Soyut Dava Açma Hakkı (Actio Popularis/YurttaĢ ġikâyeti)

Bir kanun hükmüne karĢı herhangi bir bireyin baĢvurusuna (hakkı korunsun ya da korunmasın)⁵²³ imkân veren actio popularis ya da yurttaĢ Ģikâyetidir. Actio popularis uygulanan ülkelerde bireysel baĢvurulardan farklı olarak vatandaĢlar, baĢvuru yapılan yasal düzenlemeyle ilgili olarak herhangi kiĢisel bir menfaat iliĢkisi içinde olmasalar dahi bu yasal düzenlemenin anayasaya aykırılığı iddiasıyla anayasa mahkemesine baĢvuru hakkına sahiptirler. Dolayısıyla bu davalarda, bireylerin yaptığı baĢvurular bir tür soyut norm denetimi ile sonuçlanmaktadır⁵²⁴. Bu bakımdan, bireysel baĢvuruda kiĢisel menfaat, actio populariste ise kamu yararı ön plandadır⁵²⁵.

6216 sayılı Kanun'un 46. maddesinde kimlerin bireysel baĢvuru yapabileceği sayılmıĢtır. Anılan Kanun‟un (1) numaralı fıkrasına göre, bir kiĢinin Anayasa Mahkemesine bireysel baĢvuruda bulunabilmesi baĢvuruya konu edilen ve ihlale yol açtığı ileri sürülen kamu gücü eylem veya iĢleminden ya da ihmalinden dolayı, baĢvurucunun "güncel bir hakkının ihlal edilmesi"; bu ihlalden dolayı "kiĢisel olarak" ve "doğrudan" etkilenmiĢ olması ve bunların sonucunda baĢvurucunun kendisinin mağdur olduğunu ileri sürmesi gerekmektedir⁵²⁶. Dolayısıyla, Anayasa Mahkemesine actio popularis baĢvurusunda bulunabilme imkânı bulunmamakta olup

522 AĠHM Kabuledilebilirlik Kriterlerini Uygulama Rehberi, s. 44

523 Ekmekçi, s. 16

524 Péter Paczolay, ”Anayasa ġikâyeti: Bir Karma Çözüm mü?”, (EriĢim) http://www.anayasa.gov.tr/files/pdf/anayasa_yargisi/peterpaczolay.pdf, 25.1.2015

525 Atasoy, Kabul Edilebilirlik KoĢulları, s. 82; Aliyev, s. 37; Ekinci, Bireysel BaĢvuruların Ġncelenmesi Usulü, s. 148

526 AYM, Birinci Bölüm, Fetih Ahmet Özer BaĢvurusu, B.N: 2013/6179, K.T: 20/3/2014, § 21

134 kamu gücünün eylem, iĢlem ya da ihmali nedeniyle baĢvurucunun doğrudan etkilenmesi gerekmektedir⁵²⁷.

Ancak kanaatimizce her ne kadar 6216 sayılı Kanun'da actio popularis niteliğinde bir baĢvuru imkânı sunmamıĢ ise de ihlal konusu kamu gücü iĢleminin bir kanundan kaynaklanması durumunda bunun incelenmeyeceği anlamına gelmemelidir. Eğer söz konusu kanun hükmü hiç bir iĢleme gerek kalmadan yürürlüğe girmekle birlikte doğrudan kiĢiler üzerinde etki yapıyorsa, bu kanunun sonucuna karĢı bireysel baĢvuruda bulunulabilmelidir⁵²⁸.

Anayasa Mahkemesi bir kararında, kendilerinin belirli bir iĢlemden doğrudan etkilenme tehdidiyle ya da tehlikesiyle karĢı karĢıya olduklarını ve dolayısıyla potansiyel olarak mağdur olduklarını iddia eden baĢvurucular ile yalnızca ulusal hukukları değiĢtirmeyi veya toplumun menfaatinin korunmasını amaçlayan baĢvurular arasında dikkatli bir ayrım yapılması gerektiğini, "halk davası" (actio popularis) olarak isimlendirilen baĢvurulara bireysel baĢvuru hakkı tanınmadığını, dolayısıyla bireylerin, kendi bireysel haklarının ihlal edildiğini ileri sürmeksizin, toplumun menfaatlerinin ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine bireysel baĢvuruda bulunma haklarının bulunmadığını belirterek baĢvurunun “kiĢi yönünden yetkisizlik nedeniyle” kabul edilemez olduğuna karar vermiĢtir⁵²⁹. Bu kararda Anayasa Mahkemesi, YSK‟nın, CumhurbaĢkanlığı seçimine iliĢkin söz konusu kararlarının siyasal bir parti olan baĢvurucunun (Liberal Demokrat Parti) tüzel kiĢiliğine ait haklarına bir müdahale oluĢturduğundan bahsedilemeyeceğine;

dolayısıyla YSK kararları nedeniyle güncel ve kiĢisel bir hakkı doğrudan etkilenmeyen baĢvurucu Partinin, bireysel baĢvuru yapma hakkının bulunmadığına vurgu yapmıĢtır⁵³⁰.

