Görsel Öğeler Teknik Özellikler Yönünden Etkili Kullanılması:

Ders kitaplarındaki görsel öğelerin teknik özellikler yönünden etkili kullanılması; görsel öğelerin rengi ve görsel öğelerin boyutları ölçütlerine göre değerlendirilmiştir. Görsel öğelerin rengi ile ilgili bulgular Tablo 28’de, görsel öğelerin boyutları ile ilgili bulgular Tablo 29’da sunulmuştur.

Tablo 28. Görsel Öğelerin Renginin Etkili Kullanılması

Ölçütler _kitapları Ders ORT.

5 Görsel öğelerin renkli olmasına ve renklerin amacına uygun kullanılmasına özen gösterilmiş, önemli ayrıntılar renklerle vurgulanmış ve öğeler ile zemin rengi arasında uyum sağlamıştır.

A:2 B:2 C:2

D:2 2

4

Görsel öğelerin renkli olmasına ve renklerin amacına uygun

kullanılmasına özen gösterilmiş, çoğunlukla önemli ayrıntılar renklerle vurgulanmış ve öğeler ile zemin rengi arasında uyum sağlamıştır. 3 Görsel öğelerin renkli olmasına ve renklerin amacına uygun kullanılmasına kısmen özen gösterilmiş, önemli ayrıntılar bazen renklerle

vurgulanmış ve öğeler ile zemin rengi arasında uyum sağlamıştır. 2

Görsel öğelerin renkli olmasına ve renklerin amacına uygun

kullanılmasına çok az özen gösterilmiş, önemli ayrıntılar renklerle kısmen vurgulanmış ve öğeler ile zemin rengi arasında çok az uyum sağlanmıştır. 1 Görsel öğelerin renkli olmasına ve renklerin amacına uygun kullanılmasına özen gösterilmemiş, önemli ayrıntılar renklerle

vurgulanmamış ve öğeler ile zemin rengi arasında uyum sağlamamıştır.

Tablo 28’e göre A ders kitabındaki görsel öğelerin renkli olmasına ve renklerin amacına uygun kullanılmasına çok az özen gösterildiği, önemli ayrıntılar renklerle

kısmen vurgulandığı ve öğeler ile zemin rengi arasında çok az uyum sağlandığı ortaya çıkmıştır. Bazı haritalarda kullanılan renkler öğrencinin dikkatini çekecek biçimde seçilmiş ve önemli noktalar vurgulanmıştır. Bazı resimlerdeki öğeler kalitesiz ya da siyah beyaz olduğu için mesaj vermede etkili olmadığı söylenebilir. Ayrıca bu resimler öğrencinin dikkatini çekmeye ve ilgili bilgiyi desteklemeye de katkı sağlamayabilir.

Örnek:

“Asker Millet” konusu içerisindeki aslına uygun olması açısından renkli olmayan fotoğraf kullanılmıştır. Fotoğraftaki öğeler açık olmadığı için metindeki içeriğinin açıklanmasında, öğrencilerin ilgi ve

dikkatinin çekilmesinde etkili olmamıştır. “İpek Yolu” konusu içerisinde Kök Türk Devleti ve Uygur Devleti ile ilgili verilen bazı görsellerin siyah beyaz olması metin içerisindeki işlevini azaltmıştır. Yandaki örnekte de görüldüğü gibi, resimlerin siyah beyaz ve bulanık

olması mesajın açık ve anlaşılır olmasını olumsuz etkilemiştir.

“Çizgilerin Dili” konusu içerisinde Uygur sanatı ile ilgili çiçek tutan rahip ve kadınlara örnek olarak kullanılan görseller teknik yönden metnin içeriğine katkı sağlamada etkili olmamıştır. Yandaki örnekte de görüldüğü gibi resimde kullanılan renk, boyut ve kalite sorunu nedeniyle çiçek ön plana çıkarılmamıştır. Ayrıca görseldeki çizgilerin aynı renk olması seçiciliği ve anlaşılırlığı olumsuz etkilemiştir.

