KardeĢ Olarak Erkek

Aynı anne ve babadan doğan veya ebeveyinlerinden birisi ortak olan ya da ortak değerlere sahip olan, aynı inanç değerlerini paylaĢan kimselere kardeĢ denir. Ayrıca aynı millet, kabile ya da boya mensup olanlara da kardeĢ denilmektedir. KardeĢlik birliği, dayanıĢmayı ve zor zamanlarda yardımlaĢmayı ifade etmek içinde kullanılan bir kavramdır. KardeĢ kelimesinin Arapça‟da karĢılığı ahi kelimesidir. Bu kelimenin çoğulu olarak ihva ve ihvân kelimeleri kullanılmaktadır. Toplumda kardeĢ kelimesi çoğunlukla aynı anne ve babadan doğan kiĢiler için kullanılmakla beraber, soy-sop kardeĢliğinin dıĢında din veya dünya görüĢü bakımından aynı düĢünce ve değerlere sahip olanlar içinde kardeĢ kelimesi kullanılmaktadır. Bu kullanımda akîde (inanç) kardeĢliği ifade edilmektedir. Ġslâm, aynı anne ve babadan doğmakla kazanılan kardeĢlik iliĢkisine büyük önem vermiĢtir. Diğer yandan sıhrî kardeĢlik

458 Ġsra 17/31; Enâm 6/140, 151.

olarak isimlendirilen ve evlilik iliĢkisi ile oluĢan kardeĢliğe de önem verilmiĢ ve her iki durumda da kardeĢler arasında birbirlerine karĢı görev ve sorumluluklar yüklenmiĢtir. Kan kardeĢliği, din (akîde) kardeĢliği460

ve insan kardeĢliği de tıpkı sıhrî kardeĢlik gibi muhataplarına sorumluluk vermektedir.461

Kur‟an-ı Kerim‟de kardeĢlik kavramı; nesep iliĢkisi, soy ve kavim bağı, inanç ve amaç birliği olmak üzere üç farklı Ģekilde tanımlanmaktadır. Kur‟an-ı Kerim‟de kardeĢ kelimesi ile lügat anlamı olarak aynı kökten gelen kelimeler sıklıkla kullanılmıĢtır. Kur‟an-ı Kerim‟de ihvatun kelimesi yedi kez⁴⁶², ihvan kelimesi yirmi iki kez⁴⁶³ kullanılmıĢtır. Kur‟an-ı Kerim‟de peygamberlerin kıssaları anlatılırken kardeĢ kelimesine vurgu yapıldığı görülmektedir. Hûd, Sâlih, ġuayb peygamberlerin kendi toplumlarıyla iliĢkilerinden bahsedilirken onların kendi kavimlerinin kardeĢleri olduğu ifade edilmiĢtir. Bütün insanların aynı atadan geldiği gerçeği ve peygamberlerin kendi kavimlerine içinden kimseler olması onların kavimlerinin kardeĢi olarak tanımlanmasının sebebidir. Bu isimlendirmeden aynı zamanda kardeĢ, diğer kardeĢlerinin iyiliğini, hidayetini ve Allah (cc)‟a kul olmasını isteyen ve onları doğru yola çağıran kiĢi anlamına da gelmektedir.464

Kur‟an-ı Kerim‟de Müslüman erkeklere olumlu ya da olumsuz anlamda kardeĢlik örnekleri verilmiĢtir. Bu örnekler Kur‟an-ı Kerim‟deki tarih sırasına göre incelenmiĢtir.

1.9.1. Hâbil ve Kâbil

Kur‟an-ı Kerim‟de anlatılan Hz. Âdem‟in iki oğlu Hâbil465

ve Kâbil‟le ilgili kıssa insanlığa kardeĢlik hakkında hem olumlu hem de olumsuz örnekliği açıklamaktadır. Ġlgili ayet-i kerimelerde; “Onlara Âdem‟in iki oğlunun haberini

gerçeğe uygun olarak anlat: Hani ikisi de birer kurban sunmuĢlar, birininki kabul edilmiĢ, diğerininki kabul edilmemiĢti. Kurbanı kabul edilmeyen, diğerine, „Andolsun

460 Hucurât 49/9-13.

461

Ġbni Manzur, Lisânu‟l-Arab, I/40-42; Doğan, Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, 15. Baskı, Acar Matbaası, Ġstanbul 2001, s. 716; Mukâtil b. Süleyman, Kur‟an Terimleri Sözlüğü, ĠĢaret Yayınları, Ġstanbul 2004, ss. 409-411: Çağrıcı, Mustafa, “KardeĢlik” DĠA, XXIV/486-486; ġahan, Ramazan, “Ġslam‟ın KardeĢlik AnlayĢı: Bir Vücudun Organları”, Yakın Doğu Üniveristesi Temel Tetkikler Merkezi Dergisi, Y. 1, C. I, 2015, ss. 113-140.

