BÖLÜM III: YÖNTEM 3.1 Araştırmanın Model
50 YIL ÖNCEKİ DÜĞÜN GÜNÜMÜZDEKİ DÜĞÜN
A) Abbasi Devleti B) Gazneli Devleti C) Karahanlı Devleti D) Selçuklu Devlet
4.3.5. Soruların Teknik Yönden Etkili Olarak Düzenlenmesi:
Ders kitaplarındaki soruların teknik yönden etkili düzenlenmesi; soruların biçim yönünden düzenlenmesi ve değişik soru türlerinin kullanılması ölçütlerine göre değerlendirilmiştir. Bu soruların teknik yönden düzenlenmesi ile ilgili bulgular Tablo 23’te, değişik soru türlerinin kullanılması ile ilgili bulgular Tablo 24’te sunulmuştur.
Tablo 23. Soruların Teknik Yönden Düzenlenmesi
Ölçütler kitapları Ders ORT.
5 Soru içinde dikkat çekilen, vurgulanan ve olumsuzluk bildiren sözcüklerde yazı değişikliği yapılmıştır.
A:2 B:2 C:1 D:1
1.5 4 Soru içinde dikkat çekilen, vurgulanan ve olumsuzluk bildiren sözcüklerde çoğunluğunla yazı değişikliği yapılmıştır.
3 Soru içinde dikkat çekilen, vurgulanan ve olumsuzluk bildiren sözcüklerde bazen yazı değişikliği yapılmıştır. 2 Soru içinde dikkat çekilen, vurgulanan ve olumsuzluk bildiren sözcüklerde çok az yazı değişikliği yapılmıştır. 1 Soru içinde dikkat çekilen, vurgulanan ve olumsuzluk bildiren sözcüklerde yazı değişikliği yapılmamıştır.
Tablo 23’e göre, A ders kitabındaki sorularda dikkat çekilen, vurgulanan ve olumsuzluk bildiren sözcüklerde çok az yazı değişikliği yapıldığı ortaya çıkmıştır. Ünite başında ve metin içerisindeki sorularda dikkat çekilen, vurgulanan ve olumsuzluk bildiren sözcüklerde yazı değişikliği yapılmamıştır. Ünite sonunda olumsuzluk bildiren soruların yüklemleri koyulaştırılmıştır. Ayrıca, metin içerisinde ve ünite sonundaki bazı soruların tamamı renkli olarak yazılmıştır.
Örnek:
“Türk tarihinin ilk dönemlerine tanıklık eden kaynaklar nelerdir?” (Destan Yazanlar)
“Sizce, günümüzden iki bin yıl önce ticaret hangi araçlarla ve hangi yöntemlerle yapılmış olabilir?” (İpek Yolu)
“Halifeliğin seçimle yönetime gelmesi hangi yönetim şeklinin bir özelliğidir?”
“Aşağıdakilerden hangisi Hz. Muhammed Döneminde yapılan savaşlardan değildir?”
A) Talas B) Hendek C) Uhud D) Bedir
“Destan Yazanlar” konusunda yer alan soru içerisindeki “ilk” sözcüğü ile İpek Yolu konusunda yer alan soru içerisindeki “iki bin yıl önce” sözcüklerinin koyulaştırılarak vurgulanması, anlamayı kolaylaştırır ve dikkat çekmeyi artırır. Bazı sorular dikkat çekmek amacıyla renkli yazılmış, ancak birkaç soru ve metin cümlesi bazen aynı renkle yazıldığı için seçiciliği azalmıştır. Diğer yandan çoktan seçmeli sorudaki olumsuzluk bildiren “değildir” ifadesi koyulaştırılarak vurgulanmıştır.
B ders kitabındaki sorularda dikkat çekilen, vurgulanan ve olumsuzluk bildiren sözcüklerde çok az yazı değişikliği yapılmıştır. Ünite başında ve metin içerisindeki sorularda dikkat çekilen, vurgulanan ve olumsuzluk bildiren sözcüklerde yazı değişikliği yapılmamıştır. Ancak bazı sorularda vurgulanan kavramlar tırnak içerisine alınmış ve ünite sonunda olumsuzluk bildiren soruların yüklemlerinin altı çizilmiştir.