“Destan Yazanlar” konusu içerisinde Asya ve Avrupa Hun’larını gösteren yandaki haritaya yer verilmiştir. Görseller metnin içeriğine öğrencinin dikkatini çekmede, bilgiyi özetlemede ve somutlaştırmada etkili olabilir. Öğrenci metinde Hun devletlerinin kurulduğu bölgelerle,

bunların toprak genişliği ve birbirleriyle ilişkileri ile ilgili bilgilerini okuduktan sonra harita üzerinde bunları inceleme ve karşılaştırma yapabilir. Öğrenci metinden edindiği

143

bilgilerle haritadan edindiği bilgileri bütünleştirip kalıcı hale getirebilir. Bu yönüyle haritadaki renklerin etkili kullanıldığı söylenebilir.

B ders kitabındaki görsel öğelerin renkli olmasına ve renklerin amacına uygun kullanılmasına çok az özen gösterildiği, önemli ayrıntılar renklerle kısmen vurgulandığı ve öğeler ile zemin rengi arasında çok az uyum sağlandığı ortaya çıkmıştır. Haritaların çoğunluğunda tek renk kullanıldığı için dikkat çekilmek istenen ülke, bölge, yerleşim yerleri ya da sınırlar yeterince vurgulanamamıştır.

Örnek:

“Belgelerin Dili” konusu içerisinde Türklerin yaşadığı yerleri vurgulamak amacıyla yandaki harita kullanılmıştır. Bu harita tek renkten oluştuğu için bilgiyi vurgulayıcı, destekleyici ve kalıcı hale getirici bir özelliği bulunmadığı görülmektedir.

“Kültür Bir Hazinedir” konusu içerisinde Uygurlardaki sanat eserlerini vurgulamak amacıyla Uygur Dönemine ait bir duvar figürü ile ilgili yandaki örnek resim kullanılmıştır. Resimdeki arka planda kullanılan renk ile esas vurgulanmak istenen insan resminde rengin aynı olması seçici olma özelliğini ve dikkat çekme etkisini azaltmıştır.

“İslamiyet ve Türkler” konusu içerisinde kullanılan iki ayrı harita (biri kroki) renk ve boyut olarak farklı nitelikte kullanılmıştır. Aşağıda da görüldüğü gibi, bunlardan kroki gibi kullanılan görsel hiç etkili olmamıştır. Bunun yanı sıra, harita, renk ve kalite yönünden Büyük Selçuklu Devletinin sınırlarının gösterilmesinde ve içerikteki bilgileri desteklemesinde etkili olduğu söylenebilir.

C ders kitabındaki görsel öğelerin renkli olmasına ve renklerin amacına uygun kullanılmasına çok az özen gösterildiği, önemli ayrıntılar renklerle kısmen vurgulandığı ve öğeler ile zemin rengi arasında çok az uyum sağlandığı ortaya çıkmıştır. Haritalarda genellikte tek renk kullanıldığı için dikkat çekilmek istenen ülke, bölge, yerleşim yerleri ya da sınırlara yeterince vurgu yapılmamıştır. Bazı görsel öğeler siyah beyaz kullanılmış, bazılarında da renkler öğelerin ayrıntılarını vurgulayıcı nitelikte olmamıştır.

Örnek:

“Destan Yazan Türkler” konusunda yer alan yandaki resimde renklerin etkili kullanılmamış ve öğelerle arka plan renginin uyum sağlamamıştır. Bu görseller öğrencinin dikkatini dağıtabileceği gibi sıkıcılığı da artırabilir. Renklerin uyumlu kullanılmadığı, vurgulanmak istenen öğelerin ön

plana çıkarılmadığı ve görselin kaliteli olmadığı için teknik yönden etkili olmadığı söylenebilir.

“Atatürk ve Türk Devletleri” konusu içerisinde Atatürk’le ilgili yandaki siyah beyaz fotoğraflar kullanılmıştır. Bu fotoğrafların özgün olması dikkat çekebilir ancak aynı sayfa içerisindeki çok sayıda siyah beyaz resim kullanılması sayfanın sıkıcılığını artırabilir. Ayrıca yan yana kullanılan siyah beyaz resimler bu sorunu daha çok artırabilir.