527 Aliefendioğlu, s. 58

528 Benzer görüĢ için bkz. Baysal, Mağdur Kavramı, s. 207

529 AYM, Ġkinci Bölüm, Atilla Kart ve Cumhuriyet Halk Partisi BaĢvurusu, B.N: 2014/13634, K.T:

8/9/2014, § 24; AYM, Ġkinci Bölüm, Sabri Ergül BaĢvurusu, B.N: 2014/13625, K.T: 8/9/2014,

§ 20; AYM, Birinci Bölüm, Mahmut Tanal (2) BaĢvurusu, B.N: 2014/11438, K.T: 23/7/2014, § 20; AYM, Ġkinci Bölüm, Mahmut Tanal BaĢvurusu, B.N: 2014/11368, K.T: 23/7/2014, § 20;

AYM, Ġkinci Bölüm, Liberal Demokrat Parti BaĢvurusu, B.N: 2014/11268, K.T: 23/7/2014, § 18

530 AYM, Ġkinci Bölüm, Liberal Demokrat Parti BaĢvurusu, B.N: 2014/11268, K.T: 23/7/2014,

§ 20

135 Yine Anayasa Mahkemesi, baĢvurucunun, 6360 sayılı On Üç Ġlde BüyükĢehir Belediyesi ve Yirmi Altı Ġlçe Kurulması ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Kanun'un geçici 2. maddesinin (1) numaralı fıkrası uyarınca Çanakkale ili, Merkez ilçe, Kumkale Belediyesinin tüzel kiĢiliğinin ilk mahalli idareler genel seçiminden geçerli olmak üzere kaldırılarak köye dönüĢecek olması nedeniyle anayasal haklarının ihlal edildiğini ileri sürdüğü baĢvuruda, baĢvurucunun, güncel ve kiĢisel bir hakkının doğrudan etkilendiğine iliĢkin güçlü ve ikna edici gerekçeler ileri sürmeksizin 6360 sayılı Kanun uyarınca ikamet ettiği beldenin köye dönüĢtürülmesi nedeniyle eğitim, sağlık, ulaĢım, çevre gibi temel kamu hizmetlerine eriĢimde sorun yaĢayabileceği ihtimalinden bahsettiğini, buna karĢılık anılan Kanun‟un, yalnızca mahalli idare birimi değiĢikliği öngörmekte olup baĢvurucunun belirttiği kamu hizmetlerine eriĢim ile ilgili bir sonuç meydana getirmediğini, kaldı ki bahsedilen kamu hizmetlerinin, bir yerleĢim yerinde belediye kurulmasına bağlı olmaksızın ilgili idari birimlerin yerine getirmeleri gereken hizmetler olduğunu, bu nedenle baĢvurucunun salt söz konusu düzenleme nedeniyle “güncel ve kiĢisel bir hakkının” ihlal edildiğinden bahsetmenin mümkün olmadığını belirtmiĢ ve baĢvurunun “konu yönünden yetkisizlik” nedeniyle kabul edilemez olduğuna karar vermiĢtir⁵³¹.

Anayasa Mahkemesine 6360 sayılı Kanunla ilgili olarak dört yüz kadar bireysel baĢvuruda bulunulmuĢtur. BaĢvurulara bakıldığında baĢvuruların anılan Kanunla kapatılacak olan köy ya da belediyede oturan kiĢilerce yapılmıĢ olduğu ve bu kiĢiler ikamet ettikleri yerlerdeki köy ya da belediye statüsünün kaldırılacak olması nedeniyle mağdur olduklarını ciddi bir biçimde ispat etmeye gayret gösterdikleri görülmektedir. Ancak Anayasa Mahkemesi vermiĢ olduğu kararda bu kiĢilerin anılan Kanunla yapılan düzenlemeyle mağdur olup olmadıklarını incelememiĢtir. Kabul edilmezlik hiyerarĢisi bakımından üst sırada yer alan ve mağdur statüsü olmayan baĢvurucular yönünden “kiĢi bakımından yetkisizlik” kararı verilmesi gerektiği hâlde hiyerarĢide daha alt sırada yer alan “konu bakımından yetkisizlik” yönünde karar verilmesi doğru değildir⁵³².

