BÖLÜM III: YÖNTEM 3.1 Araştırmanın Model
KÜLTÜR VE MİRAS İPEK YOLU’NDA TÜRKLER 9 24 23 ÜRETİM, DAĞITIM VE
4.1. METİN ÖRGÜTLEYİCİLERİNİN ETKİLİ KULLANILMAS
4.1.2. Dikkat Çekme Araçlarının Kullanılması:
Dikkat çekme araçları; bu araştırmada büyük harf kullanma, renkli yazma, metni koyulaştırma, italik yazma, altını çizme, tırnak içine alma ve tablo/çizgi/kutu içine alma yönünden ele alınmıştır. Dikkat çekme araçları konu başlıklarında, metin içerisinde geçen kavram, tanım ve tarihlerde, sorularda, alıntı ve kaynak göstermelerde kullanılmıştır. Ders kitaplarında dikkat çekme araçlarının kullanım sayıları EK:7’da yer almıştır. Ders kitaplarında dikkat çekme araçlarının kullanılması ile ilgili bulgular Tablo 8’de sunulmuştur.
Tablo 8. Dikkat Çekme Araçlarının Kullanılması
Ölçütler kitapları Ders ORT.
5 Dikkat çekme araçları metin içerisinde tutarlı kullanılmış, önemli bilgileri vurgulamış ve aşırıya kaçılmamıştır.
A:2 B:2 C:2
D:2 2
4 Dikkat çekme araçları metin içerisinde çoğunlukla tutarlı kullanılmış, önemli bilgileri vurgulamıştır. 3 Dikkat çekme araçları metin içerisinde kısmen tutarlı kullanılmış, ancak önemli bilgileri vurgulamada yetersiz kalmıştır. 2 Dikkat çekme araçları çok az yerde tutarlı kullanılmış, önemli bilgileri vurgulamada yetersiz kalmıştır. 1 Dikkat çekme araçları metin içerisinde tamamen tutarsız kullanıldığı için hiç etkili olmamıştır.
Tablo 8’e göre, tüm ders kitaplarında (A,B,C,D) dikkat çekme araçları çok az yerde tutarlı kullanıldığı ve önemli bilgileri vurgulamada yetersiz kaldığı ortaya çıkmıştır.
Büyük Harf Kullanma: Ders kitaplarında büyük harf, metin başlıkları, tablo, şiir, alıntı, kısaltmalarda, bilgi notu, yönerge ve talimat gibi yerlerde kullanılmıştır.
A ders kitabında, ana başlıkların tamamında (8/8), alt başlıkların bazılarında (4/20), tablo başlıklarında, alıntı yapılan kişilerin soyadlarında ve kısaltmalarda büyük harf kullanılmıştır.
61
Örnek:
Ana başlık: DESTAN YAZANLAR
Alt başlık: OĞUZ KAĞAN DESTANI, GÖÇ DESTANI
Ana başlık: TÜRK BÜYÜKLERİ KENDİLERİNİ ANLATIYOR
Alt başlık: Yusuf Has Hacip, Kaşgarlı Mahmut, Gazneli Mahmut, Alparslan, Melikşah
Alıntı: “…Zamanla bayram haline dönüşerek gelen gelenek günümüze kadar devam
etmiştir.”M. Abdülhalük ÇAY
Kısaltma: “1992 senesinde Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı (TİKA) kurulduktan sonra eğitim ve kültür alanında bir dizi çalışmalar yapıldı.”
Tablo:
TARİH ORTA ASYA ARABİSTAN
550 552 Yılında Kök devleti kuruldu 570 yılında Hz. Muhammed Mekke’de doğdu
B ders kitabında, ana başlıkların tamamında (8/8), alt başlıkların (7/22) ve tablo başlıklarının bazılarında, şiir başlıklarında, kısaltmalarda, her ana başlıktan sonra “KONUYA HAZIRLIK” alt başlığı ve konu sonlarında öğrenciyi etkinlik yapmaya yönlendiren “KERVAN adlı etkinliği yapınız” gibi talimatlarda büyük harf kullanılmıştır. Alıntı yapılan kişilerin soyadları küçük harfle yazılmıştır.
Örnek:
Ana başlık: BELGELERİN DİLİ
Alt başlık:ORHUN YAZITLARI, ERGENEKON DESTANI, UYGURLARIN YAŞAMI, Kavimler Göçü
Şiir/Marş başlığı: TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ MARŞI
Kısaltma: “Divriği Ulu Camii’nin estetik taş süslemeleri, bu eserin UNESCO’un ilk kez …. listesine girmesini sağlamıştır.”
