A- Rafinerici Lisansı
4- TÜPRAŞ’IN Monopol Yapısı
TÜPRAŞ ülkemizde halen faaliyette bulunan tek rafineri lisansı sahibi şirkettir. Halen TÜPRAŞ bünyesinde 4 rafineri ile hizmet vermektedir. Türkiye’de halen inşası devam eden 1 rafineri daha bulunmaktadır. Avrupa geneline bakıldığında287;
İtalya’da 14, İsviçre’de 2,
Almanya’da 13, Danimarka’da 2,
İngiltere’de 8, Finlandiya’da 2,
Fransa’da 12, Hırvatistan’da 2,
Romanya’da 10, Portekiz’de 2,
İspanya’da 9, Norveç ‘te 2,
Hollanda’da 6, Arnavutluk’ta 2,
İsveç’de 3, Sırbistan’da 2,
Yunanistan’da 4, Macaristan’da 1,
Belçika’da 3, İrlanda ‘da 1,
Bulgaristan’da 1, Slovakya’da 1,
Polonya’da 3 Makedonya’da 1,
Çek Cum.’de 3 Litvanya’da 1,
rafineri bulunmaktadır. Son yıllarda diğer ülkelerde rafineri yatırımlarının artışı ve maliyet avantajları, Avrupa rafinaj sektöründe talebin azalmasına, pek çok rafinerinin kapanmasına ya da el
284
Tek alıcı modeline “monopson” denilmektedir. Alıcıların, girdilerin fiyatı üzerinde etkileri olduğunda monopson gücüne sahip oldukları kabul edilir. Monopson, rekabet eksikliğini belirtse de çoğu kez tek başına rekabet politikasının konusu olmayabilir. Ancak tekel veya oligopolle yani tekel gücüyle birleştiğinde konuyla ilgili hale gelir. Monopson (alım karteli), monopolün tersi olarak bilinmektedir. Monopson, “bir büyük alıcının vermiş olduğu alım kararının alım fiyatını etkilediği durum”, “bir alıcının satın aldığı miktarı ayarlamak suretiyle ürünün fiyatını ve diğer şartları rekabetçi seviyenin altına çekebilmesi” şeklinde tanımlanabilmektedir. BÜYÜKKUŞOĞLU, s. 1-2.; İyi tasarlanmayan tek alıcı modelinde rakipler arasında ayrımclık yapılması için ortam yaratılmaktadır. KAVAK, s. 25.
285
CAMADAN, s. 32.; 286
BÜYÜKKUŞOĞLU, s. 6 287
EU REFINING INDUSTRY, s. 58-60; Avrupa Birliği Bölgesinde halen işler durumda 96 rafineri bulunmaktadır. Europia 2010 Annual Report, s. 77.
değiştirmesine sebep olmuştur. 2010-2012 döneminde Avrupa geneline bakıldığında; Fransa’da 3, Almanya, İtalya, İngiltere ve Romanya’da 1’er rafineri olmak üzere toplam 7 rafinerinin kapatılması planlanmıştır. Avrupa rafineri piyasasına Çin ve Rusya’nın ilgileri giderek artmaktadır. BP ise 13 Avrupa rafinerisini satın alma çalışmalarını yürütmektedir288.
Amerika Birleşik Devletlerinde ise halen toplamda 148 rafineri bulunmakta olup bunlarda 11 tanesi atıl durumda 137 tanesi ise çalışır durumdadır289.
Ülkemizde kurulu rafineri bazlı karşılaştırma yapıldığında tek şirket yapısı ile tekel- monopol niteliğinde bulunduğu akla gelebilmektedir. Ancak 1 Ocak 2005 tarihi öncesinde dağıtım şirketleri satışlarının ürünler bazında en az % 60’ını Tüpraş’tan almak zorundayken, 5015 sayılı PPK gereği petrol ürünleri ithalatı, lisansı olan kuruluşlar için 1 Ocak 2005 tarihinden geçerli olmak üzere tamamen serbest bırakılmıştır. Dağıtım şirketleri isterlerse sattıkları akaryakıtın tamamını ithal etmek imkanına sahiptirler. Ülkemize akaryakıt ithaline hiçbir mevzuat veya yapısal kısıtlama mevcut değildir. Dağıtım şirketleri Tüpraş’tan alım yaptıklarında ÖTV’yi mal bedeli ile birlikte ödedikleri, buna karşılık ithalat yaptıklarında ise ÖTV’nin teminata bağlanarak tüketiciye ulaşmasının ardından devlete 15 günü aşkın gecikmeli olarak ödendiği dikkate alındığında, ÖTV düzenlemesinin ithalatı teşvik ettiği görülmektedir290.
