Serbest kullanıcı; kalorifer yakıtı, fuel-oil ve motorinde yıllık 5.000 tondan aşağı olmayacak şekilde Kurum tarafından ürün bazında belirlenen tüketim miktarından fazla yıllık “petrol tüketimi olan lisanslı kullanıcıyı” ifade etmektedir475. Anlaşılacağı üzere serbest kullanıcı lisansı sahipleri
472
DANIŞTAY 13. Dairesi, 2007/5970 E., 2009/5492 K. Sayılı ilamı. Kazancı Bilgi Bankası. 473
Aktaran; UĞURLU Özkan, s. 2. 474
Aktaran; UĞURLU Özkan, s. 2. 475
Petrol Piyasası Kanunu, m. 2/37. bendi.; Petrol Piyasasında “Serbest Kullancı Lisansı” adı altında yapılan düzenlemeye benzer bir düzenleme elektrik piyasasında “serbest tüketici” kavramı adı altında düzenleme altına alınmıştır. Elektrik Piyasasında Serbest Tüketiciler; Kurul tarafından belirlenen elektrik enerjisi miktarından daha fazla tüketimde bulunması veya iletim sistemine doğrudan bağlı olması nedeniyle tedarikçisini seçme serbestisine sahip gerçek ve tüzel kişiyi ifade etmektedir. Serbest tüketiciler; kendisine elektrik temin edecek olan üretici şirketi kendisi belirleyen ve bu üretici ile sözleşme yapma özgürlüğüne sahip tüketicidir. Serbest olmayan tüketiciler ise elektrik ihtiyacını yalnızca kendi bölgesindeki bir parakende satış şirketinden veya bir dağıtım şirketinden sağlayabilen tüketicilerdir. CAN, s. 440.
petrol ürünlerinin nihai tüketicisi konumunda olup bizzat kendi ihtiyaçları için petrol ürünlerini doğrudan dağıtıcı lisansı sahiplerinden alma hakları bulunmaktadır.
Bu çerçevede serbest kullanıcı lisansı olmayan bir kişi kendi ihtiyaçları için kullanmak üzere doğrudan dağıtıcılardan akaryakıt alımı yapamaz. Bir kişinin kendi ihtiyaçları ve tüketimi için doğrudan dağıtıcıdan akaryakıt alımı yapabilmesi için bu lisansı alması şarttır. Serbest kullanıcı lisansı olmayan tüketiciler akaryakıtı ancak kendi ihtiyaçları ve tüketimi için bayilerden satın alabilir. Bir başka ifade ile kendi tüketimi ve ihtiyacını karşılayabilmek için bayilik lisansı alınması mümkün değildir476.
Serbest Kullanıcı olarak piyasada faaliyet gösterilebilmesi için serbest kullanıcı lisansı alınması zorunluluğu bulunmaktadır477. Serbest kullanıcı lisansı esasen, belli bir miktarın üzerinde “petrol tüketimi olan” teşebbüslere piyasada fiyat ayrımcılığı uygulanabilmesinin yasal çerçevesini çizmekte ve bu uygulamanın önünü açmaktadır. Bu çerçevede “tüketici” durumundaki lisans sahipleri akaryakıt bayileri ile ticari ilişkiye girmeksizin doğrudan dağıtıcılardan toptan akaryakıt alımı hak ve yetkisine sahip olmaktadır. Ülkemizde yıllar itibariyle toplam serbest kullanıcı lisans sahiplerine ilişkin bilgiler incelendiğinde 2008 yılında 60, 2009 yılında 68, 2010 yılında ise 60 serbest kullanıcı lisansı sahibi bulunmaktadır478.
Lisans başvuru esaslarına göre eksiksiz olarak yapıldığı tespit edilen lisans başvurularının inceleme ve değerlendirmeye alınabilmesi için başvuru sahiplerine yazılı bildirimde bulunulur ve lisans alma bedelinin yüzde birinin, bildirim tarihinden itibaren on iş günü içerisinde Kurum hesabına yatırılması istenilmektedir. Serbest Kullanıcı Lisans başvurusunun inceleme ve değerlendirmeye alınmasında ise lisans alma bedelinin yüzde birinin Kurum hesabına yatırıldığına dair belgenin ibrazı zorunluluğu bulunmamaktadır479.
