Türkiye’de Akaryakıt Dağıtım Piyasasının Genel Görünümü

Yurt içindeki rafineriden temin edilen veya ithalat yoluyla yurda getirilen petrol ürünlerinin nihai tüketicilere ulaştırılmasında önemli bir adım olan dağıtım faaliyeti “serbest kullanıcılara akaryakıt toptan satışı ve ikmali dahil bayilere akaryakıt satış ve ikmal faaliyetlerinin bütünü” olarak tanımlanmaktadır545. Dağıtıcı ise; akaryakıt dağıtım yetkisi olan ve lisansına işlenmesi halinde depolama, taşıma, ihrakiye ve madeni yağ üretimi işlemleri yapabilen sermaye şirketini ifade etmektedir546. Türkiye’de rafineri sektörü TÜPRAŞ’ın tekelinde bulunurken dağıtım ayağı ise % 80’i 5 şirketten oluşan oligopolistik bir yapı elindedir547.

Türkiye’de faaliyet gösteren dağıtım firmaları kara veya deniz taşıt araçlarıyla veya alt yapının mevcut olduğu durumlarda boru hatlarıyla rafinerilerden elde ettikleri ürünleri kendi sahip oldukları depolara getirmekte, buralardan da her dağıtıcı firmanın bayileri tarafından teslim alınıp istasyona taşınmaktadır. Ancak son yıllarda dağıtıcıların, ürünleri doğrudan bayilere teslim etmesi yönünde bir eğilim olduğu görülmektedir. Petrol ürünlerine olan talebin sürekli artması, depolama tesislerinin bölgesel ve sektörel talebi karşılayacak ve güvenli stok seviyelerini idame ettirecek kapasite kurulmasını ön plana çıkarmaktadır548.

Dağıtıcı lisansı için; başvuru sahibi tüzel kişinin; Türk Ticaret Kanunu hükümleri doğrultusunda anonim şirket ya da limited şirket olarak kurulmuş olması ve asgari ödenmiş sermayesinin 10.000.000 TL olması gerekir549.

545

Petrol Piyasası Kanunu, m. 2. 546 RK Sektör Raporu, s. 21. 547 ANALİST-Eylül 2011, Sayı 7, s. 63. 548 KARA, Mehmet, s. 9-10. 549

27.10.2010 tarihli ve DAĞ/818-3/17730 sayılı dağıtıcı lisansı sahibi M. Otomotiv Akaryakıt Madeni Yağ Şirketi’ nin 25/03/2011 tarihine kadar asgari ödenmiş sermaye şartı yükümlülüğünü yerine getirmediğinin tespit edilmesi ve bu durumun 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanununun 4 üncü maddesinin 2 nci fıkrasına ve Petrol Piyasası Lisans Yönetmeliğinin 7 nci maddesinin 6 ıncı fıkrasının (a) bendine aykırı olması nedeniyle ……..onbeş gün içerisinde aykırılıkların giderilmesi, aksi halde bahse konu piyasa faaliyetlerinin geçici bir süre için durdurulabileceği veya doğrudan doğruya iptal yaptırımının uygulanacağının ihbar edilmesine karar verilmiştir. EPDK KARARI 04.11.2011 tarihli RG’de yayımlanmıştır.

28.06.2011 tarihli ve DAĞ/807-15/17612 sayılı dağıtıcı lisansı sahibi Karahan Nakliyat Hafriyat Petrol Ürünleri Otomotiv Sanayi ve Ticaret Limited Şirketi’ nin 25/03/2011 tarihine kadar asgari ödenmiş sermaye şartı yükümlülüğünü yerine getirmediğinin tespit edilmesi ve bu durumun 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanununun 4 üncü maddesinin 2 nci fıkrasına ve Petrol Piyasası Lisans Yönetmeliğinin 7 nci maddesinin 6 ıncı fıkrasının (a) bendine aykırı olması nedeniyle …….ön araştırma ve soruşturma prosedürüne gerek olmaksızın, söz konusu tüzel kişinin yazılı savunmasının alınması için Denetim Dairesi Başkanlığı’nın yetkilendirilmesine ve Petrol Piyasası Kanununun 20 inci maddesi gereği …onbeş gün içerisinde aykırılıkların giderilmesi, aksi halde bahse konu piyasa faaliyetlerinin geçici bir süre için durdurulabileceği veya doğrudan doğruya iptal yaptırımının uygulanacağının ihbar edilmesine karar verilmiştir. EPDK KARARI, 04.11.2011 tarihli RG’de yayımlanmıştır.

