Metnin İçeriğini Destekleyen Görsel Öğelerin Kullanılması:

Metnin içeriğini desteklemek amacıyla kullanılan görsel öğelerin ders kitaplarına göre dağılımı EK:7’de yer almaktadır. Metnin içeriğini destekleyen görsel öğelerin kullanılması ile ilgili bulgular Tablo 25’te sunulmuştur.

Tablo 25. Metnin İçeriğini Destekleyen Görsel Öğelerin Kullanılması

Ölçütler _kitapları Ders ORT.

5 Metnin içeriğini desteklemek için resim, harita, grafik, şema, tablo vb. _{görsel öğelerden genellikle yararlanılmıştır.}

A:2 B:2 C:2 D:2

2 4 Metnin içeriğini desteklemek için resim, harita, grafik, şema, tablo vb. _{görsel öğelerden çoğunlukla yararlanılmıştır.}

3 Metnin içeriğini desteklemek için resim/ fotoğraf ve haritadan çoğunlukla _{diğer görsel öğelerden kısmen yararlanılmıştır.} 2 Metnin içeriğini desteklemek için resim, fotoğraf ve haritadan kısmen _{diğer görsel öğelerden çok az yararlanılmıştır.} 1 Metnin içeriğini desteklemek amacıyla resim, harita, grafik, şema, tablo _{vb. görsel öğelere yer verilmemiştir.}

129

Tablo 25’e göre, A ders kitabında metnin içeriğini desteklemek için resim, fotoğraf ve haritadan kısmen diğer görsel öğelerden çok az yararlanılmıştır. Metin içerisinde resim ve haritalardan yararlanılmış, ancak bunlar bazı konularda sıkça kullanılırken, olması gereken bazı konularda da kullanılmamıştır. Metin içerisinde grafik, şema, kavram haritası, kavramsal karikatür, vb. diğer görsel öğelerden hiç yararlanılmamıştır.

Ünite içerisinde 46 fotoğraf / resim, 15 harita ve 1 tablo kullanılmıştır. Bu öğeler sayısal yönden konu ve alt konular arasında dengeli kullanılmamıştır. Görsel öğeler en çok “Çizgilerin Dili”(12) ile “Türk Büyükleri Kendilerini Anlatıyor”(11) konusu içerisinde; en az “Yıllardır Süren Tatlı Gelenek”(4) konusu içerisinde kullanılmıştır. Diğer konular içerisinde kullanılan görsel öğelerin sayısı 6-9 arasında değişmektedir.

Örnek:

“Destan Yazanlar” konusu içerisinde Oğuz Kağan Destanı’yla ilgili 2 resim, 1 haritaya, Köl Tiğin Yazıtı’nın Doğu Çevirisi ile ilgili 3 resim, 2 haritaya yer verilmiş, “Kavimler Göçü” alt konusu içerisinde görsel öğeye yer verilmemiştir.

“Çizgilerin Dili” konusu içerisinde aynı sayfa içerisinde 6 resim kullanılmış, ancak bazı sayfa içinde hiç resim kullanılmamıştır. “Türk Büyükleri Kendilerini Anlatıyor” konusunda Gazneli Mahmut, Tuğrul Bey, Alparslan, Melikşah gibi Türk büyükleri ile ilgili hayali resimlere yer verilmiş, ancak Alparslan’ın Malazgirt Zaferi ile ilgili resim ya da haritaya yer verilmemiştir. Tarihimiz açısından önemli bir yeri olan bu zaferin görsel öğelerle desteklenmesi önemli bir eksiklik olarak düşünülebilir.

“Çöle İnen Nur” konusu içerisinde Orta Asya’daki Türk devletleri ile Arabistan’da İslamiyetin gelişimi tablo olarak gösterilmiş, ancak kitap içerisinde başka tablo kullanılmamıştır.

