Soruların Öğrenciyi Düşündürmede Etkili Kullanılması:

Ders kitabında yer alan soruların öğrenciyi düşündürücü nitelikte olması ile ilgili bulgular Tablo 20’de sunulmuştur.

Tablo 20. Soruların Öğrenciyi Düşündürücü Nitelikte Olması

Ölçütler _kitapları Ders ORT.

5 Sorular genellikle öğrencilerin üst düzey beceri kullanmasını gerektirecek _{niteliktedir.}

A:3 B:3 C:3 D:3

3 4 Sorular çoğunlukla öğrencilerin üst düzey beceri kullanmasını gerektirecek _{niteliktedir.}

3 Sorular öğrencilerin kısmen üst düzey becerilerin kullanmasını _{gerektirecek niteliktedir.} 2 Sorular öğrencilerin çok az üst düzey beceri kullanmasını gerektirecek _{niteliktedir.} 1 Sorular öğrencilerin üst düzey becerilerini kullanmasını gerektirecek _{nitelikte değildir.}

Tablo 20’ye göre, A ders kitabında soruların öğrencilerin kısmen üst düzey beceri kullanmasını gerektirecek nitelikte olduğu ortaya çıkmıştır. Metin içerisinde öğrenciyi düşündürücü nitelikte sorulara yer verildiği gibi, öğrenilen bilginin tekrarını gerektiren bilgi düzeyinde sorulara da yer verilmiştir.

Örnek:

Alt düzey beceri gerektiren nitelikteki sorular:

Bildiğiniz bir destan var mı? (Destan Yazanlar)

Bölgede şu an hangi ülkeler yer almaktadır? (Destan Yazanlar) Uygurların komşuları hangi devletlerdir? (Destan Yazanlar)

Şimdiye kadar bulunduğunuz yerden başka bir ülkeye veya ilçeye yolculuk yaptınız mı? (İpek

Yolu)

Bu soruların genellikle bilgi düzeyinde olduğu görülmektedir. Düşündürücü soruların, öğrencinin önceki bildiklerini hatırlatıcı, yeni öğrendikleriyle birleştirici, farklı düşünceleri geliştirici ve çok yönlü bakmayı gerektirici nitelikte olması beklenir. Ancak, örnekteki sorular öğrenciyi ezberciliğe götüreceği için üst düzey beceri kazandırmada yeterli olmayacağı söylenebilir. Çünkü bu soruların cevabı metin içerisinde yer almaktadır.

“Türk Büyükleri Kendilerini Anlatıyor” konusu içerisinde “Türklerin tarih boyunca pek çok devlet kurmasında tarihin her devrinde lider şahsiyetler yetiştirmesine hangi

örnekleri veririsiniz?” sorusunun cevabı metin içerisinde başlıklar halinde verilmiştir. Bu

soruya öğrenci düşünmeden, yorum yapmadan, önceki bilgileriyle ilişkilendirmeden cevap verebilecektir. Dolayısıyla bu sorunun öğrenciyi düşündürmesi beklenemez.

Örnek:

Üst düzey beceri gerektiren (düşündürücü) nitelikteki sorular:

Türk büyüklerinin hayatından yararlanarak ilk Türk –İslam devletlerinin siyasal, sosyal ve kültürel özelliklerine ilişkin hangi çıkarımlarda bulunursunuz? (Ünite Hazırlık Soruları) Türk tarihinin ilk dönemlerine tanıklık eden kaynakların bugünkü kültürel hayatımıza katkıları nelerdir? (Destan yazanlar)

Türklerin tarih boyunca ordu- millet olarak adlandırılmasının sebepleri neler olabilir? (Asker

Millet)

İpek Yolu toplumların gelişmesine nasıl bir katkı sağlamıştır? (İpek Yolu)

Türk Tarihinde liderlerin ve bilim adamlarının nasıl bir rolü vardır? (Türk Büyükleri

Kendilerini Anlatıyor)

Tören ve kutlamalar toplumun kaynaşmasında nasıl bir rol oynamaktadır? (Yıllardır Süren

Tatlı Gelenek)

Yok, olmaya yüz tutmuş bu sanatları yaşatmakla Türk kültürünü yaşatmak arasında nasıl bir etkileşim vardır? (Çizgilerin Dili)

Kültürel mirasa duyarlılık devletlerin devamında ve bütünlüğünde nasıl bir rol oynar?