13.10.2010 tarihli ve DAĞ/476-149/10871 sayılı dağıtıcı lisansı sahibi Gören Petrol Depoculuk ve Nakliyat Sanayi ve Ticaret Limited Şirketi’ nin 25/03/2011 tarihine kadar asgari ödenmiş sermaye şartı yükümlülüğünü yerine getirmediğinin tespit edilmesi ve bu durumun 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanununun 4 üncü maddesinin 2 nci fıkrasına ve Petrol Piyasası Lisans Yönetmeliğinin 7 nci maddesinin 6 ıncı fıkrasının (a) bendine aykırı olması

Ülkemizde dağıtıcı lisans bilgileri yıllar itibariyle karşılaştırıldığında 2008 yılında 45, 2009 yılında 54, 2010 yılı itibariyle ise 52 dağıtıcı lisansı sahibi faaliyet göstermektedir. 2010 yılında 16 yeni dağıtıcı lisans başvurusu olmuş, 11 yeni lisans verilmiş 13 lisans ise sona ermiş veya iptal edilmiştir. 2010 yılı içerisinde önemli miktarda lisans verilmiş ve sona erdirilmiş/iptal edilmiş gibi bir görünüm olsa da, detaylı bir inceleme yapıldığında bu lisansların çoğunun aynı tüzel kişilere ait olduğu görülmektedir. Sona erdirilen/iptal edilen lisansların büyük kısmı 60.000 ton satış yükümlülüğünün yerine getirilememesinden kaynaklanmaktadır. Piyasaya yeni dağıtıcı girişi, verilen lisans sayısı ile karşılaştırıldığında çok daha azdır550.

Dağıtıcı lisansı sahipleri asgari yıllık 60.000 ton beyaz ürün dağıtımı yapabilecek kapasite, donanım ve ekonomik güce sahip olmak zorundadır. Dağıtıcı lisansı alınması için gerekli ön şart olan asgari yıllık 60.000 ton beyaz ürün satış zorunluluğunu yerine getiremediği tespit edilen dağıtıcının bu yükümlülüğünü gerçekleştirememe nedenine ilişkin yazılı açıklaması da dikkate alınarak hazırlanan inceleme raporu Kurul’a sunulur. Mücbir sebepler hariç bu yükümlülüğünü yerine getiremeyen dağıtıcının lisansı Kurul kararı ile iptal edilir. Dağıtıcı lisansı sahiplerinin asgari yıllık 60.000 ton beyaz ürün satış yükümlülüğünün izlenmesinde, lisansının yürürlüğe girdiği tarihten itibaren dağıtıcı lisansı sahiplerine bir yıl süreyle geçiş dönemi tanınır. Söz konusu yükümlülüğün ifasına ilişkin esas dönemler, geçiş döneminin sona erdiği tarihi izleyen takvim yılları dikkate alınarak belirlenir. Asgari yıllık 60.000 ton beyaz ürün satış yükümlülüğünün değerlendirilmesinde, dağıtıcıların kendi aralarında yaptıkları akaryakıt ticaretine ve ilgili ve diğer mevzuat kapsamında yapılan akaryakıt ihracatına ilişkin miktarlar dikkate alınmaz551.

60.000 ton beyaz ürün satış zorunluluğunun hukuka aykırı olduğu iddiası ile ilgili olarak açılan davada Danıştay bu miktar regülasyonunun hukuka aykırı olmadığına ancak Kurulun, yıllık en az 60.000 ton beyaz ürün (benzin ve motorin) satışını gerçekleştiremeyen dağıtıcıların lisanslarını doğrudan iptal etmek yerine, dağıtıcılara bu satış hedefini neden gerçekleştiremediklerini açıklama fırsatı tanıması, satış hedefinin gerçekleştirilememesinin hukuken

nedeniyle …….ön araştırma ve soruşturma prosedürüne gerek olmaksızın, söz konusu tüzel kişinin yazılı savunmasının alınması için Denetim Dairesi Başkanlığı’nın yetkilendirilmesine ve …..onbeş gün içerisinde aykırılıkların giderilmesi, aksi halde bahse konu piyasa faaliyetlerinin geçici bir süre için durdurulabileceği veya doğrudan doğruya iptal yaptırımının uygulanacağının ihbar edilmesine karar verilmiştir. EPDK KARARI, 04.11.2011 tarihli RG’de yayımlanmıştır.