462 Nisâ 4/11, 176; Yusuf 12/5, 7, 58.

463 Âl-i Ġmrân3/103; Hicir 15/47, Ġsra 17/27; Kaf 50/13; Tevbe 9/23, 24; Abdulbâkî, Muhammed Fuâd, el-Mu‟cemu‟l-Müfehres li Elfâzi‟l-Kur‟ân-ı Kerîm, Dâru‟l-Meârif, Beyrut 1994, ss. 23-24.

464

ġuara 26/106, 127, 142, 161; Ârâf 7/65, 73, 185; Neml 27/45.

465 Kur‟an-ı Kerim‟de Hz. Âdem‟in iki oğlu olarak ifade edilmiĢtir. Hâbil ve Kâbil isimleri Kur‟an-ı Kerim‟de geçmemektedir. Ġsim zikredilmeden Âdem (as) iki oğlu olarak anlatılmıĢtır. Hz. Âdem‟in oğullarının isimleri Tevrat kaynaklıdır. Tekvin, IV/1-2.

seni öldüreceğim!” dedi. O da dedi ki: “Allah ancak takvâ sahiplerinden kabul eder. Andolsun ki sen öldürmek için bana el uzatsan bile, ben öldürmek için sana elimi kaldıracak değilim! Zira ben âlemlerin rabbi olan Allah‟tan korkarım. Ben diliyorum ki sen hem benim günahımı hem de kendi günahını yüklenesin, cehennemliklerden olasın! Zalimlerin cezası iĢte budur. Sonunda içindeki duygular onu kardeĢini öldürmeye itti; onu öldürdü ve böylece hüsrana uğrayanlardan oldu” 466

buyurulmuĢtur. Bu ayetler insanlığa, iyi olan kardeĢin muttakî olduğunu ve Rabbine en güzel kurbanı takdim ettiği gibi, kardeĢine zulmetmediğini ve kötülüğe yönelmediği bilgisini aktarmaktadır. Kötü olan kardeĢin ise, kendi görev ve sorumluluğunu yerine getirmemesi, kardeĢine karĢı kıskançlığı hatta babasının olumlu davranıĢı takdir etmesi nedeniyle nefsine uyarak cinayet iĢlemesi anlatılmaktadır. Bu kıssanın hem kan hem de din kardeĢi olan iki kiĢi arasında, insanlık tarihinin baĢlangıcında vuku bulması insanların ders çıkarması ve örnek alması bakımından dikkat çekicidir. Bu ayet-i kerimeden Müslüman erkeklerin çıkarması gereken iki olumlu ve iki olumsuz örnek vardır. Müslüman erkek, Hâbil‟i örnek alarak, Rabbine karĢı sorumluluklarını samimi bir Ģekilde yerine getirmeli ve kardeĢi ile arasındaki uyuĢmazlıklarda iĢi Allah (cc)‟ın hükmüne havale etmelidir. Kâbil‟in davranıĢlarından ise Allah (cc)‟a kullukta samimiyet ve ihlasla davranmayanların sonunun piĢmanlık olduğu ve kardeĢler arası anlaĢmazlıklarda nefse, anlık öfkeye uymanın ebedi bir azap, çözümsüz bir piĢmanlık olduğu bilincini kazanmaktır. Müslüman erkek, Kur‟an-ı Kerim‟de anlatılan bu hataları tekrar etmemekle yükümlüdür.