AĠHM‟in de taraf devletlerin çıkarttığı bir kanuna ya da bir önleme karĢı kiĢiler tarafından yapılan soyut baĢvurulara bakma yetkisi bulunmamaktadır. Zira

531 AYM, Ġkinci Bölüm, Süleyman Erte BaĢvurusu, B.N: 2013/469, K.T: 16/4/2013, § 18 ve 19

532 Çınar, KiĢi Bakımından Yargı Yetkisi, s. 1323-1324

136 AĠHS'de, actio popularis diğer bir deyiĢle soyut dava açma yetkisi yer almamaktadır⁵³³. Dolayısıyla hiç bir baĢvurucu kendilerine uygulanmamıĢ bir kanun ya da idari iĢlem için actio popularis baĢvurusunda bulunamaz⁵³⁴. Bu nedenle, AĠHM‟e kiĢiler ancak söz konusu kanun kendisine uygulanmıĢ olması hâlinde baĢvurabilir. Bu husus gözetilmeden yapılan baĢvurular ise AĠHM tarafından reddedilmektedir. Örneğin X.V./BirleĢik Krallık davasında⁵³⁵ AĠHM, hiçbir kimsenin ulusal bir kanuna karĢı soyut olarak AĠHS‟e aykırılığını ileri süremeyeceğine; ancak kiĢinin, AĠHS tarafından güvence altına alınmıĢ bir hakkını kullanımına iliĢkin olduğunu düĢündüğü bir eylemin ifasını baĢvuruya konu kanun bir suç hâline getiriyorsa, AĠHS‟in 25. maddesi anlamında “mağdur” olarak kabul edileceğine karar vermiĢtir⁵³⁶.

X/Avusturya⁵³⁷ davasında baĢvurucu çocuk düĢürme kanunlarının AĠHS‟in 2.

ve 8. maddelerini ihlal ettiğini, sözkonusu kanunun ulusun geleceğini, ahlaki ve hukuki standartları nedeniyle her Avusturyalı vatandaĢı ilgilendirdiğini ileri sürmüĢtür. Mahkeme, soyut baĢvuruları inceleme yetkisinin olmadığı gerekçesi ile baĢvuruyu kabul etmemiĢtir. Mahkemeye (Komisyona) göre baĢvurucu, söz konusu kanunun, ulusun geleceğini ahlakı ve hukuki standartları nedeniyle her Avusturya vatandaĢını ilgilendirdiğinden bahisle kendini doğmamıĢlar adına iĢlem yapan vasi olarak görevlendirmek suretiyle actio popularis ileri sürmeyi amaçlamıĢtır⁵³⁸.

AĠHM, Dudgeon/BirleĢik Krallık⁵³⁹ ve Norris/Ġrlanda⁵⁴⁰ davalarında, eĢcinsel olan baĢvurucular, ülkelerindeki eĢcinsel iliĢkileri yasaklayan ve ceza verilmesini öngören kanunlardan Ģikâyetçi olmuĢlardır. Davalı olan taraf devletler savunmalarında, bu kanunların henüz baĢvuruculara uygulanmadığını, haklarında henüz herhangi bir ceza davası açılmadıklarını, bu kanunlardan baĢvurucuların doğrudan etkilenmediklerini ve mağdur sayılamayacaklarını ileri sürmüĢlerdir. Bu

533 Nalbant, s. 229; Ömer Anayurt, Avrupa İnsan Hakları Hukukunda Kişisel Başvuru Yolu, Seçkin Yayınları, Ankara, 2004, s. 188-191; Erdal-Bakırcı, s. 69; Ayrıntılı bilgi için bkz. Baysal, Mağdur Kavramı, s. 206

534 Çınar, Yargı Yetkisi ve Mağdurluk Statüsü, s. 199

535 AĠHM, X.V./BirleĢik Krallık, B. N. 8266/78, K.T: 4/12/1978

536 Çınar, Yargı Yetkisi ve Mağdurluk Statüsü, s. 200; Atasoy, Kabul Edilebilirlik KoĢulları, s. 83-84

537 AĠHM, X/Avusturya, B.N: 7045/75, K.T: 10/12/1976

538 Cahit Özkan, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Yargılama Usulü, Ġstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ġnsan Hakları Hukuku Yüksek Lisans Programı, YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, 2005, s. 100

539 AĠHM, Dudgeon/BirleĢik Krallık, B.N: 7525/76, K.T: 24.2.1983

540 AĠHM, Norris/Ġrlanda, B.N: 10581/83, K.T: 26.10.1988

137 savunmalara rağmen AĠHM, kanunların varlıklarının baĢvuranların özel hayatlarını olumsuz Ģekilde etkilediğini, zira bir gün haklarında ceza davası açılabileceği endiĢesi ile yaĢadıklarını tespit ettiğini ve baĢvurucuların kanunlardan doğrudan etkilenebiliyor sayılabileceğini belirtmiĢtir. Netice olarak baĢvurucuların, actio popularis baĢvurusu yapmadıklarına ve baĢvuranların mağdur statüsüne sahip olduklarına karar verilmiĢtir⁵⁴¹.