550

EPDK 2010 Sektör Raporu, s. 98. 551

60.000 ton beyaz ürün satış yükümlülüğüne ilişkin düzenlemenin bu hali; 01.12.2010 tarih ve 27772 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Düzenlemenin yer aldığı Petrol Piyasası Lisans Yönetmeliği’nin 17. maddesinin ikinci fıkrasının 17.06.2004 tarih ve 25495 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan ilk halinde; “Bir takvim yılında benzin ve motorin toplamı olarak en az 60.000 ton satış yapamayan dağıtıcıların lisansı Kurul kararıyla sona erdirilebilir” hükmüne yer verilmiştir. Daha sonra 21.09.2006 tarih ve 26296 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan değişiklikle; “Benzin ve motorin toplamı olarak yıllık en az 60.000 ton satış yapamayan dağıtıcıların lisansı Kurul kararıyla sona erdirilir” şeklinde düzenleme yapılmıştır.

geçerli nedenlere dayanıp dayanmadığını irdeleyerek lisansın iptal edilip edilmeyeceğine karar vermesi gerektiğine hükmetmiştir552.

Rekabet Kurulu incelemesine göre; dağıtım şirketlerinin lisanslarının sürmesi için getirilen asgari 60.000 ton satış yapılması şartı açıkça pazara giriş engeli yaratmakta ve kaldırılması gerekmektedir. Dağıtım sektöründe çok sayıda küçük teşebbüs yer almakta ve sektördeki rekabet bir anlamda bu teşebbüslerin büyümesine bağlıdır. Bu nedenle 60.000 ton satış şartı küçük dağıtım şirketlerinin birleşerek büyümeleri yönünde rekabetçi bir baskı da kurabilecektir. Aslında PPK ile akaryakıt dağıtım faaliyetinin belli bir ölçeğin üzerinde ve kurumsallaşmış şirketlerce yürütülmesi hedeflenmekte olup ancak lisans iptali içermeyen ancak küçük şirketleri birleşme yönünde zorlayan eşikli bir yapının oluşturulması daha uygun olacaktır553.

Türkiye’de rafineri sektörü TÜPRAŞ’ın tekelinde bulunurken dağıtım ayağı oligopolistik bir yapı elindedir554. Oligopol piyasalar; fiyat ve üretim politikaları açısından karşılıklı bir bağımlılık ilişkisi içinde olan az sayıda teşebbüsten oluşan piyasalardır. Bu piyasalarda genellikle yoğunlaşmalar555 fazladır. Bu nedenle piyasadaki teşebbüslerin faaliyetleri yakından takip