1.9.2. Hz. Yusuf ve KardeĢleri

Kur‟an-ı Kerim‟de bildirilen kardeĢler arasındaki diğer bir kıssa da Yakub (as)‟ın oğulları arasındaki iliĢkilerdir. Hz. Yakub‟un oğlu Hz. Yusuf‟un kardeĢleri ile arasında yaĢananlar bize ibret almamız için anlatılmaktadır.467

Kıssada Hz. Yusuf‟un kardeĢlerinin kıskançlık ve kötülükleri ve hataları orataya çıkınca piĢmanlık ile nedamet dilemeleri anlatılmaktadır. Ayet-i kerimde “Allah‟a yemin ederiz, Allah seni

bizden üstün kılmıĢtır. Biz doğrusu (sana yaptıklarımızda) suçlu idik” dedikleri; Hz. Yusuf‟un da; “Size, bu gün hiç bir baĢa kakma ve ayıplama yok. Sizi Allah

466 Mâide 5/27-30.

yarlıgasın. O merhametlilerin en merhametlisidir” 468

buyurulmaktadır. Bu ifadelerden insanlık için, en kötü muamelede karĢılaĢıldığında bile, üstün olunmasına rağmen kardeĢlere kötü muamelede bulunmaması, intikam duygusu ile hareket edilmemesi, problemin Allah (cc)‟ın hakemliğine havale edilmesi emri verilmiĢtir. Yusuf (as) kıssasındaki kardeĢler ile arasındaki anlaĢmazlıkta üstün durumda olmasına karĢın intikam duygusu yerine Rabbine teslimiyet duygusu taĢıyan kiĢiyi Allah (cc)‟ın mükâfatlandıracağı ifade edilmiĢtir.469

Rasûlullah (sav) de duasında: “Allahım! Senin verdiğine engel olacak yoktur. Senin engel olduğunu da verecek

yoktur”⁴⁷⁰ ifadesi ile bu ayet-i kerimenin hükmüne dikkat çekmiĢtir.⁴⁷¹ Hem Hâbil-Kâbil kıssasında hem de Hz. Yusuf‟un kardeĢlerinin kıssasında kardeĢler arasındaki kıskançlık kötü huy olarak tanımlanmıĢ ve kaçınılması gereken davranıĢ olarak ifade edilmiĢtir. Aynı kıssalarda iyi davranıĢ Rabb‟e teslim olarak iĢin nihayetini O‟na arz etmekle tanımlanmıĢtır. Cinayetle sonuçlaran kıskançlık hem dünya hayatında zillet hem de ahiret hayatında ebedi azap olarak anlatılmıĢtır. Müslümanların bu kötülükten uzak durmaları emredilmiĢtir.472

1.9.3. Hz. Musa ve Hz. Harun

Kur‟an-ı Kerim‟de Hz. Musa ile kardeĢi Hz. Harun arasındaki kardeĢlik hukuku anlatılmıĢtır. Hz. Musa, kendisine peygamberlik görevi verildiğinde Allah (cc)‟tan kendisine kardeĢi Harun‟un yardımcı olarak verilmesini talep etmiĢtir.473

Hz. Musa kendisinde bulunan konuĢma engelinin görevini yerine getirmesini zorlaĢtıracağını düĢündüğünden Allah (cc)‟a dua ile yardım talep etmiĢtir. “Mûsa

dedi ki: “Ey Rabbim; benim göğsüme geniĢlik ver; iĢimi kolaylaĢtır; dilimden de Ģu düğümü çöz ki, sözümü iyi anlasınlar. Bana kendi ailemden bir de vezir (yardımcı) ver; kardeĢim Harun‟u... Onunla sırtımı kuvvetlendir. Onu iĢimde ortak kıl. Ta ki seni çok zikredelim, çok analım.”474

Ayet-i kerime kardeĢten destek almayı ve hayırlı iĢlerde kardeĢin ortak edilmesini tavsiye etmektedir. Bu kıssa Tevrat pasajında da

468

Yusuf 12/91-92.

469 Naral, Süleyman, Muhammed Ersöz, “Ġdeolojinin Kur‟ân Yorumuna Yansıması -Mevdûdî‟nin Yusuf Suresi 76. Ayetini Tefsiri Özelinde- ”, Mütefekkir, 5/10 (December 2018), ss. 417-737.

470 Buhârî, “Ezan”, 155. 471 Râzî, et-Tefsîru‟l-Kebîr, XVIII/206. 472 Mâide 5/27-30; Yusuf 12/91-92. 473 Tâhâ 20/30; Kasas 28/34. 474 Tâhâ 20/25-34.

benzer Ģekilde anlatılmakta, Harun‟un iyi bir hatip olduğu belirtilmektedir.475

Hz. Musa ile Hz. Harun arasındaki iĢbirliği kavimlerini doğru yola çağırma sürecinde devam etmiĢ ve birbirlerine destek olmuĢlardır. Bu iĢbirliği, Hz. Musa‟nın “Mûsâ,