105

Bu sorular açık uçlu olduğu için öğrencinin yaratıcılığını geliştirmeye, öğrendiklerini kullanmaya, önceki bilgileriyle yeni bilgilerini sentez yapmaya önemli katkılar sağlayabilir.

Hazırlık soruları içerisinde yer alan“Türk büyüklerinin hayatından yararlanarak ilk Türk–İslam devletlerinin siyasal, sosyal ve kültürel özelliklerine ilişkin hangi çıkarımlarda

bulunursunuz?” sorusu düşündürücü nitelikte bir soru olduğu söylenebilir. Ancak,

öğrencinin içeriği öğrenmeden içerikle ilgili çıkarımda bulunması mümkün olmayabilir. Çünkü hazırlık soruları, öğrencinin önceki bilgilerini harekete geçirici, onları güdüleyici, hazırlık yapmalarını gerektirici bir nitelik taşır. Adı geçen soruların hazırlık soruları içerisinde sorulması yerine metinden sonra sorulması öğrenciye daha çok katkı sağlayabilir. Bu örneklere göre, öğrenciyi düşünmeye yönelten sorulara yer verilmekle birlikte bu soruların metin içerisindeki yerine özen gösterilmediği anlaşılmaktadır.

B ders kitabında, soruların öğrencilerin kısmen üst düzey beceri kullanmasını gerektirecek nitelikte olduğu ortaya çıkmıştır. Metin içerisinde öğrenciyi düşündürücü nitelikte sorulara yer verilmiş, ancak bu sorulardan bazıları doğru yerde kullanılmamıştır. Ayrıca birçok sorunun öğrenilen bilginin tekrarını gerektirecek nitelikte ve bilgi düzeyinde olduğu belirlenmiştir.

Örnek:

Alt düzey beceri gerektiren nitelikteki sorular:

İslamiyet’in yayılışı ile ilgili şimdiye kadar hangi kitapları okudunuz? (Hazırlık Soruları) Hayatınızda hiç çadıra girdiniz mi? (Belgelerin Dili)

Kışlık ev, yazlık ev sözlerini daha önce duymuş muydunuz? (Orta Asya’da Yaşam) Çevrenizde askerlik görevini yapmakta olan kimler var? (Ordu, Millet El Ele) Dünyada resmi dini İslam olan kaç tane ülke biliyorsunuz? (İslamiyet ve Türkler)

Karahanlılar, Gazneliler ve Büyük Selçuklu devletlerini daha önce duymuş muydunuz?

(Tarihimizden Kesitler)

Sizin yaşadığınız yerde nevruz kutlamaları yapılıyor mu? (Geçmişten Günümüze) Kurgan kelimesini daha önce duymuş muydunuz? (Kültür Bir Hazinedir)

Hazırlık soruları arasında yer alan “Tarihimizde büyük devlet adamları denildiğinde

aklınıza kimler geliyor?” sorusu öğrencinin yorum yapmasına ve bilgi üretmesine önemli

bir katkı sağlamaz. Belgelerin dili konusu içerisinde yer alan “Hayatınızda hiç çadıra

girdiniz mi?” sorusuna evet ya da hayırla cevaplanabilir. Bu soruların öğrenciye üst

Örnek:

Üst düzey beceri gerektiren (düşündürücü) nitelikteki sorular:

Atilla’nın gücü olduğu halde böyle bir karar almasının sebepleri neler olabilir? (Belgelerin

Dili)

İlk Türk toplumlarının Orta Asya’daki yaşayışlarıyla ilgili neler söyleyebilirsiniz? (Orta

Asya’da Yaşam)

Sizce ülkemizde askerlik neden vatan borcu olarak düşünülmektedir? (Ordu, Millet El Ele) Günümüzdeki ticari ilişkiler ülkeleri siyasi ve kültürel açıdan nasıl etkiler? (İpek Yolu) Bedir, Uhut ve Hendek Savaşları islamiyetin yayılmasında nasıl bir rol oynamıştır? (İslamiyet

ve Türkler)

Kutlama ve törenlerin zamanla değişim geçirdiğini düşünüyorsanız bunun nedeni ne olabilir?

(Geçmişten Günümüze)

“İpek Yolu” konusunda yer alan “Günümüzdeki ticari ilişkiler ülkeleri siyasi ve

kültürel açıdan nasıl etkiler?” sorusu öğrencin önceki bilgilerini harekete geçirmesine,

yorum yapmasına, yeni bilgi üretmesine vb. üst düzey becerilerini kullanılmasına önemli katkılar sağlar. Bu bulgular dikkate alındığında, metin içerisinde öğrenciyi ilgili metne yönlendirecek, düşündürecek ve üst düzey becerilerini ortaya çıkaracak sorulara yer verildiği gibi, öğrencinin üst düzey beceri kullanmasını gerektirmeyecek nitelikte bilgi düzeyinde sorulara da yer verilmiştir. Ayrıca bazı sorular metin içerisinde işlevine uygun sorulmadığı için etkili olmadığı görülmektedir.