552

Dağıtıcıların, lisans başvurularında bayi bilgileri ile birlikte asgari yıllık 60.000 ton beyaz ürün dağıtım projeksiyonunu Kuruma vermek zorunda olmasının, yıllık 60.000 ton beyaz ürünün dağıtımını yapabilecek kapasiteye, donanım ve ekonomik güce sahip olmayı ifade ettiği açıktır. Dolayısıyla, yıllık 60.000 ton beyaz ürünün dağıtımını yapacak kurulu güce sahip olmak zorunda olan dağıtıcılar için, aynı zamanda 60.000 ton beyaz ürünün pazarlanması ve satışının da bir hedef olduğu kuşkusuzdur. Kanun'un 7. maddesi uyarınca dağıtıcıların, yıllık pazarlama projeksiyonları yapmak ve detayları ile her yıl Kuruma vermekle yükümlü olmaları, asgari yıllık 60.000 ton beyaz ürünün dağıtımını yapabilecek kurulu güce sahip olmak zorunda olan dağıtıcıların pazarlama projeksiyonlarının da asgari miktar açısından yıllık 60.000 ton beyaz ürünün altında olmamasını gerekli ve zorunlu kılmaktadır. Yasa koyucu, yıllık pazarlama projeksiyonunun gerçekleşmesi konusunda ayrıca bir değerlendirme yapılmasını, artış ve eksilişlerin açıklanmasını öngördüğünden, yıllık pazarlama projeksiyonunun, dağıtıcılar için aynı zamanda asgari yıllık beyaz ürün satışı yapılması gerekli olan miktarı da gösterdiği açıktır. Tüm bu açıklamalardan, dağıtıcıların, asgari yıllık 60.000 ton beyaz ürün (beyaz ve motorin) satışı yapmak zorunda olduğu sonucuna varılmaktadır. Dağıtıcıların yıllık en az 60.000 ton beyaz ürün (benzin ve motorin) satış hedefini gerçekleştirememesi halinde uygulanacak işlem, idari yaptırım olmayıp dağıtım lisansı alınması için gerekli olan ön şartın sonradan yitirilmesi anlamına geldiğinden, bu durumda olan dağıtıcıların sahip oldukları lisansın Kurul kararı ile iptali yoluna gidilirken 5015 sayılı Kanunun 20. maddesi uyarınca soruşturma yapılmasına gerek bulunmamaktadır. Ancak Kurulun, yıllık en az 60.000 ton beyaz ürün (benzin ve motorin) satışını gerçekleştiremeyen dağıtıcıların lisanslarını doğrudan iptal etmek yerine, dağıtıcılara bu satış hedefini neden gerçekleştiremediklerini açıklama fırsatı tanıması, satış hedefinin gerçekleştirilememesinin hukuken geçerli nedenlere dayanıp dayanmadığını irdeleyerek lisansın iptal edilip edilmeyeceğine karar vermesi gerekir. Bu durumda, 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanunu, petrolün güvenli ve ekonomik olarak rekabet ortamı içerisinde kullanıcılara sunulmasını, petrole ilişkin piyasaların sağlıklı ve düzenli işlemesinin sağlanmasını amaçladığından, yıllık en az 60.000 ton beyaz ürün (benzin ve motorin) satışını gerçekleştiremeyen dağıtıcıların piyasada uzun süre faaliyetlerini sürdürmelerine izin verilmemeli; rekabet gücünün olmadığı, teknik ve yapısal yetersizlikleri bulunduğu tespit edilen dağıtıcıların sahip oldukları lisans, dağıtıcının açıklamaları da dikkate alınarak gerekirse Kurul tarafından iptal edilmelidir. Sonuçta, yıllık en az 60.000 ton beyaz ürün (benzin ve motorin) satışı yapamayan dağıtıcıların lisansının iptal edilmesi konusunda Kurul'a takdir yetkisi tanınması gerekirken, söz konusu satış hedefini gerçekleştiremeyen dağıtıcıların lisansının Kurul kararı ile zorunlu olarak sona erdirilmesini öngören Petrol Piyasası Lisans Yönetmeliği'nin, 21.09.2006 tarih ve 26296 sayılı Resmî Gazete'de yayımlanan Yönetmeliğin 1. maddesi ile değişik 17. maddesinin ikinci fıkrasında hukuka uyarlık bulunmamaktadır. DANIŞTAY 13. Dairesi 2006/4484 E., 2009/5933 K. Sayılı ilamı.

553

RK Sektör Raporu, s. 117. 554

ANALİST, Eylül 2011, Sayı 7, s. 63. ; Daha ayrıntılı bilgi, tezimizdeki “Dağıtıcı Lisansı” bölümünde belirtilmiştir.

555

Az sayıda teşebbüsün toplam satışlar, varlıklar veya istihdam gibi ölçütlere göre ekonomik faaliyetin büyük kısmını elde tutması durumu “yoğunlaşma” olarak ifade edilmektedir. Teşebbüslerin sayısı azalıp göreli piyasa

edilmektedir. Bu tür piyasalardaki teşebbüs davranışlarına RKHK’nın 4 ve 6. maddeleri çerçevesinde dikkat edilmektedir. Bu tür piyasalarda gerçekleşen birleşme ve devralmalar çok önemlidir. Bu tür piyasalarda teşebbüslerden herhangi birinin fiyat taktiği diğerlerinin pazar paylarını da etkilemekte olup pazardaki rakipler az sayıda ya da yakın güçtedir. Pazar paylarını artırmak için yapılacak hamleler teşebbüslerin aleyhine sonuç doğurabilir. Bu nedenle oligopolistik pazarlarda, teşebbüsler arasında herhangi bir anlaşma olmadan kendiliğinden paralel davranışlar başlayabilir ve teşebbüsler etkin rekabete girmekten çekinebilirler. Biri fiyat değiştirdiğinde diğeri de değiştirmektedir. Buna oligopolistik bağımlılık denir556.