121
Örnek:
“Minyatürdeki desenlerle günümüzde kullanılan bazı nesneler arasında bir benzerlik görüyor musunuz?” (Belgelerin Dili)
“Türk” denildiğinde “Müslüman” sözcüğünü çağrıştırmasının nedenleri ne olabilir?
(İslamiyet ve Türkler)
“Size göre Orta Asya’daki Türklerin tümü konargöçer bir hayat mı sürüyorlardı?” “Aşağıdakilerden hangisi kervansaraylardaki bir özellik değildir?” (Ünite sonu)
Belgelerin Dili konusundaki soruda “benzerlik” sözcüğünü vurgulamak için yazı değişikliği yapılabilir. İslamiyet ve Türkler konusu içerisindeki soruda “Türk” ve “Müslüman” sözcükleri tırnak içerisine alınmış, ancak Orta Asya’da Yaşam konusu içerisinde “konargöçer” sözcüğü tırnak içerisine alınmamıştır. Ünite sonunda yer alan değerlendirme sorularındaki “değildir” gibi olumsuz ifadelerin altı çizilmiştir.
C ders kitabındaki sorularda dikkat çekilen, vurgulanan ve olumsuzluk bildiren sözcüklerde çok az yazı değişikliği yapıldığı ortaya çıkmıştır. Ünite başında ve metin içerisindeki sorularda dikkat çekilen, vurgulanan ve olumsuzluk bildiren sözcüklerde yazı değişikliği yapılmamıştır. Ünite sonundaki sorularda olumsuzluk bildiren ifadeler belirsiz bir şekilde altı çizilmiş ancak belirsiz olduğu için etkili olmamıştır. Ayrıca metin içerisindeki tüm sorular renkli yazılmış ve bazı sorulardaki sözcükler tırnak içerisine alınmıştır.
Örnek:
Mustafa Kemal Atatürk’ün asker yönüyle ilgili neler biliyorsunuz? (Kutsal Ocak)
“İpek Yolu Türk İhraç Ürünleri Fuarı”nın amacı nedir? (İpek Yolu)
Asya kıtasının bugünkü sosyal ve dini yapısının oluşmasında Gazneli Mahmut’un rolü nedir?
(Asya’nın Kandilleri)
Aşağıdakilerden hangisi Türk – İslam medeniyetinde yer alan sanatlardan değildir? (Ünite sonu)
“Kutsal Ocak” konusu içerisindeki soruda “asker” sözcüğü tırnak içerisine alınarak veya koyulaştırılarak Mustafa Kemal’in özelliği ön plana çıkartılabilir. İpek Yolu konusunda “fuar” adı tırnak içerisine alınmasına rağmen Asya’nın Kandilleri konusunda “Gazneli Mahmut” tırnak içerisine alınmamıştır. Metin içerisindeki tüm sorular renkli yazıldığı için dikkat çekme özelliğini kaybetmiştir. Ünite sonundaki sorularda koyulaştırılarak yazılmış ve olumsuzluk bildiren “değildir” sözcüğünün anlaşılması zor bir şekilde altı çizilmiştir.
D ders kitabındaki sorularda dikkat çekilen, vurgulanan ve olumsuzluk bildiren sözcüklerde çok az yazı değişikliği yapıldığı ortaya çıkmıştır. Ünite başında, metin içerisindeki ve ünite sonundaki sorularda dikkat çekilen, vurgulanan ve olumsuzluk
bildiren sözcüklerde yazı değişikliği yapılmamıştır. Ancak konu başlıklarından sonra verilen sorular renkli, diğer sorular siyah yazılmış ve bazı sorular tırnak içerisine alınarak vurgulanmıştır. Ünite sonundaki soru kökeninin tamamı koyu yazılmıştır. Örnek:
“İlk Türk devletleri nerelerde kurulmuştur? (İlk Türk Devleti)
“…Sizce neden bu konu çok önemlidir?” (Yazıtlardaki Uygarlık)
Sizce Abbasi halifesinin Gazneli Mahmut’a “Sultan” unvanını vermesi Gaznelilere ne kazandırmış olabilir? (Türklerin Yeni Yaşamı)
“Bugün hangi şehirlerimiz çini ve seramikleriyle ünlüdür?”(Orta Asya’dan Anadolu’ya)
“…Anadolu’ya neden gelmemişlerdir?” (İlk Türk Devleti)
Aşağıda dört halifeyle ön plana çıkmış özellikler eşleştirilmiştir. Hangi seçenekte yanlış eşleştirme yapılmıştır? (Ünite sonu)
Bu örnekler içerisinde “az”, “çok” gibi sözcükleri vurgulamak için yazı değişikliği yapılmamış, “sultan” kavramı tırnak içine alınırken “çini” ya da “seramik” sözcükleri tırnak içerisine alınmamıştır. Cümle içerisinde olumsuzluk bildiren “gelmemişlerdir” sözcüğü koyulaştırılarak ya da altı çizilerek vurgulanmamıştır. Ünite sonundaki eşleştirmeli sorunun tamamı koyu yazıldığı için “yanlış” sözcüğüne dikkat çekilmemiştir.