B ders kitabında metnin içeriğini desteklemek için resim, fotoğraf ve haritadan kısmen diğer görsel öğelerden çok az yararlanılmıştır. Metin içerisinde en çok resimden yararlanılmıştır. Harita ve tabloya kısmen yer verilirken kronolojik sıralamaya bir defa yer verilmiştir. Resim ve haritalar bazı konularda sıkça, bazı konularda da yetersiz olarak kullanılmıştır. Ayrıca metin içerisinde grafik, şema, kavram haritası, kavramsal karikatür, vb. diğer görsel öğelerden yararlanılmamıştır.

Ünite içerisinde 45 resim ve fotoğrafa, 10 haritaya, 8 tabloya ve 1 kronolojik sıraya yer verilmiştir. Bu öğeler sayısal yönden konu ve alt konular arasında dengeli kullanılmamıştır. Görsel öğe en çok “Geçmişten Günümüze” (14), en az “Orta Asya’da Yaşam”(3) ve “Kültür Bir Hazinedir”(4) konusu içerisinde kullanılmıştır. Diğer Konular içerisinde kullanılan görsel öğelerin sayısı 7-10 arasında değişmektedir.

Örnek:

“Orta Asya’da Yaşam” konusu içerisinde 1 resim, “Ordu, Millet El Ele” konusu içerisinde silahları tanıtmak için 8 resim, “Günümüzden Geçmişe” konusu içerisinde düğünlerde kullanılan müzik aletlerini tanıtmak için 6 resim kullanılmıştır. “Kültür Bir Hazinedir” konusu içerisinde Türk Devletleri ile ilgili kültürel değerler ele alınmış ve konu içerisinde 4 resim kullanılmıştır. Görsel öğeler sayısal yönden konular arasında dengesiz kullanılmıştır.

“Tarihimizden Kesitler” konusu içerisinde Karahanlı ve Gazneli devletleri ile ilgili haritaya yer verilmiştir. Harita, Gazneli devletinin hangi bölgede kurulduğunu, komşu devletlerini, Karahanlı Devleti ile ilgili ortak toprak alanlarını göstermek açısından metni desteklemiştir. Bunun yanı sıra “İslamiyet ve Türkler” konusu içerisinde Dört Halife Dönemi ile ilgili haritaya yer verilmediği için İslam devletinin sınırları hangi dönemde ne kadar genişlediği hususunda metim desteklenmemiştir.

“ Belgelerin Dili” konusu içerisinde Hunlar, Kök Türkler ve Uygurlarla ilgili bilgileri karşılaştırmak amacıyla tablodan yararlanılmıştır. “İslamiyet ve Türkler” konusu içerisinde İslamiyetin yayılışı ile ilgili kronolojik bir sıra yapılmıştır.

C ders kitabında metnin içeriğini desteklemek için resim, fotoğraf ve haritadan kısmen diğer görsel öğelerden çok az yararlanılmıştır. Metin içerisinde en çok resim ve sonra haritadan yararlanılmıştır. Metin içerisinde bir defa tablo kullanılmıştır. Resim ve haritalar diğer ders kitaplarında olduğu gibi bazı yerlerde sıkça, bazı yerlerde de kullanılmamıştır. Bunların dışında hiçbir görsel öğeye yer verilmemiştir.

Ünite içerisinde 56 resim ve fotoğraf, 17 harita ve 1 tablo kullanılmıştır. Görsel öğeler sayısal yönden konular arasında dengeli kullanılmamıştır. Görsel öğeler en çok “Türklerde Bayram Geleneği ve Nevruz” (16) ile “Destan Yazan Türkler” (14) konusu

131

içerisinde en az ise “Ecdada Saygı” (5) konusu içerisinde kullanılmıştır. Diğer konular içerisinde kullanılan görsel öğelerin sayısı 7-9 arasında değişmektedir.

Örnek:

“Destan Yazan Türkler” konusu içerisinde Oğuz Kağan Destanı ile ilgili 2 resim, 1 harita, Hunlarla ilgili 1 harita, Orhun Yazıtları’yla ilgili 1 resim, Atatürk ile ilgili 4 resim kullanılmış ancak Kavimler Göçü ve Bilge Kağan Yazıtı ile ilgili hiçbir görsel öğe kullanılmamıştır.