C ders kitabında, soruların öğrencilerin kısmen üst düzey beceri kullanmasını gerektirecek nitelikte olduğu ortaya çıkmıştır. Metin içerisinde öğrenciyi düşündürücü nitelikte sorulara yer verildiği gibi öğrenilen bilginin tekrarını gerektiren bilgi düzeyindeki sorulara da yer verilmiştir.

Örnek:

Alt düzey beceri gerektiren nitelikteki sorular:

Destan nedir? (Ünite Hazırlık Soruları)

Destana göre Türkler o dönemde hangi madenleri kullanmaktadırlar? (Destan yazan

Türkler)

Türk ordusu hangi birimlerden oluşmaktadır? (Kutsal Ocak) Haritada kırmızıçizgiyle belirlenmiş yolun adı nedir? (İpek Yolu)

Nizamül-mülkün asıl adı nedir? Nerede doğmuştur? (Asya’nın Kandilleri)

Türklerin ortak bayramları hangileridir? (Türklerde Bayram Geleneği ve Nevruz) Evinizde ev yapımı bir hali var mı? (Geleneksel Türk Sanatları)

Yukarıdaki sorular genellikle evet ya da hayır sözcüğü ile cevaplanabilir. Öğrenciye olay ya da olguların neden ve niçin soruları yöneltilmediği için üst düzey becerileri kullanmayı gerektirmez. Ünite hazırlık soruları içerisinde yer alan “Destan

nedir?” sorusu ile İpek Yolu konusu içerisindeki “Haritada kırmızıçizgiyle belirlenmiş

107

Örnek:

Üst düzey beceri gerektiren (düşündürücü) nitelikteki sorular:

Türk silahlı kuvvetleri ülkemizi iç ve dış tehditlerden nasıl korumaktadır? (Ünite Hazırlık

Soruları)

Türklerin yaşadıkları coğrafya onların kültür ve medeniyetlerini nasıl etkilemiştir? (Destan

Yazan Türkler)

Sizce asker ocağına niçin kutsal ocak denmiş olabilir? (Kutsal Ocak)

Bu ticaretin Uygur devletinin kültürel hayatına nasıl bir etkisi olmuş olabilir? (İpek Yolu) Bu haritaya göre dünyadaki dinlerin dağılımıyla ilgili nasıl bir çıkarımda bulunursunuz? (Işık

Doğuyor)

Gazneli Mahmut’un yaptığı fetihlerin islamiyetin yayılmasında nasıl bir etkisi olabilir?

(Asya’nın Kandilleri)

Bozkırda yaşayan Türkler baharın gelişini niçin bayram olarak kutlamak istemiş olabilir?

(Türklerde Bayram Geleneği ve Nevruz)

Geleneksel Türk sanatlarının devamı için neler yapılabilir? (Geleneksel Türk Sanatları) Kültürel mirasa duyarlılık geçmiş ile gelecek arasında nasıl bir köprü vazifesi görmektedir? (Ecdada Saygı)

Yukarıdaki örnek sorular bilginin, niçin ve nedenlerini sorguladığı için açık uçlu bir cevap gerektirmektedir. Bu nedenle metin içerisinde öğrenciyi düşünmeye yöneltebilir. “Destan yazan Türkler” konusu içerisinde yer alan “Türklerin yaşadıkları

coğrafya onların kültür ve medeniyetlerini nasıl etkilemiştir?” sorusu öğrenciyi çok yönlü

düşünmeye yönlendirir. Bir yandan Türklerin yaşadığı coğrafyanın tanıtılmasına, diğer yandan Türklerin oluşturduğu kültür ve medeniyete ve coğrafya ile bunların arasındaki ilişkinin belirlenmesine ortam hazırlar.

D ders kitabında, soruların öğrencilerin kısmen üst düzey beceri kullanmasını gerektirecek nitelikte olduğu ortaya çıkmıştır. Metin içerisinde öğrenciyi düşündürücü nitelikte sorulara yer verildiği gibi öğrenilen bilginin tekrarını gerektiren bilgi düzeyindeki sorulara da yer verilmiştir.