Yakın bölgemizde 53’ü Akdeniz, 18’i Karadeniz’de olmak üzere toplam 71 rafineri bulunmaktadır. Rusya, Romanya, Bulgaristan, Yunanistan, İsrail, İtalya ve İspanya gibi bölge ülke rafinerilerinin yanı sıra Hindistan’dan ABD’ne kadar olmak üzere birçok ülke rafinerisi Türkiye akaryakıt piyasasını çok yakından takip etmekte ve tonda 1-2 dolarlık (litrede 0,02-0,04 kuruş) fiyat avantajlarını bile değerlendirerek ürünlerini ülkemizde rahatlıkla pazarlayabilmektedirler. 2010 yılı EPDK raporuna göre 21 ithalatçı dağıtım şirketi, 25’i aşkın ülkeden 8,6 milyon ton ürün ithalatı gerçekleştirmiştir291. 2011 yılı rakamları incelendiğinde tüm dağıtıcıların rafinerilerden temin ettikleri toplam akaryakıt miktarının 10.276.392 ton olduğu buna karşılık 8.004.884 ton akaryakıtın ise dağıtıcılar tarafından ithal yoluyla yurtdışından temin edildiği görülmektedir. Özellikle motorin bazında inceleme yapıldığında Türkiye’de satışı yapılan motorinin 7.566.087 tonluk kısmı, dağıtıcılar tarafından rafinerilerden temin edilmişken 7.259.461 tonluk kısmının ise ithalat yoluyla temin edildiği görülmektedir292. Bu sonuç; dağıtıcıların TÜPRAŞ’a bağlı olmaksızın kolaylıkla yurtdışından akaryakıt temin ederek yurtiçi kullanıma dahil edebildiklerini göstermektedir. Aşağıdaki tabloda dağıtım lisansı sahiplerinin en fazla akaryakıt ithal ettikleri ülkeler gösterilmekte olup en fazla ithalat gerçekleştiren 7 dağıtıcı (OMV Petrol Ofisi-Opet-Shell/Turcas, BP, Total, Altınbaş ve Akpet) toplam ithalatın % 91’ini gerçekleştirilmiştir. Tabloda gösterilen ülkeler dışında;
288
TPAO 2010 Sektör Raporu, s. 6-7. 289
U.S.Energy Informatıon Admınıstratıon Refınery Capacıty Report 2011. 290
Tüpraş Basın Bildirisi, 13.04.2012, s. 1. 291
TÜPRAŞ Basın Bildirisi, 13.04.2012, s. 1. 292
Singapur, Hollanda, Rusya, Fransa, Norveç, Venezuela, İspanya, Tunus, Ukrayna, Almanya, İngiltere, Kore, Hırvatistan, Japonya gibi ülkeler de akaryakıt ithalatı yapılan ülkeler arasında yer almaktadır. 293.
Tablo 6: 2011 Yılı Dağıtıcı Lisansı Sahiplerinin Ülkelere Göre Akaryakıt İthalatları (ton).
HİNDİSTAN 2.003.372 % 26,6 İTALYA 1.238.363 % 16,4 YUNANİSTAN 1.199.565 % 15,9 İSRAİL 1.008.229 % 13,4 MALTA 457.115 % 6,1 A.B.D 354.271 % 4,7 GÜNEY KORE 239.477 % 3,2 BULGARİSTAN 227.319 % 3 ROMANYA 123.920 % 1,6
Ülkemizde depolama lisansına sahip, dağıtım şirketlerine ait ithal ürün getirmeye imkan sağlayan terminaller üzerinden yılda yaklaşık 38,8 milyon ton ürün ithalatı yapılması mümkündür. 2011 yılı benzin ve motorin tüketimlerinin toplamının 17 milyon ton olduğu dikkate alınırsa ülkemiz ihtiyacının 2 katından daha fazla ithalat kapasitesi bulunmaktadır. Bu rakamlardan da anlaşılacağı üzere 25’in üzerinde ikmal kaynağı ve yeterli ithalat kapasitesinin bulunduğu, 20 den fazla ithalatçının yer aldığı piyasada Tüpraş’ın tekel olduğunu söylemek mümkün değildir294. Petrol piyasasındaki ithalat serbestisinin ve dağıtıcıların da ithalata yönelmelerinin, piyasa faaliyetlerinden olan depolama faaliyetinin daha da önem kazanmasına ve bu piyasanın gelişmesine yol açacağını söylemek mümkündür.
293
EPDK 2011 Sektör Raporu, s. 30-31; 294