Büyükşehir Belediyeleri

Ülkemizde sanayileşme ile birlikte artan istihdam imkanları kırsal kesimdeki işsizlerin kentlere yığılmasına yol açmıştır. Özellikle 1950’lerden itibaren hızlanan kırdan kente göç olgusu, nüfus artışının üzerinde bir kentleşmeye yol açmıştır. Nüfus artışı, sanayileşme ve teknolojide meydana gelen gelişmeler imar, altyapı, temizlik, su, çevre ve ulaşım gibi alanlarda sorunlara yol açmış ve hizmetlerin dağıtımının güçleşmesine neden olmuştur. Böylece büyükşehirlerin sorunları ile baş edebilmek için buralarda farklı bir yönetim modeli oluşturulması ihtiyacı doğmuş ve büyükşehir belediye yönetimleri gündeme gelmiştir (Dönmez ve Özyardımcı, 2006: 716-717).

Büyükşehir belediye yönetiminin hukuki altyapısı ilk olarak 1982 Anayasası’nın 127’inci maddesinin ikinci ve üçüncü fıkrasındaki “mahalli idarelerin kuruluş ve görevleri ile yetkileri, yerinden yönetim ilkesine uygun olarak kanunla düzenlenir. Kanun, büyük yerleşim merkezleri için özel yönetim biçimleri getirebilir.” hükmü ile oluşturulmuştur (Dönmez, 2009: 566). 1984 yılında yayımlanan 195 sayılı “Büyükşehirler Yönetimi Hakkında Kanun Hükmünde Kararname” ve yine aynı yıl çıkartılan 3030 sayılı “Büyükşehir Yönetimi Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun” ile İstanbul, Ankara ve İzmir’de büyükşehir belediyeleri kurulmuştur (Yıldırım vd, 2015: 206).

Büyükşehir belediyelerinin kuruluş, görev ve yetkilerine ilişkin en temel hükümler, bu belediyelerin temel kanunu olma niteliğini taşıyan 27.06.1984 tarih ve 3030 sayılı yasa ile düzenlenmiştir (Dönmez, 2009: 566). 3030 sayılı kanun 2004 yılına kadar yürürlükte kalmış (Atmaca, 2013: 172), bu zaman zarfı içerisinde mevcut kanunda değişiklikler yapılmış ve çıkarılan kanun hükmünde kararnameler ile toplam 16 büyükşehir belediyesi oluşturulmuştur.

2004 yılında çıkartılan 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu ile büyükşehir belediyesi yönetimlerinin hukuki statüsünün yeniden düzenlemesi, hizmetlerin planlı, etkin ve verimli bir şekilde yürütülmesi amaçlanmıştır. Daha sonra Büyükşehir Belediyesi Kanunu’nun bazı maddelerinde düzenleme yapılması ve bazı kanun maddelerinin değiştirilmesi amacıyla 2012 yılında 6360 sayılı “On Dört İlde Büyükşehir Belediyesi ve Yirmi Yedi İlçe Kurulması ile Bazı Kanun ve Kanun

Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun” yürürlüğe girmiştir (Yüksel, 2016: 732).

2012 yılında çıkartılan 6360 sayılı kanun mahalli idareler alanında reform yapan çok önemli bir kanun olarak karşımıza çıkmaktadır. Kanun ile 14 yeni büyükşehir belediyesi kurulmuş ve büyükşehir sayısı 30’a çıkmıştır. Kanun ile büyükşehir belediyelerinin sınırları il mülki sınırları olarak genişletilmiş, yeni kurulan büyükşehir belediyelerindeki il özel idareleri kapatılmış, buralarda bulunan köy ve belde belediyelerinin tüzel kişilikleri kaldırılmıştır (Parlak ve Ökmen, 2015: 273). Kanunun başlıca şu önemli değişiklikleri ve düzenlemeleri getirdiğini ifade etmek mümkündür (Ökmen ve Elma, 2013: 50-52):

 Aydın, Balıkesir, Denizli, Hatay, Malatya, Manisa, Kahramanmaraş, Mardin, Muğla, Tekirdağ, Trabzon, Şanlıurfa ve Van şehirlerinde büyükşehir belediyeleri kurulmuştur. Büyükşehir belediyelerin sınırları il mülki; ilçe belediyelerinin sınırları bu ilçelerin mülki sınırları olmuştur. Adana, Ankara, Antalya, Bursa, Diyarbakır, Eskişehir, Erzurum, Gaziantep, İzmir, Kayseri, Konya, Mersin, Sakarya ve Samsun büyükşehir belediyelerinin sınırları, il mülki sınırı olarak genişletilmiştir.