145

Bazı resimlerde öğelerin sıklığı mesajın verilmesini olumsuz etkilemiştir. Yandaki resimde Kurtuluş Savaşı döneminde Türk insanının vatanı için gösterdiği fedakârlığı anlatan yardım kampanyası yer almaktadır. Resmin küçük boyutlu, renklerin bulanık ve kalitesiz olması vurgulanmak istenen öğeleri ön plana çıkarmadığı görülmektedir.

At yarışını ile ilgili kullanılan yandaki resimde kişiler ve atlar belirgin olmadığı gibi resmin küçük, yetersiz ve bulanık olması verilmek istenen mesajı olumsuz etkilemiştir. At yarışları günümüzde de devam eden kültürel bir etkinliktir. Bu konuyla ilgili gerçekçi ve nitelikli resimler bulunabilir. Etkili resimlerin bulunabileceği bir konuda açık ve seçik olmayan bir resmin kullanılması gerekli özenin gösterilmediğini göstermektedir.

D ders kitabındaki görsel öğelerin renkli olmasına ve renklerin amacına uygun kullanılmasına çok az özen gösterildiği, önemli ayrıntılar renklerle kısmen vurgulandığı ve öğeler ile zemin rengi arasında çok az uyum sağlandığı ortaya çıkmıştır. Haritaların çoğunluğunda tek renk kullanıldığı için dikkat çekilmek istenen ülke, bölge, yerleşim yerleri ya da sınırlar yeterince vurgulanamamıştır. Özellikle metin içerisinde sıkça arka plan renklendirilmiş ve arka planla görsel öğelerin rengi uyum sağlamamıştır.

Örnek:

“Doğu ile Batı Arasındaki Köprü” konusunda ipeğin ne olduğunu ve nasıl üretildiğini vurgulayan bir metin içerisinde ipek kozası işleyen bir kadın resmine yer verilmiştir. Yandaki resimde görüldüğü gibi, kadının ne yaptığı açık ve belirgin değildir. Yine aynı konu içerisinde İpek Yolu’nun geçtiği coğrafyanın zorluğunu anlatan bir kervan yolu resmine yer verilmiştir. Bu resimde de aynı sorun yer almıştır.

“Geleneklerimiz, Göreneklerimiz” konusu içerisinde Yuğ Töreni’ni anlatan siyah beyaz bir resim kullanılmıştır. Yandaki örnekte görüldüğü gibi resmin boyutunun küçüklüğü, siyah beyaz olması, resim içerisindeki öğelerin belirsizliği, vurgulanmak istenen öğelerin ön plana çıkarılmaması nedeniyle mesajın anlaşılır olmadığı görülmektedir. Çünkü resimde mezar etrafında dönen insanlar canlandırılmıştır. Resimdeki mezar belirgin olmadığı gibi resimdeki kişilerin ne yaptığı da anlaşılır değildir. Kullanılan çizgiler nedeniyle resim daha çok karikatüre benzetilmiştir.

“Türklerin Yeni Yaşamı” konusu içerisinde Kutadgu Bilig’in yazarı Yusuf Has Hacip’in temsili resmine yer verilmiştir. Yandaki resimde de görüldüğü gibi, kullanılan renkle, metnin arka planında kullanılan rengin aynı olması öğelerin seçiciliğini azaltmıştır. Bazı sayfalarda her bir paragrafın arka planında farklı bir renk kullanılmıştır. Sayfa içerisinde görsellerle metnin arka planındaki renklerin uyumsuz olması sayfa içerisinde renk karmaşası yaşanmasına neden olmuştur.

Bu bulgulara göre, görsel öğelerin renkli olmasına kısmen özen gösterilmiş, ancak renkler çoğunlukla amacına uygun kullanılmamış ve önemli ayrıntılar renklerle vurgulanmamıştır. Öğeler ile zemin rengi arasında çok az uyum sağlanmıştır. Bazı haritalarda tek renk kullanıldığı için dikkat çekilmek istenen ülke, bölge, yerleşim yerleri ya da sınırlara yeterince vurgu yapılmamıştır. Resim ya da fotoğrafların bazıları siyah beyaz kullanılmış, bazı görsellerde de renkler öğelerin ayrıntılarını vurgulayıcı nitelikte olmamıştır.