Serbest kullanıcı lisansının verilmesi ile başvuruların reddi ve iptal işlemleri Petrol Piyasası Dairesi Başkanlığınca sonuçlandırılmaktadır. PPLY’de rafinerici, iletim, depolama, işleme, madeni yağ, dağıtıcı ve ihrakiye teslimi lisanslarıyla sınırlı olmak üzere, lisans sahibinin adı/ticaret unvanı
476
Yasal düzenlemeden, bayilerin dağıtıcıdan temin ettikleri akaryakıtı kullanıcılara satmakla yükümlü oldukları, yalnızca kendi ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla bayilik lisansı almalarının lisansın verdiği haklar dışında faaliyet göstermek olarak nitelendirilmesi gerektiği sonucuna ulaşılmaktadır. Dava dosyasının incelenmesinden; davacıya, …" Tepecik Yolu Edincik Sokak Gonca Apartmanı 3/1 Etiler İSTANBUL" adresinde faaliyet göstermek üzere istasyonsuz bayilik lisansı verildiği; 09.12.2005 tarihinde, "Balçık Köyü Beştepe Mevkii Gebze Kocaeli" adresinde tutulan ve Jandarma görevlilerince kayıt altına alınan tutanakta, davacı tarafından tutanağın düzenlendiği yere kendi araçları için kullanılmak üzere bir pompa bir tank konulduğu ve işyerinin faaliyette olduğu tespitinin yapıldığı, tutulan mühürleme tutanağı ile bir pompa ve bir tankın mühürlendiği, davacı tarafından yapılan savunmada akaryakıtın kendi ihtiyaçları için kullanıldığının, üçüncü kişilere akaryakıt satışı yapılmadığının belirtildiği, buna göre de davacının bayilerden veya serbest kullanıcı lisansı almak kaydıyla dağıtıcıdan temin edebileceği akaryakıtı, istasyonsuz bayilik lisansı kapsamında doğrudan dağıtıcıdan temin ederek kullanıcılara satmayıp kendi ihtiyacı için kullandığının tespit edildiği anlaşıldığından, davacı hakkında, idarî para cezası uygulanmasına ilişkin olarak verilen Kurul kararında mevzuata aykırılık bulunmamaktadır. DANIŞTAY 13. Dairesi, 2007/9045 E., 2010/11 K. Sayılı ilamı.
477
Petrol Piyasası Lisans Yönetmeliği, m.6/f bendi. 478
EPDK 2010 Sektör Raporu, s. 101. 479
ile aldığı lisans türü ve süresi Resmi Gazete’de yayımlanacağı düzenleme altına alındığından serbest kullanıcı lisansına ilişkin bilgiler Resmi Gazetede yayımlanmamaktadır480.
Serbest kullanıcı lisansı sahipleri piyasada kullanım türüne göre kalorifer yakıtı, fuel oil ve
motorini dağıtıcı lisansı sahiplerinden temin edebilir. Yıllık tüketimi bir tesisinde her bir cins
akaryakıt için 20.000 ton ve üzeri olan serbest kullanıcı lisansı sahipleri, kendi depolarında, kullanımlarının onbeş günlük kısmını karşılayacak miktarda stok bulundurmakla yükümlüdür ve bunlar ulusal petrol stoğu içinde mütalâa edilmektedir481.
Dağıtıcı lisansı sahipleri, kendi mülkiyetlerindeki veya sözleşmelerle oluşturacakları bayilerinin istasyonlarına akaryakıt dağıtımının yanı sıra, serbest kullanıcılara akaryakıt toptan satışı faaliyetinde de bulunabilme hakkına sahiptir482. Danıştay, dağıtıcı lisansı sahiplerinin serbest kullanıcı lisansı olmayan nihai tüketicilere doğrudan akaryakıt satışı yapamayacağına karar vermiştir. Verilen kararda dağıtım şirketinin, ürün teslim edilen şirketlerin serbest kullanıcı lisanslarının olmadığının bilinmesinin mümkün olmadığı yönündeki iddialarına da itibar etmemiş ve dağıtım lisansı sahiplerine idari para cezası uygulamıştır483.
Petrol Piyasası Lisans Yönetmeliğinin ilk halinde, rafineri lisansı sahiplerine de serbest kullanıcı lisansı sahiplerine doğrudan akaryakıt satış izni verilmiştir. Petrol Piyasası Lisans Yönetmeliğinin rafineriler tarafından serbest kullanıcılara akaryakıt satışına olanak sağlayan 19. maddesinin son fıkrası ile 29. maddesinde yer alan düzenlemeler, 5015 sayılı Kanunda rafineri lisansı sahiplerine tanınan hakların Yönetmelik hükmü ile genişletildiği ve kanunda yer almayan yeni hakların verildiği gerekçesi ile Danıştay’ın kararı ile önce yürütülmesi durdurulmuş ardından da bu ibarelerin iptaline karar verilmiştir. Bu iptal kararından sonra artık rafineri lisansı sahiplerinin serbest kullanıcılara doğrudan akaryakıt satışı yapmasının da mümkün olmadığı ortaya konulmuştur484.