Bu bulgulara göre, A ve B kitaplarındaki sorularda dikkat çekilen, vurgulanan ve olumsuzluk bildiren sözcüklerde çok az yazı değişikliği yapıldığı, C ve D kitaplarındaki sorularda dikkat çekilen, vurgulanan ve olumsuzluk bildiren sözcüklerde yazı değişikliği yapılmadığı ortaya çıkmıştır. Soruların metin içerisindeki işlevini etkili olarak yerine getirebilmesi için teknik yönden iyi düzenlenmesi gerekir.
Tablo 24. Değişik Soru Türlerinin Kullanılması
Ölçütler kitapları Ders ORT.
5 Ünite başında, içerisinde ve sonunda değişik soru türlerine genellikle yer verilmiştir.
A:2 B:2 C:2 D:2
2 4 Ünite başında, içerisinde ve sonunda değişik soru türlerine oldukça yer verilmiştir.
3 Ünite başında, içerisinde ve sonunda değişik soru türlerine kısmen yer verilmiştir. 2 Ünite başında, içerisinde ve sonunda değişik soru türlerine çok az yer verilmiştir. 1 Ünite başında, içerisinde ve sonunda değişik soru türlerine yer verilmemiştir.
Tablo 24’e göre, A ders kitabında ünite başında, içerisinde ve sonunda değişik soru türlerine çok az yer verilmiştir. Ünite başında ve metin içerisinde açık uçlu sorular,
123
ünite sonunda ise açık uçlu, çoktan seçmeli, eşleştirmeli ve doğru yanlış sorular kullanılmıştır. Sorularda sıkça yazım hataları ve anlatım bozuklukları yapıldığı ve bazı soruların bilgi düzeyinde olduğu görülmektedir.
Örnek:
“Yukarıdaki haritalara göre, Uygurlar döneminde İpek Yolu’nun kontrolünü hangi ülkeler ellerinde tutmaktaydı”
Bu sorunun yüklemi, cümlenin anlamını zorlaştırdığı ve soruyu boğarak sıkıcı hale getirdiği söylenebilir. Geçmiş dönemlere ait bir bilgi, geçmiş zaman ifadesi kullanılarak sorulması gerekir. Bu nedenle sorunun “…. İpek Yolu’nun kontrolünü hangi
ülkeler elinde tutmuştur?” şeklinde düzenlenmesi daha işlevsel olabilir.
Örnek:
“Sizce, günümüzden iki bin yıl önce ticaret hangi araçlarla ve hangi yöntemlerle yapılmış olabilir?”
Soru içerisinde sizce, bizce ya da onlarca gibi ifadeler kullanılması soruya ya da cevaba bir katkı sağlamadığı gibi soruyu gereksiz yere uzattığı ve göreceli hale getirdiği söylenebilir. Ayrıca, sizce ifadesinin kullanılması öğrencinin cevabında bir değişiklik yaratmayacaktır.
“Bu yöneticilerin özellikleri nelerdir?” Bu cümlede “neler” sözcüğü kullanılarak
soru haline getirilmiştir. “Neler” sözcüğü genel bir ifade olduğu için sıkça kullanılması sıkıcılığı artırır ve soruyu anlaşılmaz hale getirebilir. Bu sorunun yerine“Bu yöneticilerin
hangi özellikleri onların başarılı olmasını sağlamıştır?” sorusu öğrenci açısından açık ve
somut olacağı için etkili olabilir.