Alıntı: “Büyük hayvan sürülerine sahip olan Türkler ‘Çadır – köy’ veya ‘Çadır – şehir’ halinde otları bol ve karı az olan dağların güneş gören bir yerini seçer ve oraya konarlardı….” Bahaeddin Öğel
Tablo:
KÖK TÜRK - UYGUR ÇİN BİZANS
Canlı hayvan Pirinç, porselen Ceviz
Hz. Ebubekir
Hz. Muhammed’in peygamberliğinden önce de arkadaşı olan Hz. Ebubekir ilk halifedir.
Hz. Ömer
Hz. Ebubekir’in vefatı üzerine halife seçildi ve adaletli yönetimiyle kendisinden sonra gelen yöneticilere güzel bir örnek oldu
C ders kitabında, ana başlıkların tamamı (8/8), alt başlıkların (2/20), şiir başlıklarının ve alıntı yapılan kişi soyadlarının bazıları büyük harfle yazılmıştır. Tablo başlıkları ve konu sonlarındaki “Bilgi Notu” başlığı küçük harfle yazılmıştır.
Örnek:
Ana başlık: IŞIK DOĞUYOR
Alt başlık: Türklerin İslamiyet’e Girişi, BU VATAN KİMİN ve TÜRK ORDUSU Ana başlık. GELENEKSEL TÜRK SANATLARI
Alt başlık: Halıcılık, Çinicilik ve Ebru
Şiir başlığı: BU VATAN KİMİN ve Kırım Şiiri Kısaltma. TİKA ve UNESCO
Alıntı: Orhan Şaik Gökyay, Yılmaz ÖZTUNA, Mustafa kemal ATATÜRK, Gene Lorga
D ders kitabında, ana başlıkların tamamında, alt başlıkların bazılarında (1/15) büyük harf kullanılmıştır. Bunların dışında metin içerisinde büyük harf kullanılmamıştır.
Bu örneklerden de anlaşıldığı gibi, ders kitaplarında yer alan ana başlıklarda tutarlı bir şekilde büyük harf kullanıldığı, ancak alt başlıklarda hem kitaplar arasında hem de kitap içerisinde tutarlılık olmadığı görülmektedir.
Renkli Yazı: Ders kitaplarında renkli yazı; başlıklarda, sorularda ve bilgi notlarında, yönlendirici talimatlarda kullanılmıştır.
A ders kitabındaki ana başlıkların tamamı, alt başlıkların bazıları renkli yazılmıştır. Metin başlarında ve sonlarındaki sorular siyah, metin içerisinde soruların bazıları renkli, “bilgi notları” başlıkları renkli yazılmıştır.
Örnek:
Ana başlık: YILLARDIR SÜREN TATLI GELENEK
Alt başlık. Şemsiyesiz Mesir Şenliği, Mesir Macununun Özellikleri
Metin başı ve sonu: “Ordumuzun, ülkemiz için önemi hakkında neler söyleyebilirsiniz?”
Metin içi: “Türklerin tarih boyunca “ordu-millet” olarak adlandırılmasının sebepleri neler olabilir” “Ticaretin Kök Türk Devleti’nin ekonomisine nasıl bir etkisi olmuştur?”
B ders kitabındaki ana başlıkların tamamı, alt başlıkların bazıları renkli yazılmıştır. Metindeki tüm sorular siyah, bilgi kutusu başlığı renkli, hazırlık, gözden geçirme ve etkinlik yapma gibi talimat ve yönergeler siyah yazılmıştır. Metin
63
içerisindeki tüm sorular normal metin yazı rengiyle yazıldığı için dikkat çekme özelliği kalmamıştır.
Örnek:
Ana başlık: İSLAMİYET VE TÜRKLER
Alt başlık: Hz. Muhammed Döneminde Üç Savaş, Abbasiler ve Türkler
C ders kitabındaki ana başlıkların tamamı, alt başlıkların bazıları, metindeki soruların tamamı renkli yazılmıştır.
Örnek:
Ana başlık: IŞIK DOĞUYOR
Alt başlık: Türklerin İslamiyet’e Girişi, Türklerin Müslümanlığı Seçmelerinin Sebepleri, BU VATAN KİMİN; TÜRK ORDUSU
Soru: “Günümüzde Türklerin yoğun olarak yaşadıkları yerlerde hangi din yaygındır? Mustafa Kemal Atatürk’ün asker yönüyle ilgili ne biliyorsunuz?”