Örnek:

Alt düzey beceri gerektiren nitelikteki sorular:

Yanda Hunlara ait günlük eşyalar görüyorsunuz. Bunlar sizin kullandığınız eşyalara benziyor mu? (İlk Türk Devleti)

D kaynağına göre Uygur devlet yöneticilerinin kullandığı unvanlar nelerdir? (Uygarlığa

Adını Verenler)

İnsanların temel ihtiyaçlarını ve hayatlarını tamamen değiştiren bu din doğduğu yerde kabul edilmiş midir? (İslamiyet Doğuyor)

Bugünkü Pakistan’ın kurulmasında Gaznelilerin önemli bir etken olduğunu biliyor musunuz?

(Türklerin Yeni Yaşamı)

Bugün hangi şehrimiz çini ve seramikleriyle ünlüdür? (Orta Asya’dan Anadoluya)

Yaşadığınız yerde Nevruz ya da benzer hangi kutlamalar yapılıyor? (Geleneklerimiz,

Yukarıdaki sorular evet ya da hayır cevabını gerektiren, metin içerisinde hemen cevabı bulunan ya da düşünmeden cevap verebilecek nitelikte olduğu görülmektedir. “D

kaynağına göre Uygur devlet yöneticilerinin kullandığı unvanlar nelerdir?” sorusunun cevabı

sorunun yanında verilmiştir. “Bugünkü Pakistan’ın kurulmasında Gaznelilerin önemli bir

etken olduğunu biliyor musunuz?” sorusuna öğrenci biliyoruz veya bilmiyoruz şeklinde

cevap verebilir. “Yaşadığınız yerde Nevruz ya da benzer hangi kutlamalar yapılıyor?”

sorusuna öğrenci çevresinde var olanları anlatmakla yetinebilir. Bu sorular öğrencinin ilgi ve dikkatini çekmek amaçlı kullanılabilir ama öğrenciyi düşündürmede etkili olmayabilir.

Örnek:

Üst düzey beceri gerektiren (düşündürücü) nitelikteki sorular:

İslamiyetin Avrupa’da yayılma sebepleri nelerdir? (Ünite Hazırlık Soruları)

İpek Yolu’nun geçtiği coğrafyayı göz önünde bulundurduğunuzda kervanların güvenliği nasıl sağlanmış olabilir? (Doğu ile Batı Arasındaki Köprü)

Yurtlarından ayrılmak zorunda kaldıklarında arabanın kullanılıyor olması Türklerin göçünü nasıl etkilemiş olabilir? (İlk Türk Devleti)

Sizce ışık dininin Uygurların sosyal hayatlarına yansımaları nasıl olmuştur? (Uygarlığa

Adını Verenler)

Kuranı Kerimin kitap haline getirilmesi neden önemlidir? (İslamiyet Doğuyor) Türklerin İslamiyeti kabulü yaşamlarını nasıl etkilemiştir? (Türklerin Yeni Yaşamı)

Alparslan’ın yerinde siz olsaydınız askerlerinize neler söylerdiniz? (Orta Asya’dan Anadoluya)

Bu örnekteki sorular öğrencinin bilgisini açıklamasını, yorumlamasını, gerekçelerini söylemesini gerektirdiği için öğrenciyi düşünmeye yöneltebilir. “İslamiyet Doğuyor” konusu içerisinde “Kuranı Kerimin kitap haline getirilmesi neden

önemlidir?” sorusu öğrencinin düşünmesini gerektirir, yaratıcılığını artırır, önceki

bilgileriyle yeni bilgilerinin bütünleşmesini sağlar, öğrendiklerini kullanma fırsatı verir, duygu ve düşüncelerini açıklamaya ortam hazırlar. Bu nitelikteki sorular metin içerisinde doğru yerde kullanılması halinde etkisi artabilir.

Ders kitaplarında bilgi düzeyinde sorulara yer verildiği gibi öğrenciyi

düşünmeye yönelten sorulara da yer verildiği görülmektedir. Metin içerisindeki öğrenciyi düşünmeye yönlendirecek açık uçlu soruların bazıları doğru yerde kullanılmamıştır. Yalın’ın (1996b) yaptığı araştırmada ders kitaplarındaki soruların %51’nin bilgi, %49’nun kavrama düzeyinde olduğu ortaya çıkmıştır.

109

Belgede SOSYAL BİLGİLER DERS KİTAPLARININ MESAJ TASARIMI İLKELERİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ (sayfa 112-118)