“Bildiğiniz bir destan var mı?” Bu soru, evet ya da hayır cevabı verilebilecek
biçimde sorulmuştur. Bu cevap öğrencinin metin içerisindeki bilgiyi tekrar etmesine, kalıcı olmasına veya üst düzey beceri kazanmasına katkı sağlamaz. Ancak öğrencinin ilgi ve dikkatini destanlara çekebilir.
Ünite sonunda, 5 tane doğru/yanlış, 5 tane eşleştirmeli, 8 tane çoktan seçmeli ve 10 tane açık uçlu soruya yer verilmiştir. Doğru/yanlışlı soruların bazıları bilgi düzeyinde hazırlanmıştır. Eşleştirmeli sorularda tanımlarla kavramlar birbirleriyle uyumlu olmadığı için seçeneklerin çeldirici gücü zayıflamıştır. Bu sorularda tanımlar ve kavramlar aynı kategoriden seçilmesi gerekir. Çoktan seçmeli soruların çoğunluğu (6/8)
cümle yapısı yönünden olumsuz niteliktedir. Soru cümlesi olumsuz olabilir, ancak soruların çoğunluğunun olumsuz olması yerine, olumlu nitelikteki sorulara da yer verilmesi beklenir.
Örnek:
Doğru / Yanlış
( ) Divan-ü Lügati’t Türk ilk Türkçe sözlüktür.
Açık Uçlu
“Aşağıdakilerden hangisi Uygurların kendilerinden önceki Türk devletlerine göre uygarlıkta daha ilerlemiş olduklarını gösteren bir kanıt değildir?”
B ders kitabında ünite başında, içerisinde ve sonunda değişik soru türlerine çok az yer verilmiştir. Ünite başında ve metin içerisinde açık uçlu sorular, ünite sonunda ise açık uçlu, çoktan seçmeli, eşleştirme, doğru yanlış ve cümle oluşturma soruları kullanılmıştır. Sorularda sıkça yazım hataları ve anlatım bozuklukları yapıldığı, bazı soruların da bilgi düzeyinde olduğu görülmektedir.
Örnek:
“Sizce bu farklılıklar nelerdir?”
“Sizce insanların böyle bir yaşam tarzı benimsemelerinde etkenler neler olabilir?”
“Sizce Türklerin İslamiyeti daha geç kabul etmelerinde Emevilerin bu katı tutumlarının etkisi olmuş mudur?”
Bu sorularda da görüldüğü gibi, “sizce” ve “neler” sözcükleri sıkça kullanılmıştır. Bazı soruların cevabı evet ya da hayırla cevaplanacak niteliktedir.
Örnek:
“İslamiyet’in yayılışı ile ilgili şimdiye kadar hangi kitapları okudunuz?” “Yukarıdaki marşta Türk ordusunun hangi özellikleri vurgulanmıştır?”
Örnekteki ilk soru, öğrencinin ilgi ve dikkatini çekmek amacıyla, ikinci soru ise onları düşündürme, bilgisini ölçme ve araştırmaya yöneltme amacıyla kullanılabilir.
Ünite sonundaki sorular incelendiğinde 12 tane çoktan seçmeli, 10 tane doğru/yanlış, 5 tane cümle oluşturma, 7 tane eşleştirme ve 3 tane açık uçlu soru yer almaktadır.
Çoktan seçmeli sorular arasında alt düzey ve üst düzey bilgi gerektirecek sorular yer almaktadır. Teknik olarak sorular etkili hazırlanmış ve olumsuz ifadelerin altı çizilmiştir. Doğru /yanlış soruları teknik olarak etkili düzenlenmiştir. Cümle oluşturmak
125
amacıyla ünite içerisinde geçen 10 kavram verilmiş ve bunlardan cümle oluşturulması istenmiştir. Kavramlara dikkat çekmek, bu kavramlarla ilgili bilgileri pekiştirmek ve kalıcılığı sağlamak açısından önemlidir. Ancak, öğrencinin kuracağı cümlelerin metinle veya içerikle bağlantısı olmayabilir. Eşleştirmeli sorular arasında iki grup sözcükler verilerek ilgili olanların eşleştirilmesi istenmiştir. Ayrıca öğrencinin düşünüp yazması için açık uçlu sorulara yer verilmiştir.