“Işık Doğuyor” konusu içerisinde İslamiyetin doğuşu ve yayılmasıyla ilgili görsel öğelere yer verilmiş, Türklerin İslamiyet’e Girişi alt konusu içerisinde hiçbir görsel öğeye yer verilmemiştir. “Asya’nın Kandilleri” konusu içerisinde Karahanlı, Gazneli ve Büyük Selçuklu devletleri ile ilgili sadece sultanlara ait birer hayali resim, “Türklerde Bayram Geleneği ve Nevruz” konusu içerisinde bir sayfada 6 resim kullanılmıştır.

“Asya’nın Kandilleri” konusu içerisinde Alparslan dönemi ili ilgili haritaya yer verilerek, Büyük Selçuklu, Anadolu Selçuklu ve Bizans Devletinin bu dönemdeki sınırları görsel olarak vurgulanmıştır. Ancak “Destan Yazan Türkler” konusu içerisinde Bilge Kağan Yazıtı’nın Doğu Yüzü içerisinde hiçbir görsel öğeye yer verilmediği için içerik desteklenmediği gibi sıkıcı bir sayfa düzeni oluşmuştur.

“Işık Doğuyor” konusu içerisinde Asya Türk devletleri ile Arabistan İslam devletleri ile ilgili bilgilerin karşılaştırıldığı bir tablodan yararlanılmıştır. Metin içerisinde bu tablodan başka tablo kullanılmamıştır.

D ders kitabında metnin içeriğini desteklemek için resim, fotoğraf ve haritadan kısmen diğer görsel öğelerden çok az yararlanıldığı ortaya çıkmıştır. Ünite içerisinde 84 resim ve fotoğraf, 8 harita, 3 kronolojik sıralama kullanılmıştır. Kitaptaki her sayfada görsel öğeye yer verilmiş ve en çok resim kullanılmıştır. Konulara göre kullanılan görsel öğelerin sayısı değişmektedir. Görsel öğeler en çok “Yazıtlardaki Uygarlık”(17) ve “Orta Asya’dan Anadoluya”(17), en az “Doğu ile Batı Arasındaki Köprü”(5), “Geleneklerimiz, Göreneklerimiz”(5) ve “Cebeli Tarık’ın İki Yakası”(6) konusu içerisinde kullanılmıştır. Diğer konular içerisinde kullanılan görsel öğelerin sayısı 9-14 arasında değişmektedir.

Örnek:

“Doğu ile Batı Arasındaki Köprü” konusunda İpek Yolu ile ilgili aynı sayfada 4 resim, “İlk Türk Devleti” konusunda aynı sayfada 5 resim, “Yazıtlardaki Uygarlık konusunda aynı sayfada 6 resim yer alırken “Uygarlığa Adını Verenler” ve “İslamiyet Doğuyor” konusundaki bazı sayfalarda sadece 1 resim yer almıştır.

“Orta Asya’dan Anadolu’ya” konusu içerisinde Türklerdeki sanat konusu ile ilgili aynı sayfada 7 resim kullanılmış, ancak “İslamiyet Doğuyor” konusu içerisinde Mekke, Medine ve Kâbe ile ilgili anlaşılır bir resim kullanılmamıştır.

“İslamiyet Doğuyor” konusu içerisinde islamiyetin gelişimi, “Türklerin Yeni Yaşamı” konusu içerisinde de müslüman Türk devletleri ile ilgili bilgiler okla kronolojik olarak sıralanmıştır. Metin içerisinde bunların dışında görsel öğe kullanılmamıştır.

Bu bulgulara göre, ders kitaplarında görsel öğe olarak en çok resim ve daha sonra harita kullanılmıştır. Görsel öğe sayıca en az A, en çok D ders kitabında yer almıştır. D ders kitabında tablo, A ve C ders kitaplarında kronolojik sıralama kullanılmamıştır. Ders kitaplarında şema, grafik, bulmaca, kavram haritası, kavramsal karikatür, kavram ağı vb. görsel öğeye yer verilmemiştir. Ayrıca bazı alt konularda çok sayıda görsel öğeye yer verilirken bazı alt konularda hiç yer verilmemiş ya da yetersiz sayıda yer verilmiştir. Bu bulgu, ders kitaplarında görsel öğelerin çok az düzeyde planlı ve yeterli bir şekilde kullanıldığını göstermektedir.