480
Petrol Piyasası Lisans Yönetmeliği, m. 10. 481
Petrol Piyasası Kanunu, m.16/3.; Petrol Piyasası Lisans Yönetmeliği, m. 29-30. 482
Petrol Piyasası Kanunu.m.7/2. ; Petrol Piyasası Lisans Yönetmeliği, m. 4, p.9. 483
Davacı şirkete (Total Oil Türkiye A.Ş), son kullanıcılara doğrudan akaryakıt satışı yaptığından bahisle idarî para cezası verilmesine ilişkin Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu'nun 21.12.2006 tarih ve 1036/24 sayılı kararının; akaryakıt ikmali yapılan iki şirketin serbest kullanıcı lisansı almamaları nedeniyle akaryakıt ikmali yapılmaması konusunda uyarılmadıkları, anılan şirketlerin serbest kullanıcı lisansına sahip olmadıklarını bilmelerinin mümkün olmadığı, 5015 sayılı Kanun'un yürürlüğünden önce de anılan şirketlere akaryakıt ikmali yapıldığından yasada öngörülen koşullara uygun olarak akaryakıt ikmali yapıldığı ileri sürülerek iptali istenilmektedir. Anılan mevzuat hükümlerinden, dağıtıcı lisansı sahiplerinin kendi mülkiyetindeki veya sözleşmelerle oluşturacakları bayileri ile serbest kullanıcılara akaryakıt toptan satışı yapabilecekleri, son kullanıcılara akaryakıt satışı faaliyetinde bulunamayacakları anlaşılmaktadır. Dava dosyasının incelenmesinden, dağıtıcı lisansı sahibi olan davacı şirket hakkında düzenlenen tutanak ve eki belgelerden, serbest kullanıcı lisansı sahibi olmayan iki son tüketiciye akaryakıt ikmali yaptığının tespit edildiği anlaşıldığından, davacıya akaryakıt ikmali yaptığı her bir son kullanıcı için idarî para cezası verilmesine ilişkin dava konusu Kurul kararında hukuka aykırılık bulunmamaktadır. DANIŞTAY 13. Dairesi, 2007/2194 E., 2010/5039 K. Sayılı ilamı.
484
Petkim Petrokimya Holding A.Ş.'nin (Petkim) 23.03.2007 tarih ve 13982 sayılı serbest kullanıcı lisansının süre uzatım evrakı arasında Petkim'in 2006 yılında akaryakıt teminini doğrudan davacı şirketten (TÜPRAŞ) yaptığının anlaşılması üzerine davacı şirketten serbest kullanıcı lisansı sahiplerine yapılmış satışlarına ilişkin belgelerin istenildiği, davacı şirketçe gönderilen belgelerden, davacı şirketin, Danıştay Onüçüncü Dairesi'nin yürütmenin durdurulmasına ilişkin kararının tebliğ edildiği 17.06.2005 tarihinden sonra rafinerilerle aralarında boru hattı
Ülkemizde petrol piyasasında şu anda 52 serbest kullanıcı lisansı bulunmakta olup bunlar arasında yüksek miktarda akaryakıt tüketen şirketler ile özellikle Büyükşehir Belediyeleri ve iştirakleri ile Kamu İktisadi Teşekkülleri dikkat çekmektedir485. 2010 yılında dağıtıcı lisansı sahiplerinin serbest kullanıcılara teslim ettikleri akaryakıt miktarı 674 bin ton motorin ve 300 bin ton Fuel Oil türleri olmak üzere yaklaşık 974 bin ton olarak gerçekleşmiştir486. Doğalgaz ve elektrik kullanımının yaygınlaşması ile kalorifer yakıtı ve fuel oil tüketiminde zamanla bir azalma yaşanacağı öngörülmektedir.