Örnek:
Çoktan seçmeli
Tarihi İpek Yolu, toplumlar arasındaki ilişkilerden hangisinin gelişmesinde etkili olmamıştır? A) Kültürel B) Ekonomik C) Psikolojik D) Siyasal
Doğru / Yanlış
( ) “Halı ve kilim dokumacılığının Türk kültüründe önemli bir yeri vardır.”
Cümle Oluşturma
“Aşağıdaki kavramlarla ilgili beş cümle oluşturunuz.” Estetik, fetih, gelenek, teşkilat, sanat, tören
Eşleştirme
“ Aşağıda iki grup halinde verilen sözleri eşleştiriniz.” İslamiyet Mete Han
Hun hükümdarı Cennet
Açık uçlu
“Türk silahlı kuvvetlerinin varlığı sizde hangi duyguları uyandırıyor?”
C ders kitabında ünite başında, içerisinde ve sonunda değişik soru türlerine çok az yer verilmiştir. Ünite başında ve metin içerisinde açık uçlu sorular, ünite sonunda ise açık uçlu, çoktan seçmeli, eşleştirmeli, doğru yanlış ve cümle oluşturma soruları kullanılmıştır. Sorularda sıkça yazım hataları ve anlatım bozuklukları yapıldığı, bazı soruların bilgi düzeyinde olduğu görülmektedir.
Örnek:
“Devletimizin bütünlüğü ve devamı için askerlerimizin önemi hakkında neler söyleyebilirsiniz?”
Bu soruda olduğu gibi birçok soruda “neler” sözcüğü kullanılmıştır. Neler ifadesi gereksiz yerde kullanılması halinde öğrenciden beklenen ve istenen niteliği ya da bilgiyi tanımlamada yetersiz kaldığı söylenebilir.
Örnek:
“Bu ticaretin Uygur Devleti’nin ekonomisine nasıl bir etkisi olmuş olabilir?”
“Destan ve yazıtlar, Orta Asya ilk Türk toplumlarının siyasal, ekonomik ve kültürel özelliklerine ilişkin neler içermektedir?
Örnekteki ilk soru içerisinde yer alan “olmuş olabilir” ifadesinde bir anlatım bozukluğu vardır. Bunun yerine “nasıl bir etkisi olmuştur” ifadesi soruyu daha açık ve net hale getirebilir. İkinci soruiçerik yönünden oldukça genel bir ifade olmuştur. Çünkü Orta Asya’da birden fazla Türk toplulukları vardır. Her birinin siyasal, ekonomik ve kültürel özellikleri birbirinden farklı olabilir. Sorunun sınırlandırılarak sorulmasının yararlı olacağı söylenebilir.
Ünite sonundaki sorular incelendiğinde 10 tane doğru/yanlış, 5 tane boşluk doldurmalı, 10 tane çoktan seçmeli ve 10 tane açık uçlu soruya yer verilmiştir. Boşluk doldurmalı sorularda boşluğa gelecek kavramlar sorunun başında verilmiştir. Kavramlar farklı konulardan seçildiği için çeldirici gücü azalmıştır. Çoktan seçmeli sorular genellikle bilgi düzeyinde hazırlanmıştır. Öğrenciyi analiz, sentez ve değerlendirmeye götürecek sorulara yer verilmemiştir. 10 tane çoktan seçmeli sorudan 7 tanesi olumsuz ifadeyle bitmektedir.
Örnek:
Boşluk doldurma
“Oğuz Kağan büyük bir ………… toplayarak ülkeyi çocukları arasında paylaştırdı.”
Çoktan seçmeli
Orhun Abideleri arasında aşağıdakilerden hangisi adına bir yazıt dikilmemiştir? A) Mete Han B) Tonyukuk C) Bilge Kağan D) Kültegin
D ders kitabında ünite başında, içerisinde ve sonunda değişik soru türlerine çok az yer verilmiştir. Ünite başında ve metin içerisinde açık uçlu sorular, ünite sonunda açık uçlu, çoktan seçmeli, eşleştirme, doğru yanlış ve cümle oluşturma soruları kullanılmıştır. Sorularda sıkça yazım hataları ve anlatım bozuklukları yapıldığı, bazı soruların bilgi düzeyinde olduğu görülmektedir.