Yazılı bir metni desteklemek için kullanılması gereken görsel öğelerin önceden planlanması ve ona göre metin içerisine yerleştirilmesi tasarım açısından önemlidir. Keser’in (2004) yaptığı araştırmada bazı ders kitaplarının “görsel öğelere yeterince yer verilmesi” ilkesine uygun hazırlandığı, bazılarının da uygun olarak hazırlanmadığı sonucu ortaya çıkmıştır. Bu sonuç ile bu araştırmanın bulguları arasında bir benzerlik görülmektedir.

4.4. 2. Görsel Öğeler İle Metnin İçeriğinin Tutarlılığı:

Görsel öğeler ile metnin içeriğinin tutarlılığı ile ilgili bulgular Tablo 26’da sunulmuştur.

133

Tablo 26. Görsel Öğeler ile Metnin İçeriğinin Tutarlı Olması

Ölçütler _kitapları Ders ORT.

5 Görsel öğeler genellikle metnin içeriğine uygun, içeriği özetleyici, ana _{fikri destekleyici ve kazanımları gerçekleştirici niteliktedir.}

A:3 B:3 C:3 D:4

3,25 4 Görsel öğeler çoğunlukla metnin içeriğine uygun, içeriği özetleyici, ana _{fikri destekleyici ve kazanımları gerçekleştirici niteliktedir.}

3 Görsel öğeler kısmen metnin içeriğine uygun, içeriği özetleyici, ana fikri _{destekleyici ve kazanımları gerçekleştirici niteliktedir.} 2 Görsel öğelerin çok azı metnin içeriğine uygun, içeriği özetleyici, ana _{fikri destekleyici ve kazanımları gerçekleştirici niteliktedir.} 1 Görsel öğeler metnin içeriğine uygun olmadığı gibi, içeriği özetleyici, ana _{fikri destekleyici ve kazanımları gerçekleştirici nitelikte değildir.}

Tablo 26’ya göre A ders kitabındaki görsel öğelerin kısmen metnin içeriğine uygun, içeriği özetleyici, ana fikri destekleyici ve kazanımları gerçekleştirici nitelikte olduğu ortaya çıkmıştır. Metin içerisinde bazı görsel öğeler içerikle tutarlı olarak kullanılmış, bazı görsel öğeler ise içerikle tutarlı kullanılmamıştır. Metnin içeriği ile tutarlı olan görsellerin, metnin açıklanmasına ve bilgiye dikkat çekilmesine önemli katkı sağlamıştır.

Örnek:

“Çöle İnen Nur” konusu içerisinde İslamiyet’in doğuşu ve yayılması ele alınmıştır. Bu içeriği desteklemek amacıyla metin içerisinde Kâbe resmi, Hz. Muhammed ve Halifeler döneminde İslam’ın ne kadar yayıldığını gösteren harita, Türklerle İslamiyet’le ilişkisini vurgulamak amacıyla Orta Asya ve Arabistan’daki gelişmeleri gösteren tabloya yer

verilmiştir. Yandaki örnekte de görüldüğü gibi Kâbe resminin, içeriğe dikkat çekilmesine, kavramın somutlaşmasına ve zihinde canlandırılmasına önemli katkı sağladığı söylenebilir.

“Yıllardır Süren Tatlı Gelenek” konusu içerisinde mesir macunun tarihçesinin Kanuni Sultan Süleyman Dönemine dayandığı belirtilmiş, mesir macununun özellikleri açıklanmış ve mesir macunu şenliklerini kutlamanın Türklerde bir gelenek haline geldiği vurgulanmıştır. İçeriği

desteklemek amacıyla yandaki örnek resim kullanılmıştır. Resimle mesir macunu arasında açık bir ilişki kurulmadığı için bu resim öğrencilerde çok farklı düşünceler uyandırabilir. İçerikle resim tutarlı olmadığı için resmin mesir macununun tarihçesini, özelliklerini vurgulaması ve öğrenciyi ilgili konuya yönlendirmesi açısından etkili olmadığı söylenebilir.

