmektedir. Balkanlar bölgesiyle kardeş şehir ilişkisi kurulmasının en temel nedeni tarihi ve kültürel bağların olduğu düşünülmektedir. Balkanlarla kurulun kardeşlik ilişkilerinin motivasyonları

arasında gerek tarihi bağlar ve gerek dini gerekse de sosyolojik olarak birbirine yakın toplumlar olması sayılabilir.

Resim 3.13: Orta Doğu ve Kuzey Afrika Bölgesi’nde Kardeş Şehir Sayısı

Kaynak: www.kardessehirler.org.tr, 2017

Orta Doğu ve Kuzey Afrika Bölgesi’ndeki ülkelere baktığımızda 33 ortaklık ile Filistin ve 21 ortaklıkla İran’ın başı çektiği görülmektedir. Bunun temel nedeni ise dini bağlantılardır. Türkiye’deki belediyelerin tarihi ve dini açıdan büyük önem arz eden Filistin ve İran ile ilişkileri geliştirme çabası olduğu değerlendirilmektedir.

Resim 3.14: Orta Asya Bölgesi’nde Ülkelere Göre Kardeş Şehir Sayısı

Kaynak: www.kardessehirler.org.tr, 2017

Yine etnik bağlantının bulunduğu Orta Asya bölgesi ile daha düşük oranda kardeşlik ilişkisinin kurulmasında Türki Cumhuriyetlerdeki Rusya’nın etkisi olduğu

düşünülmektedir. Bu bölgedeki ülkelerle kurulan ortaklık sayısına bakıldığına 25 ortaklık ile Kazakistan’ın birinci, 20 ortaklıkla Moğolistan’ın ikinci ve 19 ortaklıkla

Kırgızistan’ın üçüncü olduğu görülmektedir.

Diğer bölgelerle kurulan kardeş şehir ilişkilerinin ise daha çok siyasi ve stratejik ortaklıklar olduğu düşünülmektedir. Bunun yanı sıra son 20 yılda küresel ekonominin Batı’dan Doğu’ya doğru kayması, Japonya, Çin ve Hindistan gibi Asya ülkelerinin ekonomik açıdan güçlenmesi bundan sonraki süreçte Türkiye’deki belediyelerin kardeş şehir tercihlerini etkileyecek ve bu bölgelerle daha çok kardeşlik ilişkileri geliştirecek gibi gözükmektedir.

3.3. KARDEŞ ŞEHİRCİLİĞİ DOĞURAN NEDENLER İZLENECEK ADIMLAR