Ülkemizde serbest kullanıcı lisansının gerekli olup olmadığı hususunun tartışılması gerekmektedir. Bu lisans türünün, elektrik ve doğalgaz piyasalarındaki “serbest tüketici” kavramından esinlenilerek ortaya çıkarıldığı, dünyanın başka ülkelerinde uygulamasının olmadığı, yapay nitelikte bir lisans türü olduğu, serbest kullanıcı lisanslarının önemli bir miktarı kamu kurum ve kuruluşları ya da iştiraklerine ait bulunduğu ve bu faaliyetin lisansa bağlanmasının hiçbir geçerli gerekçesinin bulunmadığı belirtilmektedir487 ki biz de bu görüşe katılmaktayız. Bu faaliyetin lisans kapsamından çıkartılmasıyla; dağıtıcılar büyük tüketim miktarı olan kendi uygun gördükleri kişi ve şirketlere her türlü akaryakıtı doğrudan ve istedikleri kadar satabileceklerdir. Bu olanağın, akaryakıt kullanan orta büyüklükteki elektrik santralleri, şantiyeler, fabrikalar, ulaşım ve nakliye filoları gibi hizmet ve sanayi sektörlerinde yer alan tesisleri işleten firmaların akaryakıt maliyetlerinin düşürülmesine ciddi katkılar sağlayacağı ve ülke ekonomisi bakımından fayda yaratacağı düşünülmektedir488. Aynı zamanda gerek EPDK ve gerekse büyük çoğunluğu kamu kökenli olan
bağlantısı bulunan serbest kullanıcı lisansı sahibi çok sayıda müşteriye akaryakıt satışı yaptığının tespit edilmesi üzerine dava konusu işlemin tesis edildiği anlaşılmaktadır. 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanunu'nun 5. maddesinde, rafinericilere, 9. maddede belirtilen faaliyetlerinin yanı sıra, lisansına işlenmek koşuluyla, sadece, tesisi içinde veya civarında işleme, depolama ile yakınındaki diğer tesislere boru hatları ile taşıma yetkisi verildiğinden, boru hatları ile serbest kullanıcılara akaryakıt satışı yaptığı anlaşılan davacı şirkete idarî para cezası verilmesine ilişkin Kurul kararında hukuka aykırılık bulunmamakta olup, davacı şirketin, ödenmiş olan idarî para cezasının yasal faiziyle birlikte iade isteminin de hukukî dayanağı bulunmamaktadır. DANIŞTAY 13. Dairesi, 2007/15892 E., 2010/6687 K. Sayılı ilamı.
485
Elektrik Üretim A.Ş., Ankara Büyükşehir Belediye Başkanlığı, Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı, İstanbul Elektrik Tramvay ve Tünel İşletmeleri Genel Müdürlüğü, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş, Petkim Petrokimya Holding Anonim Şirketi, Ankara Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü, Karayolları Genel Müdürlüğü, Ankara Elektrik Havagazı ve Otobüs İşletmesi Müessesesi, Yeniköy-Yatağan Elektrik Üretim Ticaret A.Ş., Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu Genel Müdürlüğü, T.C. Devlet Demiryolları İşletmesi Genel Müdürlüğü, Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü, Kemerköy Elektrik Üretim ve Ticaret A.Ş., Erdemir Madencilik Sanayii ve Ticaret A.Ş., Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü, BİM Birleşik Mağazalar A.Ş., Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, İzmir Ulaşım Hizmetleri ve Makine Sanayii A.Ş., Kamil Koç Otobüs İşletmeleri A.Ş., Konya Büyükşehir Belediyesi Toplu Ulaşım İşletmesi Müdürlüğü, Eti Bakır A.Ş., Adana Büyükşehir Belediye Başkanlığı., İzmir Büyükşehir Belediyesi ESHOT Genel Müdürlüğü.
486
EPDK 2010 Sektör Raporu, s. 115-116. 487
ÇELEBİ, s. 98, 111. 488
ÇELEBİ, s. 111., Uygulamada kullanıcılarla dağıtıcılar arasında muvazalı sözleşmeler yapılarak kullanıcının bayilik lisansı alması sağlanmaktadır. Ayrıca yaygınlaşan doğalgaz tüketimi nedeniyle fuel oil ve kalorifer yakıtı satışlarının azalması da göz önüne alındığında serbest kullanıcı lisansı sayısındaki düşüş daha iyi anlaşılabilmektedir. Mevcut serbest kullanıcı lisanslarının büyük çoğunluğunun da kamu kurum ve kuruluşları, mahalli idareler olduğu düşünüldüğünde bu kullanımların kayıt altına alınması sorunu bulunmadığı, bu nedenlerle serbest kullanıcı lisansı kavramının mevzuattan çıkarılması gerektiği düşünülmektedir. ÇELEBİ, s. 98.
ilgili firmaların gereksiz bürokratik işlemlerle (lisans verme, süre uzatımı, tadil, iptal, sona erme vb.) uğraşmaları önlenecek, zaman ve emek tasarrufunun da önü açılacaktır.