Keser’in (2004) yaptığı araştırmada, tüm ders kitaplarında görsel öğelerin renkli olması ilkesine uyulmadığı, ancak bazı ders kitaplarında resimlemelerde desenin sağlam olduğu, bazılarında sağlam olmadığı ortaya çıkmıştır. Yalın’ın (2006b) yaptığı araştırmada da haritalar ve bazı grafikler için kullanılan renklerde birbirine yakın renk tonları kullanıldığından göz seçiciliğinin kaybolduğu ortaya çıkmıştır. Keser ve Yalın’ın yaptığı araştırma sonuçları ile bu araştırma sonuçları arasında benzerlik bulunmaktadır.

147

Özellikler ilköğretim düzeyindeki ders kitaplarında görsel öğelerin önemli bir yeri vardır. Ancak görsellerin kullanılmasında gerekli özenin gösterilmediği anlaşılmaktadır.

Tablo 29. Görsel Öğelerin Boyutlarının Etkili Kullanılması

Ölçütler _kitapları Ders ORT.

5 Görsel öğelerin boyutları gerçeğine uygun düzenlenmiş, gerekli mesajı _{vurgulayıcı detay kullanılmıştır.}

A:2 B:2 C:2

D:2 2

4 Görsel öğelerin boyutları çoğunlukla gerçeğe uygun düzenlenmiş, gerekli _{mesajı oldukça vurgulayıcı detay kullanılmıştır.} 3 Görsel öğelerin boyutları kısmen gerçeğe uygun düzenlenmiş, gerekli _{mesajı vurgulayacak detay bazen kullanılmıştır.} 2 Görsel öğelerin boyutları gerçeğe çok az uygun düzenlenmiş, gerekli _{mesajı vurgulayıcı detay çoğunlukla kullanılmamıştır.} 1 Görsel öğelerin boyutları gerçeğe uygun düzenlenmemiş ve gerekli mesajı _{vurgulayıcı detaylar kullanılmamıştır.}

Tablo 29’a göre, A ders kitabındaki görsel öğelerin boyutlarının gerçeğe çok az uygun düzenlendiği ve gerekli mesajı vurgulayıcı detayların çoğunlukla kullanılmadığı ortaya çıkmıştır. Metin içerisinde harita, fotoğraf ve resimlerin boyutları her sayfada farklı ölçülerde kullanılmıştır. Bazı harita ve resimlerin büyüklüğü sayfanın yarısından büyük, bazılarının ise okunmayacak kadar küçük olduğu görülmektedir. Diğer yandan görsel öğelerin çoğunluğunda dikkat çekilmek istenen detaylar açık ve net biçimde vurgulanmamıştır.

Örnek:

“Asker Millet” konusu içerisinde ilk düzenli ordunun Hun Devleti tarafından kurulduğu vurgulanmış ve bunu desteklemek için sanal bir resim kullanılmıştır. Türk ordusunu gelişimini vurgulamak için Atatürk dönemiyle ilgili resim ve fotoğraflara yer verilmiştir. Sanal resimler oldukça büyük boyutta

kullanılırken, gerçeği yansıtan fotoğraflar küçük boyutta kullanıldığı için gerekli detayları vurgulamak için yetersiz kalmıştır. Yandaki fotoğrafta Atatürk ve arkadaşlarına yer verilmiştir. Bu resimde kişiler belirgin olmadığı için öğrencilere vereceği mesajda belirgin değildir.

“Destan Yazanlar” konusu içerisinde Hun devletleri ile ilgili verilen bir haritanın büyüklüğü yaklaşık sayfanın yarısı kadardır. Bunun yanı sıra “İpek Yolu” konusu içerisinde verilen 4 haritanın toplam büyüklüğü Hun devleti ile ilgili verilen haritadan daha küçüktür. Orta Asya’da

kurulan Uygur Devleti ile ilgili yandaki örnek resim kullanılmıştır. Harita okunmayacak kadar küçük kullanıldığı için gerekli detaylar vurgulanamamıştır.