“Ey rabbim! Beni ve kardeĢimi bağıĢla, bizi rahmetine garkeyle! Sen merhametlilerin en merhametlisisin” duası ile bildirilmektedir.⁴⁷⁶ Bu iĢbirliği ve olumlu sonuçları, Hz. Musa‟nın Tur dağına Allah (cc) tarafından çağrıldığı zaman, kavmin yeniden doğru yoldan ayrılması sırasında Hz. Musa‟nın Harun (as)‟ı suçlaması ile kriz yaĢamıĢtır. Kavmin hidayetten ayrılması konusunda kardeĢini suçlayan ve ona karĢı kaba davranıĢlarda bulunan Hz. Musa‟ya karĢı, Hz. Harun‟un Musa‟nın öfkesini anlayıĢla karĢılayarak, kardeĢini sakinleĢtirmeye ve meselenin aslını izah etmeye çalıĢtığı görülmektedir.477

Burada anlaĢılması gereken iki husus bulunmaktadır. Bunlardan birincisi kardeĢlerden birinin yanlıĢ anlama ya da bilgi yanlıĢlığı nedeni ile diğer kardeĢe karĢı kötü davranması durumda diğerinin sükûnetini muhafaza etmesi ve meseleyi uhuletle çözmek için sabır göstermesinin gerekliliğidir. Ġkinci husus ise kardeĢlerden birisi eğer görmek istemediği bir durum ile karĢılaĢırsa, hemen tepki göstermek ve kardeĢini kıracak davranıĢlarda bulunmak yerine meselenin aslını öğrenmek için sabır ile diyalog kurmalıdır.

Kur‟an-ı Kerim “Ey iman edenler! ġayet inkârı imana tercih ederlerse,

babalarınızı ve kardeĢlerinizi dahi dayanıĢmak için dost edinmeyin. Sizden kimler onları dost edinirse, iĢte onlar kendilerine yazık etmiĢ olurlar. De ki: Eğer babalarınız, oğullarınız, kardeĢleriniz, eĢleriniz, hısım-akrabanız, kazandığınız mallar, durgunluğa uğramasından endiĢe ettiğiniz ticaretiniz ve hoĢlandığınız meskenler size Allah'tan, Peygamber'inden ve O'nun yolunda cihaddan daha sevimli ise, artık Allah buyruğunu yerine getirtinceye kadar bekleyiniz. Allah günaha saplanmıĢ kimseleri hidayete erdirmez"478

ayet-i kerimesi ile Allah (cc)‟ın yolundan

ayrılanların nesep olarak kardeĢ olsalar dahi, Müslüman için kardeĢ hükmünde olmadıkları ifade edilmektedir. Bu yönü ile Allah yolunda birliktelik, kan kardeĢliğine tercih edilmektedir.

475

Râzî, et-Tefsîru‟l-Kebîr, XXII/70-71; ÇıkıĢ IV/14.

476 Ârâf 7/151.

477 Tâhâ 20/90-94; Ġbn ÂĢûr, et-Tahrir ve‟t-Tenvir, XI/103.

Kur‟an-ı Kerim‟de anlatılan kıssalarda kardeĢler arasındaki Ġslâma uygun davranıĢlar açıklanmıĢtır. Bunlardan birincisi kardeĢler arasındaki karĢılıklı sevgi ve saygının muhafaza edilmesidir. KardeĢler arasında zaman zaman farklı problem ve anlaĢmazlıkların olması kaçınılmazdır. Önemli olan bu problemlerin büyütülmeden ve intikam duyguları ile hareket edilmeden çözümü için fedakârlıkta bulunmaktır. Ġkinci ise; kardeĢlerin arasındaki birincil bağın ebeveyinleri olduğu bilinciyle, onları maddi çıkarlar ve kıskançlıklar nedeniyle üzmemek için uyumlu bir birliktelik sağlamaları istenilmektedir. Üçüncü olara ise; kardeĢler arasında makam, ilim, servet vb. üstünlüklerin ya da nimetlerin kıskançlık ve kavga nedeni değil, iftihar ve yardımlaĢma vesilesi olarak değerlendirilmesi gerektiğidir. Dördüncü tavsiye ise; kardeĢler arasındaki anlaĢmazlıkların sabırsızlık, Ģiddet ve kaba kuvvet ile değil, karĢılıklı saygı, sabır ve merhamet ikliminde müzakere ile çözüm üretilmesidir.