“Türk Büyükleri Kendilerini Anlatıyor” konusu içerisinde Yusuf Has Hacip, kendi eseri olan Kutadgu Bilig’i tanıtmaktadır. Metin içerisinde Karahanlı Devleti’nden söz edilmemesine rağmen, metnin hemen yanında adı geçen devletin haritasına yer verilmiştir. Metin içerisinde haritaya gönderme yapılmadığı için içerikle harita uyumsuz olmuştur.

B ders kitabındaki görsel öğelerin kısmen metnin içeriğine uygun, içeriği özetleyici, ana fikri destekleyici ve kazanımları gerçekleştirici nitelikte olduğu ortaya çıkmıştır. Metin içerisinde bazı görsel öğeler içerikle tutarlı olarak kullanılmış, ancak bazı görseller içerikle tutarlı kullanılmamıştır. Metnin içeriği ile tutarlı olan görsellerin, metnin açıklanmasına ve bilgiye dikkat çekilmesine önemli katkı sağlamıştır.

Örnek:

“Geçmişten Günümüze” konusu içerisinde tören, bayram ve kutlamalarla ilgili resimlere yer verilmiştir. Ayrıca geçmiş ve günümüzdeki törenlerle ilgili tablolar verilerek karşılaştırmalar yapılmıştır. Geçmiş dönemlerde yapılan düğünlerle ilgili bilgileri vurgulamak için yanda görülen resim kullanılmıştır. Örnekten de anlaşılacağı gibi metnin açıklanmasına önemli ölçüde katkı sağlamıştır.

Orta Asya’da yaşam konusu içerisinde Türklerin o dönemde konargöçer bir yaşamı olduğunu anlatan metin içerisinde yer verilen resim ile resim üzerine yazılan metin birbiriyle birkaç yönden tutarsızlık göstermektedir. Aşağıdaki örnekte de görüldüğü gibi, bunlardan birincisi, resim üzerindeki yazı diğer sayfadaki haritaya atıfta bulunmaktadır. İkincisi, öğrenciye yöneltilen soru göçebe hayatıyla ilişkisi bulunmamaktadır. (Size göre şehir kültüründe aranan özellikler, günümüz kentleşmesinde de

135

aranıyor mu?) Üçüncüsü, resimdeki kişiler göçebe yaşantısından çok savaşa giden atlıları

çağrıştırmaktadır.

“İslamiyet ve Türkler” konusu içerisinde Türklerin islamiyete geçişiyle birlikte yaşamsal değişiklikleri vurgulamak için camide ibadet eden insanların resmi kullanılmıştır. Bu resim Türklerin müslüman olduğunu vurgulayabilir. Ancak Türklerin İslam öncesi ve İslam sonrası inançları arasındaki farkı vurgulamak için yeterli olmayabilir. Türklerin inançlarındaki değişimi vurgulamak için İslam öncesi dönemdeki ibadetlerle, İslam sonrası döneme ait ibadetlerle ilgili görsellerin karşılaştırılarak kullanılması etkili olabilir.

C ders kitabındaki görsel öğelerin kısmen metnin içeriğine uygun, içeriği özetleyici, ana fikri destekleyici ve kazanımları gerçekleştirici nitelikte olduğu ortaya çıkmıştır. Metin içerisinde bazı görsel öğeler içerikle tutarlı olarak kullanılmış, ancak bazı görseller içerikle tutarlı kullanılmamıştır. Metnin içeriği ile tutarlı olan görsellerin, metnin açıklanmasına ve bilgiye dikkat çekilmesine önemli katkı sağlamıştır.