“Çizgilerin Dili” konusu içerisinde Osmanlı dönemindeki minyatürlerle ilgili yandaki örnek resim kullanılmıştır. Resimle, Şehzadelerin sünnet hazırlığı vurgulanmaya çalışılmıştır. Resmin boyutlarının küçük olması ve sünnet olayının ön plana çıkarılmaması nedeniyle içeriği desteklemede yetersiz kaldığı söylenebilir.

B ders kitabında görsel öğelerin boyutları gerçeğe çok az uygun olarak düzenlenmiş ve gerekli mesajı vurgulayıcı detaylar çoğunlukla kullanılmamıştır.Metin içerisinde harita, fotoğraf ve resimlerin boyutları her sayfada farklı ölçülerde kullanılmıştır. Bazı harita ve resimlerin boyutu, sayfanın yarısından büyük, bazılarının ise okunmayacak kadar küçük olduğu görülmektedir. Diğer yandan görsel öğelerin çoğunluğunda dikkat çekilmek istenen detaylar açık ve net biçimde vurgulanmamıştır.

Örnek:

“Belgelerin Dili” konusunda ovadaki çadıra ve ata dikkat çekmek için çok küçük boyutta iki resim kullanılmıştır. Resimlerin küçük olmasından dolayı öğelerin seçiciliği kalmamış ve öğelerle ilgili gerekli detaylar vurgulayıcı olmamıştır. Bunun yanı sıra aynı konu içerisinde bir halı yarım sayfalık bir resimle ifade edilmiştir. Resimdeki ova resmi ile halı resmi karşılaştırıldığında halı resminin abartılı bir şekilde büyük olduğu görülmektedir. Metin içerisindeki tüm haritalar farklı boyutlarda kullanılmıştır.

149

“Kültür Bir Hazinedir” konusu içerisinde Hun Türklerinin mezara eşyaları ile gömüldüğü vurgulanmış ve konu içerisinde Pazırık Kurganı’na yer verilmiştir. Yandaki resimde de görüldüğü gibi Kurganın içeriği ile ilgili hiç bir öğe seçilmediği için eşyaların ne olduğu anlaşılmamaktadır.

“İpek Yolu” konusu içerisinde kervan yolunu vurgulamak için iki resim kullanılmıştır. Metin içerisinde kervanlarla yapılan ticarete dikkat çekilmek istenmektedir. Ancak her iki resimde de kervanın yüküne vurgu yapılmamış, gerekli detaylara yer verilmemiş ve ana mesaja dikkat çekilmemiştir. Ülkelerin yetiştirdiği ürünleri karşılaştırmak için tablodan yararlanılmıştır. Tablonun büyüklüğü amaca uygun bir şekilde kullanılmış ve gereksiz detaylara yer verilmemiştir. “İslamiyet ve Türkler” konusu içerisinde yer alan islamiyetin yayılışı ile ilgili kronolojik sıra sayfanın tamamını kaplayacak oranda büyük kullanılmıştır. Bu kronolojik sıra belli oranlarda küçültülerek daha etkili hale getirilebilir.

C ders kitabındaki görsel öğelerin boyutlarının gerçeğe çok az uygun düzenlendiği ve gerekli mesajı vurgulayıcı detayların çoğunlukla kullanılmadığı ortaya çıkmıştır. Bazı harita ve resimlerin büyüklüğü sayfanın yarısından büyük, bazılarının ise okunmayacak kadar küçük olduğu görülmektedir. Diğer yandan görsel öğelerin çoğunluğunda dikkat çekilmek istenen detaylar açık ve net biçimde vurgulanmamıştır.

Örnek:

“Türklerde Bayram Geleneği ve Nevruz” konusu içerisinde Bozkurtun Türklere yol gösterdiği efsanesine dayalı olarak Türklerin kurtuluşunu ve özgürlüğünü simgeleyen Bozkurt ile çekiçle örsü dövme geleneğini simgeleyen temsili resme yer verilmiştir. Yanda örneği görülen bu resimler incelendiğinde bir yandan resmin küçük olduğu, diğer yandan resim içerisinde dikkat çekilmek istenen Bozkurtun oldukça küçük öğe olarak yerleştirildiği görülmektedir.