D ders kitabında ana başlıkların tamamı tutarlı bir şekilde renkli, alt başlıklarda siyah olarak yazılmıştır. Başlıktan sonraki ilk soru renkli, metin içerisindeki diğer sorular siyah yazılmıştır. Siyah yazılan soruların bazıları koyulaştırılmıştır.
Örnek:
Ana başlık: UYGURLIĞA ADINI VERENLER
Alt başlık:Gazneli Devleti
Soru: “Uygarlık ile Uygur kelimeleri arasındaki benzerliği nasıl açıklayabilirsiniz?”
“Sizce Işık dininin Uygurların sosyal hayatlarına yansıması nasıl olmuştur?”
“Kağan ile hatunun adının tahta geçişte birlikte anılması neyin göstergesidir?”
Örnekler incelendiğinde renkli yazının; başlıklarda, sorularda ve bilgi notlarında, yönlendirici talimatlarda kullanıldığı görülmektedir. Ana başlıkların yazı renginde ders kitapları arasında farklılık olmasına rağmen aynı kitap içerisinde renkler tutarlı kullanılmıştır. Alt başlıklarda, sorularda, yönerge ve talimat başlıklarında hem kitaplar arasında hem de kitap içerisinde aynı tutarlılık görülmemektedir.
Koyu Yazı: Metin içerisinde geçen önemli bir kavram, tarih, olay, formül vb. unsurlara dikkat çekmek için ilk kullanıldıklarında yazı değişikliği yapılarak koyulaştırılabilir. Ders kitaplarında koyu yazı kullanımı incelendiğinde farklı uygulamalar görülmektedir.
A ders kitabında bazı kavramlar (6) koyulaştırılarak vurgulanmıştır. Ancak, metin içerisinde ilk defa kullanılan önemli kavramlar dikkat çekmek amacıyla tutarlı bir şekilde koyulaştırılmamıştır. Metin içerisinde alıntı yapılan vecizelerin bazıları, alıntılardan sonra kaynak gösterilen kişi adlarının tümü koyu yazılmıştır.
Örnek:
“Birincisine Gün, ikincisine Ay, üçüncüsüne Yıldız adını koydular. Uygurların yurdunda
Hulin isimli bir dağ vardı. Bu dağdan Tuğla ve Selanga adında iki ırmak çıkardı.” Bu cümlede dağ ismi koyu yapılırken ırmak isimleri koyu yapılmamıştır.
“Ulus ve kahraman evlatlarından oluşan ordu öylesine birbiriyle birleşmiştir ki dünyada ve tarihte bunun örnekleri çok azdır. Bu ulusal gerçekle her zaman övünebiliriz.” Mustafa Kemal Atatürk
“Türk öldürülebilir, ama asla mağlup edilemez.” Napolyon
B ders kitabında başlıkların dışında metin içerisinde hiçbir kavram, sözcük ya da cümle koyulaştırılmamıştır.
C ders kitabında metin içerisinde sadece iki kavram koyulaştırılarak yazılmıştır. Alıntı yapılan bazı vecizeler koyu yazılırken bazılarında yazı değişikliği yapılmamıştır. Alıntı yapılan kişi adlarının tümü koyulaştırılmıştır. Aşağıdaki örnekte, Celali takvimi ve Kavimler Göçü koyu renkle vurgulanmış, ancak Hira mağarası aynı şekilde vurgulanmamıştır.
Örnek:
“Bu takvime Celali takvimi denir. Yıllarca süren bu olaylara Kavimler Göçü denir. Tek bir yaratıcı olduğunu düşünen Hz. Muhammed zaman zaman Mekke yakınlarındaki Hira
Mağarasına giderek burada düşünceleriyle baş başa kalmıştır.”
“Türk askerleri korku bilmez, Dünyada yenilgi adında bir kavram tanımaz. Türkler Asya’nın
centilmenleridir.”İngiliz Mareşal Frenç
“Ordumuz, Türk birliğinin, Türk kudret ve kabiliyetinin, Türk vatanseverliğinin
çelikleşmiş bir ifadesidir…” Mustafa Kemal ATATÜRK
D ders kitabında metin içerisinde kavram, olay ve tarihlerden bazıları (8) koyu yazıyla vurgulanmıştır. Koyu yazılarak vurgulanan kavramların tamamı aynı sayfada yer almıştır. Metin içerisindeki alıntılarda referans gösterilen kaynak adları koyulaştırılmıştır.
Örnek:
“Ölen kişilerin ardından yuğ denilen yas törenleri yapılırdı. Türkler, öldürülen düşmanın
taştan kabaca yontulmuş suretlerini temsil eden heykellere balbal diyorlardı.”