Örnek:

“Türklerde Bayram Geleneği ve Nevruz” konusu içerisinde çok sayıda (16) resim kullanılarak içerik desteklenmiştir. Konu içerisinde baharın gelişi ile ilgili değişik bilgiler verilmiştir. Metin içerisinde bahar bayrımı olan nevruzun gelişi demir dövülerek, genç kızlar tarafından çiğdem toplanarak, oğlak

kaçırma oyunu oynanarak kutlandığı vurgulanmıştır. Yanda ki resimde de görüldüğü gibi, cenk kızların çiğdem toplaması ile ilgili resim/ fotoğraf içeriği görselleştirerek ilgi çekici olmasını, somutlaşmasını ve kolay anlaşılmasını sağlamıştır.

“Kutsal Ocak” konusu içerisinde Türk milletinin asker millet olduğu, ordu - millet dayanışmasının yapıldığı ve gençlerin askere törenlerle gönderildiği vurgulanmıştır. Bu konuyla ilgili içeriği desteklemek amacıyla yandaki örnek resim kullanılmıştır. Bu resim asker uğurlama törenini çağrıştırmadığı gibi, Türk

askeriyle de bir ilgisi bulunmamaktadır. Dolayısıyla metin içerisinde verilmek istenen mesajla resim arasında tutarlılık bulunmamaktadır. Çünkü resimde tahta oturmuş bir lider, kral ya da padişah resmi ve yanında iki muhafızı yer almaktadır. Konuyla ilgili terminalde, sokakta ya da evde yapılan asker uğurlama törenleriyle ilgili güncel fotoğraf kullanılabilir.

D ders kitabındaki görsel öğelerin çoğunlukla metnin içeriğine uygun, içeriği özetleyici, ana fikri destekleyici ve kazanımları gerçekleştirici nitelikte olduğu ortaya çıkmıştır. Metin içerisinde kullanılan görsel öğelerin çoğunluğu içerikle tutarlı olarak kullanılmıştır. Bu görsel öğeler metnin açıklanmasına ve bilgiye dikkat çekilmesine önemli katkı sağlamıştır.

Örnek:

“İslamiyet Doğuyor” konusu içerisinde Hz. Muhammed ve dört halife dönemine yer verilmiştir. İçeriği desteklemek amacıyla 8 resim ve aşağıda yer alan 1 kronolojik sıra kullanılmıştır. Aşağıdaki örnekte de görüldüğü gibi kronolojik sıralama İslamiyetin gelişimindeki olayların özetlenmesine ve kalıcı olmasına önemli katkı sağladığı söylenebilir. Bunun yanı sıra Peygamber ve halifeler döneminde fethedilen yerlerle ilgili harita kullanılmamıştır.

137

“Orta Asya’dan Anadolu’ya” konusu içerisinde Selçukluların Anadolu’ya yaptıkları akınları ve Anadolu’nun fethi üzerinde durulmuştur. Bu metin Tuğrul Bey adına bastırılan para, Büyük Selçuklu Devleti haritası, Alparslan’ın savaşa giderken temsili resimleri, Selçuklularla ilgili kronolojik sıra içerikle tutarlı bir şekilde kullanılmış ve metin etkili hale getirilmiştir. Ayrıca bu dönemin sanatı ile ilgili metin içerisinde seramik, çinicilik, dokuma gibi sanatları örneklendiren resimlere (7) yer verilmiştir.

Ders kitaplarında içeriği desteklemek amacıyla ağırlıklı olarak resim ve fotoğraflara yer verilmiş, kısmen haritalardan yararlanılmış, çok az düzeyde tablo ve kronolojik sıraya yer verilmiştir. Keser’in (2004) yaptığı araştırmada, tüm ders kitaplarının “görsel öğelerin mesaj aktarımına katkıda bulunmaları” ilkesine uygun olmadığı, Yalın’ın (1996b) yaptığı araştırmada da kullanılan görsel öğelerin sunulan metinlerle tutarlı olduğu, ancak bazı kitaplarda görsel materyallerin konunun geçtiği sayfalarla tutarlılık göstermediği ortaya çıkmıştır.