 Bu illere bağlı ilçelerin mülki sınırları içinde yer alan köy ve belde belediyelerinin tüzel kişiliği sona ermiş, köyler mahalle dönüşmüş, belediyeler ise mahalleleriyle birlikte bağlı bulundukları ilçenin belediyesine katılmışlardır. Bu illerin, bucak teşkilatları da kaldırılmıştır.

 Bu illerdeki il özel idarelerinin tüzel kişiliği ile İstanbul ve Kocaeli’ndeki orman köyleri de dahil köylerin tüzel kişiliği sona ermiştir.

 Büyükşehir ve ilçe belediyeleri, amatör spor kulüplerine nakdi yardım yapabilecek; yurt içi ve yurt dışı müsabakalarda üstün başarı gösteren veya derece alan sporcuların yanı sıra teknik yönetici, antrenör ve öğrencilere belediye meclis kararıyla ödül verebilecektir. Bu belediyeler; sağlık, eğitim, kültür tesis ve binalarının yanı sıra mabetlerin de yapım, bakım ve onarımını sağlayacak yetkileri elde etmişlerdir.

 Büyükşehir belediyesi bulunan yerlerde ayrılma yoluyla yeni bir belde kurulmasında yeni kurulacak belde için nüfusta aranan 50.000 nüfus kriteri, 20.000’e düşmüştür. Belediye sınırları içinde nüfusu 500’ün altında mahalle kurulamaz hale gelmiştir.

 Büyükşehir kapsamındaki belediyeler arasında hizmetlerin yerine getirilmesi bakımından uyum ve koordinasyon, büyükşehir belediyesi tarafından sağlanacaktır.

 Büyükşehir belediyelerinin bulunduğu illerde, kamu kurum ve kuruluşlarının yatırım ve hizmetlerinin etkin olarak yapılması, izlenmesi ve koordinasyonu, ilin tanıtımı, temsil, tören, ödüllendirme ve protokol hizmetlerinin yürütülmesi, ildeki kamu kurum ve kuruluşlarına rehberlik edilmesi ve bunların denetlenmesini gerçekleştirmek üzere valiye bağlı olarak Yatırım İzleme ve Koordinasyon Başkanlığı kurulmuştur.

 Nüfusu iki binin altındaki 559 belediyenin tüzel kişilikleri ilk mahalli idareler genel seçiminden geçerli olmak üzere (2014 yılı mahalli seçimleri ile birlikte) sona ermiş ve bu belediyeler köye dönüştürülmüştür.

30 Mart 2014 tarihinden itibaren 30 büyükşehir belediyesinin bulunduğu ilde, il özel idaresi bulunmadığı gibi belde belediyesi ve orman köyü de dahil olmak üzere hiçbir şekilde köy de kalmamıştır. 6360 sayılı kanun 30 Mart 2014 tarihi itibariyle hayata geçmiş ve yapılan düzenleme ile 2950 olan belediye sayısı 1394’e düşmüştür. Belediye sınırları da iyice genişlemiş ve 6360 sayılı Kanun’dan sonra Türkiye nüfusunun % 93’ü belediye sınırları içinde yaşar duruma gelmiştir (Elban, 2014: 18-19).

2004 yılında Mahalli İdareler Reformu kapsamında çıkartılan temel yasalardan 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu’nun 3. maddesinin (a) fıkrasında bu belediyeler; “Sınırları il mülki sınırı olan ve sınırları içerisindeki ilçe belediyeleri arasında koordinasyonu sağlayan; idari ve mali özerkliğe sahip olarak kanunlarla verilen görev ve sorumlulukları yerine getiren, yetkileri kullanan; karar organı seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan kamu tüzel kişisi” olarak tanımlanmıştır. Büyükşehir belediyesi organlarına aynı maddenin (b) fıkrasında yer verilmiş ve büyükşehir belediye

meclisi, büyükşehir belediye encümeni ve büyükşehir belediye başkanı olmak üzere üç organının olduğu ifade edilmiştir (www.mevzuat.gov.tr, 2017).