Yuğ kavramı koyulaştırılırken balbal kavramı koyulaştırılmamıştır.
65
Yukarıda verilen örnekler incelendiğinde dikkat çekmek amacıyla koyu yazı hem kitaplar arasında hem de aynı kitap içerisinde yetersiz ve tutarsız biçimde kullanıldığı görülmektedir.
İtalik Yazı: Metin içerisinde bir kavrama, cümleye, alıntıya vb. dikkat çekmek amacıyla italik yazı kullanılabilir. Ancak, ders kitaplarında italik yazıya çok az yer verildiği görülmektedir.
A ders kitabında yer alan bazı kavram ve deyimlerde (6) italik yazı kullanılmıştır. Örnek: “Ünlü eserim divan-ı Lügati’t-Türk, benim ilk sözlük kitabımdır.” B ve C ders kitaplarında italik yazı hiç kullanılmamıştır. D ders kitabında metin içerisinde italik yazı bir defa kullanılmıştır. Örnek: “…Son Kervan adlı bir proje ile ilgili bilgiyi yandaki internet haberinde görüyorsunuz.”
Bu bulgulardan da anlaşılacağı gibi metin içerisinde italik yazı biçimi ders kitaplarının hiç birinde etkili ve yeterli biçimde kullanılmamıştır.
Altı Çizili Yazı: Metin içerisinde altı çizili başlık, kavram ya da sözcük A, B ve D ders kitabında kullanılmamıştır. C ders kitabında ise 10 alt başlıkta kullanılmıştır. Ana başlıklardan sonra verilen KONUYA HAZIRLIK alt başlıklarının (9) altı çizilmiştir. Bunların dışında Kavimler Göçünün Sonuçları alt başlığının altı çizilmiştir. Genellikle olumsuzluk bildiren ifadelerin altının çizilmesi önerilebilir. Metin içerisinde kavram ya da cümlenin altını çizmek yazı alanını daraltmaktadır. Bu nedenle kavramı ya da cümleyi vurgulamak amacıyla farklı bir dikkat çekme aracı kullanılabilir.
Tırnak İçine Alma: Tırnak işareti vurgulanmak istenen bazı kavram, deyim, atasözü, vecize, konuşma, başlık ve sorularda kullanılmıştır.
A ders kitabında dikkat çekmek için 10 kavram, 7 vecize ve 4 konuşma tırnak içerisine alınmıştır. Aynı sayfa, hatta aynı paragraf içerisinde tırnak işareti tutarsız kullanılmıştır. “Mehmetçik”, “Ordu-millet”, “Zafer haftası”, “ İpek yolu”, “Göç! Göç!” gibi kavramlar tırnak içerisine alınmış, ancak Beş Balıg, Kurtkapanı, Kervan gibi kavramlar tırnak içine alınmamıştır. Bazı kavramlar (ordu- millet, ipek yolu) ikinci ya da üçüncü kullanışında, bazı kavramlar (cahiliye) ise her kullanılışında tırnak içerisine alınmıştır. Metin içerisindeki tüm konuşmalar ve vecizeler tırnak içerisine alınmıştır.
B ders kitabında, 11 kavram ve deyim, 12 vecize ve 16 başlık tırnak içerisine alınmıştır. Örnek: “Çadır-köy”, “Göçebe”, “Diyalog Yolu”, “Türk”, “Müslüman”, “Dört halife”, “ÇADIRDA YAŞAMAK”, “DEVLET ve MİLLET” gibi başlıklar tırnak içine alınmıştır. Konargöçer, medeniyet, marş gibi kavramlar tırnak içerisine alınmamıştır. Metin içerisindeki tüm konuşmalar ve vecizeler tırnak içerisine alınmıştır.
C ders kitabında, 24 kavram ve deyim, 16 vecize tırnak içerisine alınmıştır. Örnek: “kışlak”, “asker”, “İpek Yolu”, “Gök Tanrı” gibi kavramlar tırnak içerisine alınırken örs, turan gibi kavramlar tırnak içerisine alınmamıştır. Metin içerisinde bazı vecizeler koyu yazılmış, ama tırnak içine alınmamış, bazıları ise koyu yazılmadan tırnak içerisine alınmış, bazıları da hem koyu yazılmış hem de tırnak içerisine alınmıştır.