Örnek:
“Hunlar, neden bu dönemde kuzeyden Avrupa’ya gelmeyi tercih etmiş olabilir? Anadolu’ya neden gelmemişlerdir?”
Bu soru açık ve anlaşılır biçimde ifade edilmediği için öğrencinin belli bir noktaya odaklanmasını engelleyebilir. Ayrıca soru, dil kuralları yönünden devrik bir yapı göstermektedir. Soru cümlesinin anlaşılır olması için “Hunlar Avrupa’ya göç ederken
127
“gelmemişlerdir” sözcüğü olumsuzluk belirttiği için koyu yazılması veya altı çizilmesi gerekir, ancak böyle bir yazı değişikliği yapılmamıştır.
Örnek:
“Hz. Ömer’in adaletli yönetimi İslam topraklarının daha da genişlemesinde sizce ne kadar etkili olmuştur?”,
“….. Karahanlı Devleti’nde ilk Türk devletinden farklı neler vardır?”
Bu soruların içerisinde “sizce” ve “neler” ifadelerine yer verilmiştir. Bu ifadeler soru içerisinde sadeliği ve açıklığı engelleyeceği için soru metni içerisinde kullanılmasının etkili olmadığı söylenebilir.
Örnek:
“Bugünkü Pakistan’ın kurulmasında Gazneli’lerin önemli bir etken olduğunu biliyor muydunuz?”
Örnekteki soru, evet ya da hayır cevabı gerektirecek nitelikte düzenlenmiştir. “biliyor muydunuz” sorusuna öğrenci evet ya da hayır veya “biliyorum” cevabını verebilir. Bu cevaplar öğrencinin üst düzey beceri kullanmasını gerektirmez.
Ünite sonundaki sorular incelendiğinde 5 tane doğru/yanlış, 5 tane boşluk doldurmalı, 4 tane çoktan seçmeli ve 3 tane açık uçlu soruya yer verilmiştir.
Doğru/yanlış sorularının bazıları doğrudan ezber gerektirecek nitelikte olduğu görülmektedir. Boşluk doldurmalı sorularda boşluğa gelecek kavramlar verilmediği için öğrenciyi metindeki bilgileri ezberlemeye götüreceği gibi öğrenciyi belirsiz içerisinde bırakabilir. Çünkü mutlak cevabı olan bir soru ezber gerektirir. Göreceli cevabı olan soru ise öğrenciden beklenen cevabı göstermeyeceği için hangi cevabın doğru kabul edileceği hususunda belirsizlik yaratabilir. Çoktan seçmeli sorular ve açık uçlu sorular genellikle üst düzey becerileri ölçecek nitelikte hazırlanmıştır.
Örnek:
Doğru/ Yanlış
( ) “Dandanakan Savaşı Gazneli Devleti tarihinde bir dönüm noktasıdır.
Boşluk doldurma
“Türk”, adı ilk kez ….. Yazıtlarında kullanılmıştır”
Bu bulgulara göre, ders kitaplarında ünite hazırlık ve metin içerisinde açık uçlu sorular yer verilmiştir. Bu sorularda anlatım bozuklukları ve gereksiz sözcük tekrarları yapıldığı gibi evet ya da hayır cevabı gerektirecek sorular da kullanılmıştır. Ünite sonundaki değerlendirme sorularında farklı soru türleri kullanılmış ancak bu sorulardan bazıları üst düzey becerilerini ölçmeye yönelik hazırlanmıştır. Bazı ders kitaplarında vurgulanmak istenen ya da olumsuzluk ifade eden sözcüklerde yazı değişikliği yapılmamıştır. Ayrıca, ders kitaplarında soruların cevaplarına ve kavram bulmacası, akış şeması, dallanmış ağaç, kavramsal karikatür gibi ölçme araçlarına yer verilmemiştir. Ders kitaplarındaki soruların düzenlenmesinde yapılandırmacı öğretim yaklaşımında öngörülen alternatif ölçme ve değerlendirme tekniklerinden yararlanmak için gerekli özen gösterilmemiştir.