“Geleneksel Türk Sanatları” konusunda halıcılık, çinicilik ve ebru ile ilgili resimlere yer verilmiştir. Halıcılık konusu vurgulamak için yanda örneği görülen bir metin içerisinde halı dokunan tezgâhın resmi, kilim resmi ve Pazırık halısını temsil eden üç farklı resme yer verilmiştir. Bu resimler içerisinde tezgâh başında halı dokuyan kişi resmi açık ve anlaşılır biçimde kullanılmıştır. Çünkü gerekli detaylar metnin içeriğine uygun bir şekilde

vurgulanmıştır. Ancak kilim ve Pazırık halısında gerekli detaylara yer verilmediği için gerekli mesajları vurgulamada çok az etkili olduğu söylenebilir.

“Ecdada Saygı” konusu içerisinde Sultan Sencer Türbesinin resmi farklı sayfada, farklı boyutlarda kullanılmıştır. Her iki resimde de Türbenin genel görünümünün dışında başka bir özelliğine vurgu yapılmamıştır. Metin içerisinde türbenin kubbesi, büyüklüğü ve restorasyon çalışmalarına vurgu yapılmıştır. Ancak resimlerdeki öğelerde değişiklik yapılmadan yan yana iki defa gereksiz yere kullanıldığı söylenebilir.

D ders kitabındaki görsel öğelerin boyutları gerçeğe çok az uygun düzenlenmiş ve gerekli mesajı vurgulayıcı detaylar çoğunlukla kullanılmamıştır. Bazı harita ve resimlerin büyüklüğü sayfanın yarısından büyük, bazılarının ise okunmayacak kadar küçük olduğu görülmektedir.

Örnek:

“Uygarlığa Adını Verenler” konusunda Uygur Minyatürü ile ilgili resim uygun büyüklükte olmasına rağmen mesajla ilgili gerekli detaylar vurgulanmamıştır. Yandaki örnekte de görüldüğü gibi Uygur dönemine ait Budist ve Maniheist inancını vurgulayıcı bir ayrıntı bulunmamaktadır. Yine aynı konu içerisinde Uygurlara ait tıbbi malzemeleri ve inançları vurgulamak için kullanılan resim amacına uygun olarak kullanılmamıştır. Çünkü

resimdeki öğelerin metindeki mesajla tutarlı olmadığı, öğelerin belirgin bir şekilde yerleştirilmediği, mesajla ilgili öğelerin ön plana çıkartılmadığı ve öğelerin boyutlarına özen gösterilmediği için mesajın verilmesine katkı sağlamamıştır.

151

“Yazıtlardaki Uygarlık” konusu içerisinde para, heykel ve hayvan figürleri gerçeğine uygun olarak kullanılmış ancak, Türk Sultanlarının konumunu vurgulayan temsili resimlerin küçük olması nedeniyle mesajı iletmede yetersiz kalmıştır. Çünkü aynı konu içerisinde Kök Türklere ait madeni bir para, Türk hakanının yaşadığı bir saray odasından daha büyük kullanılmıştır.

Bu bulgulara göre, ders kitaplarındaki görsel öğelerin boyutları çoğunlukla gerçeğine uygun olarak kullanılmadığı, benzerlikler ve farklılıkları vurgulayacak özelliklere dikkat edilmediği, mesajları etkili kılacak ve ön plana çıkaracak detaylara özen gösterilmediği görülmektedir. Ders kitaplarında renk kullanımı, görsel öğelerin boyutu, görsellerin içerisindeki öğelerin konumu, görsellerin seçiciliğini etkileyen kalite ile ilgili sorunlar benzerlik göstermektedir. Keser’in (2004) yaptığı araştırmada, görsel öğelerin boyutlarının amaca uygun kullanılması ilkesine bazı ders kitaplarında uyulurken bazılarına uyulmadığı sonucuna varılmıştır. Keser’in yaptığı araştırma sonuçları ile bu araştırma sonuçları arasında benzerlik bulunmaktadır.