D ders kitabında, 23 kavram ve deyim, 17 vecize ve 4 bilgi tırnak işareti içine alınmıştır. Örnek: “İpek Yolu”, “Ordu Millet”, Türk Anıtları Projesi”, “at” “şarkı, dans” gibi kavramlar tırnak içerisine alınırken Ötüken, Toprak Ana, Kürk gibi kavramlar tırnak içerisine alınmamıştır. Ayrıca “Türk Anıtları Projesi” her yazıldığı yerde tırnak içerisinde gösterilmiştir. Bin Yılın Yolculuğu, 600–1600” ifadesinde tırnak açılmamış ama kapatılmıştır.
Tablo / Çizgi / Kutu İçine Alma:
A ders kitabında, her ana konudan sonra metin başında ve sonunda verilen sorular ile metin içerisindeki özet amaçlı bilgi notları tablo içine alınmıştır. Tablo içindeki metinlerin arka planında renk ve şekil kullanılması, özellikle bilgi notlarının uzun olması dikkat çekme özelliğini azaltmıştır. Ayrıca tüm görsel öğeler tablo /çizgi içerisine alındığı için sayfa içerisinde çok sayıda tablo ya da çizgi kullanılmıştır. Bu durum hem estetiklik açıdan olumsuz bir görüntü yaratmış hem de sıkıcılığı ve monotonluğu artırmıştır.
67
B ders kitabında, bazı sayfalarda tablo/ kutu içine alınmış metine yer verilmemiş, ancak bazı sayfalarda 4 ve 5 defa tablo içine alınmış metine yer verilmiştir. Sayfa içerisinde bir defa kullanılan ve içinde kısa metinlerin yer aldığı tablolar dikkat çekmede etkili olmuştur. Konu sonlarında öğrenciyi etkinlik yaptırmaya veya tartışmaya yönlendirmek amacıyla talimatlar tablo içerisine alınmış ve bunlar tüm konularda tutarlı kullanılmıştır. Bu tablolar kısa metinlerden oluştuğu için dikkat çekme açısından etkili olmuştur.
Örnek:
C ders kitaplarında, bilgi notları tablo içerisine alınmış, ancak bilgi notlarının uzun metinlerden oluşması etkili olmasını engellemiştir. Bazı sayfalarda metinlerin çoğunluğu tablo içerisine alındığı için, tablo içine alınmayan metin daha çok dikkat çekici olmuştur. Konu başlarında bazen öğrenciyi yönlendirmek amacıyla tablo içerisinde küçük metinlere yer verilmiştir. Bunların öğrencinin dikkatini çekmede daha etkili olduğu söylenebilir.
Örnek:
Bu metnin uzun ve kalabalık olmasından dolayı tablo içine alınmasının etkili olmayacağı söylenebilir. Ancak aşağıdaki örnekte görülen metin daha kısa ve öz olduğu için etkili olabilir.
D ders kitabında, çizgi ya da tablo içerisine alınan metin sayısı oldukça azdır. Birkaç defa metin tablo/ çizgi içine alınmış ve bunlarda genellikle dikkati çekmede etkili olmuştur. Tablo ya da çizgi içerisine alınan metnin kısa olması tabloların etki gücünü artırmış, ancak, metnin arka planında ve sayfa içerisinde çok farklı renklerin kullanılması tablonun bu olumlu etkisini azalttığı söylenebilir.
Örnek:
Bu örnekler incelendiğinde ders kitaplarında tablo/ çizgi/kutular bazı sayfalarda sıkça kullanıldığı, bazen de tablo içerisinde uzun metinlere yer verildiği görülmektedir. Ders kitaplarında metin örgütleyici olarak kullanılacak kutu; küçük, içindeki yazı az ve görünümü genel sayfa tasarımına uygun olmalıdır (Yalın, 2001). Tablolar, çizgiler ya da kutular süs amaçlı gereksiz çerçeveler biçiminde kullanılmamalıdır. Gerekirse metinden ayrı olarak dikkat çekmesi istenen özet, soru, öykü, senaryo gibi etkinliklerde sayfa tasarımına uygun olarak kullanılmalıdır (Alpan, 2004).
Ders kitaplarında dikkat çekme araçlarının kullanım sıklığı değişmektedir. İtalik yazı A, büyük harf, koyu yazı, altı çizili ve tablo içine alma B, renkli yazı C, tırnak içine alma D ders kitabında en sık biçimde kullanılmıştır. Dikkat çekme araçları hem ders kitapları arasında hem de kitap içerisinde çoğunlukla yetersiz ve tutarsız bir biçimde kullanılmıştır. Keser’in (2004) yaptığı bir araştırmada “dikkat odaklayıcı sözcük ya da sözcüklerin etkili tasarlanması” ilkesinin tüm ders kitaplarında dikkate alınmadığı sonucuna varılmıştır.
69