Büyükşehir belediyelerinin görev ve yetkileri kısaca şunlardır (Özer ve Akçakaya, 2014: 115):

 İlçe belediyelerinin görüşlerini alarak büyükşehir belediyesinin stratejik planını, yıllık hedeflerini, yatırım programlarını ve bütçesini hazırlamak,

 Büyükşehir belediye sınırları içerisindeki nazım imar planlarını yapmak, ilçe belediyelerinin bu plana uygun olarak hazırlayacakları uygulama imar planlarını onaylamak, uygulanmasını denetlemek, yapmayan ilçelerin uygulama imar planlarını yapmak,

 Büyükşehir ana ulaşım planını yapmak, toplu taşıma ve ulaşım hizmetlerini planlamak, ücret tarifelerini belirlemek,

 Meydan, cadde, bulvar ve anayolları yapmak, bakım ve onarımını sağlamak,  Katı atıkların toplanması ve aktarma istasyonlarına ulaştırılması hariç katı

atıkların ve hafriyatın yeniden değerlendirilmesi ile ilgili tesisler kurmak, işletmek veya işlettirmek,

 İl çevre düzeni planını yapmak.

Büyükşehir belediye meclisi, büyükşehir belediyesinin karar organı olarak karşımıza çıkmaktadır. Büyükşehir belediye meclisinin üyeleri seçimle iş başına gelmemektedir. Büyükşehir belediyesinin sınırları içerisinde kalan ilçelerin, seçimle göreve gelen ilçe belediye meclis üyelerinin beşte birinden ve meclisin doğal üyesi olan ilçe belediye başkanlarından oluşmaktadır. Büyükşehir belediye başkanı aynı zamanda meclisin başkanıdır. Meclis, her ayın ikinci haftası önceden belirlenmiş gün ve yerde toplanarak;

 Büyükşehir belediyesinin sınırları çevresinde ve aynı il sınırları içinde bulunan belediye ve köylerin, büyükşehir belediyesine katılması konusunda 5393 sayılı Belediye Kanunu hükümleri uyarınca ilgili ilçe veya ilk kademe belediye meclisinin talebi üzerine katılma kararını almak,

 Büyükşehir belediye sınırları il sınırı olan illerde il çevre düzeni planını onaylamak,

 Büyükşehir nazım imar planını onaylamak, büyükşehir kapsamındaki ilçe ve ilk kademe belediye meclisleri tarafından alınan imara ilişkin kararları, kararın gelişinden itibaren üç ay içinde nazım imar plânına uygunluğu yönünden incelemek aynen veya değiştirilerek kabul ederek sonra büyükşehir belediye başkanına göndermek,

 Meclis ihtisas komisyonlarında görüşülen işleri karara bağlamak, raporların isteyenlere verilmesine ilişkin maliyet bedelini tespit etmek gibi görevleri yerine getirirler (www.migm.gov.tr, 2017).

Büyükşehir belediye encümeni, büyükşehir belediyesinin bir diğer organıdır. Kanun’un 16. maddesine göre büyükşehir belediye encümeni, belediye başkanının başkanlığında, belediye meclisinin kendi üyeleri arasından bir yıl için gizli oyla seçeceği beş üye ile biri genel sekreter, biri mali hizmetler birim amiri olmak üzere belediye başkanının her yıl birim amirleri arasından seçeceği beş üyeden oluşmaktadır. Büyükşehir belediye başkanının iştirak edemediği toplantılarda başkanlık görevini genel sekreter yapmaktadır (Özer ve Akçakaya, 2014: 119).

Büyükşehir belediyesi sınırları içerisinde yaşayan seçmenlerce beş yıl süreliğine seçilen büyükşehir belediye başkanı, büyükşehir belediye idaresinin başı, belediye tüzel kişiliğinin temsilcisi ve yürütme organıdır. (Eryılmaz, 2016: 207).