2009 Yılı

Pay

(%)

2010 Yılı

Pay

(%)

2011 Yılı

Pay (%)

1

Petrol Ofisi

26,7

Petrol Ofisi

24,7

OMV Petrol Ofisi

23,7

2

Shell&Turcas

18,6

Shell&Turcas

19,1

Shell&Turcas

17,6

3

Opet

17,6

Opet

16,6

Opet

17,2

4

BP

11,3

BP

10,8

BP

9,4

5

Total

5,8

Total

5,6

Total

5,2

6

Akpet

2,7

Akpet

2,3

Altınbaş

3

7

Altınbaş

2,5

Altınbaş

3

Lukoil Eurasia

2,1

8

TP Petrol

1,8

TP Petrol

1,9

TP Petrol

2

9

Bölünmez Pet.

1,4

Bölünmez Pet.

1,4

Milan Petrol

1,7

10 Turkuaz Pet.

1,2

Lukoil Eurasia

1,4

Akpet

1,5

11

Diğer Dağıtıcılar

10,4

Diğer Dağıtıcılar

13

Diğer Dağıtıcılar

16,6

Tablo-14: Ülkemizde son 3 yılın en fazla akaryakıt satışı yapan dağıtıcı lisansı sahipleri557.

Dağıtıcı lisansı sahipleri 2010 yılında, bayilere 2,1 milyon ton benzin, 13,2 milyon ton motorin ve 522 bin ton fuel oil türleri olmak üzere yaklaşık 15,8 milyon ton akaryakıt teslimi gerçekleştirmiştir. Bayilik lisansı sahibi akaryakıt istasyonlarına teslim edilen toplam akaryakıt miktarının yaklaşık % 8’i taşıt tanıma sistemleri aracılığı ile ticarete konu olmuştur. 2010 yılında benzin türleri satışı 2009 yılına göre yaklaşık % 5 azalmış, motorin türleri satışı % 1 artmış ve otogaz LPG satışları % 8 artmıştır. Benzin türleri, motorin türleri ve otogaz LPG toplam satışları 2009 yılında 18,2 milyon ton iken 2010 yılında 18,5 milyon ton değerine ulaşarak yaklaşık %1,4’lük bir artış göstermiştir. Dağıtıcı lisansı sahiplerinin akaryakıt satış miktarları incelendiğinde benzin türleri ve fuel oil türleri satış miktarlarında süregelen düşüş eğiliminin artarak devam ettiği görülmektedir. Dağıtıcı lisansı sahiplerinin akaryakıt satışlarına göre pazar payları incelendiğinde ilk beş şirketin pazar payları toplamı benzin türlerinde % 89, motorin türlerinde % 76, fuel oil

payları arttıkça fiyat rekabeti yapma güdüleri azalabilmekte zımni veya açık bir işbirliğine girme güdüleri artabilmektedir. Yoğunlaşmış oligopol piyasalarında pazardaki en büyük 4 oyuncu, pazar payının % 50 ve üzeri veya pazardaki en büyük 8 oyuncunun pazar payının % 70 ve üzeri olması durumu gözlemlenmektedir. REKABET SÖZLÜĞÜ, s. 107.

556

REKABET SÖZLÜĞÜ, s. 69. 557

En yüksek Pazar payına sahip ilk 10 şirketin Pazar payları toplamının düşüş eğiliminde olduğu görülmektedir. Dolayısıyla akaryakıt dağıtım pazarında yoğunlaşmanın azalma eğiliminde olduğu değerlendirilmektedir. EPDK 2011 Sektör Raporu, s. 39.

türlerinde % 63 olarak gerçekleşmiştir. Tüm akaryakıt türlerinde ise ilk beş şirketin pazar payları toplamı 2008 yılında % 83, 2009 yılında % 80 iken 2010 yılında % 77 olarak gerçekleşmiştir. Dağıtıcı lisansı sahipleri tarafından 2010 yılında yaklaşık olarak 8,5 milyon ton ithalat gerçekleştirilmiş olup, ithalatın yaklaşık % 71’i kırsal motorin ve % 23’ü motorin olmak üzere toplamda % 94’ü motorin türleri ithalatıdır. İthalatın yaklaşık olarak yarısı Rusya’dan yapılmıştır558.

Belgede Petrol ürünleri piyasasında devlet kontrolü ve idari müdahaleler (sayfa 154-158)