ġahitlikte Erkek

Kur‟an-ı Kerim‟de peygamberlerin erkeklerden gönderildiğini ifade eden ayet-i kerimeler incelendiğinde bu ifadelerin peygamberlerin cinsiyetini vurgulamaktan ziyade; peygamberlerin insan türünden olduğunun açıklandığı görülmektedir. Ayet-i kerimeler ve bu ayet-i kerimelerin tefsirlerine göre Allah (cc) tarafından insanları doğru yola çağırması için görevlendirilen peygamberler erkektir. Kendisine vahyedildiği ifade edilen kadınlara, Allah (cc) tarafından bir ya da birkaç kez ilham ilkâ edilmiĢtir. Bu ilham verilme hadisesi bir Ģeriat gönderme, insanları doğru yola çağırmak için görevlendirme olmadığına göre, peygamberlik olarak anlaĢılmamalıdır. Bu faziletli kadınlara bir tebliğ vazifesi verilmediğine göre, kadın peygamber olabileceğine iliĢkin çıkarımlar modernist etkiler ile yapılmıĢtır. Peygamberlik erkeklere verilmiĢ olup her dönemin Ģartları gereğince de bir Ģeriat izharı ve daveti erkek fıtratına uygun bir vazifedir. Bu genel anlayıĢın dıĢındaki tartıĢmalar, Kur‟an-ı Kerimi ve insanlığın tarihi Kur‟an-ı Kerim perspektifi yerine modernist perspektiften değerlendiren bakıĢ açısından kaynaklanmaktadır. Diğer yandan peygamberlik görevi; sınırlı, seçkin ve özel bir görev olarak görülmektedir. Bu özel görevlendirme üzerinden cinsler arasında üstünlük tartıĢması yapılmasının insanın yaratılıĢ gayesine kazandıracağı bir mesele görülmemektedir.

1.3. ġahitlikte Erkek

Ġnsanlar ve kurumlar arasındaki sorunların çözümü için delillendirme aĢamasıda hukuk sistemi Ģahitlik uygulamasını getirmiĢtir. ġahitlik, anlaĢmazlık

684 Âl-i Ġmrân 3/14; Nahl 16/72, Kehf 18/46; Sebe 34/37; Fetna Ayt Sabbah, Ġslamın Bilinçaltında Kadın, (Çeviren: AyĢegül Erol), Ayrıntı Yayınları, Ġstanbul 1992, s.125.

durumunda, anlaĢmazlık hususunda taraflar dıĢında üçüncü bir gözün meseleyi nasıl gördüğü ve nasıl anladığının hâkim tarafından değerlendirilmesini ifade eden bir yöntemdir. Hukukî meselelerin çözüme kavuĢturulmasında Ģahit olarak dinlenilen ve bilgisine baĢvurulan kiĢinin hem dürüstlüğünün hem de niteliğinin büyük önemi vardır.685

Kur‟an-ı Kerim Ģahitliğe önem vermiĢ ve hakkın ortaya çıkması için Ģahitlik görevinden kaçınılmamasını emretmiĢtir. Ayet-i kerimelerden dürüst Ģahitliğin adaletin sağlanmasında ve toplum düzeninin kurulmasında önemli bir unsur olduğu anlaĢılmaktadır.686

ġahitlik Ġslâm dininin mülkün ve yaĢamın temeli olarak değerlendirdiği adaletin sağlanması noktasında önemli konulardan birisi olduğu için anlaĢmazlık hususunda bilgisi olanın bilgisini gizlemesi uygun görülmemiĢ ve sorulmadığı durumda bile Ģahitlik yapılmasına teĢvik edilmiĢtir.687

Kur‟an-ı Kerim‟de Bakara suresinde Müslümanlara alıĢ-veriĢ ve vadeli borçlanma durumunda Ģahitlik yapılması hususunda nasıl davranmaları gerektiği açıklanmaktadır. Ayet-i kerimede Ģahitlik hususunda erkek ve kadın olarak iki cinsten de bahsedilmesi, Ģahitlik hususunda erkeğin Ģahitliği konusunun değerlendirilmesini gerekli kılmaktadır. Ayet-i kerimede “Ey iman edenler!

BelirlenmiĢ bir zamana kadar bir borç iliĢkisi kurduğunuzda bunu yazın. Aranızdan bir kâtip bunu adaletle yazsın. Kâtip Allah'ın kendisine öğrettiği gibi yazmaktan geri durmasın. Artık o yazsın, borçlu da yazdırsın; rabbi olan Allah'tan korksun Ve borçtan hiçbir Ģeyi eksik bırakmasın. Eğer borçlu akılca zayıf veya eksik yahut kendisi yazdıramaz durumda olursa velisi adaletle yazdırsın. Erkeklerinizden iki Ģahidi de tanık tutun. ġahitler iki erkek olmazlarsa, rıza göstereceğiniz Ģahitlerden bir erkekle -biri yanılırca diğerinin ona hatırlatması için- iki de kadın olsunlar. Çağrıldıklarında Ģahitler gelmezlik etmesinler. Borç küçük olsun büyük olsun vadesini belirterek onu yazmaktan üĢenmeyin. Böyle yapmanız Allah katında daha adaletli, Ģahitlik için daha destekleyici ve Ģüpheye düĢmemeniz için daha uygundur. Borç iliĢkisinin, aranızda alıp vererek bitirdiğiniz peĢin ticaret olması müstesnadır; onu yazmamanızda sizin için bir sakınca yoktur. AlıĢ-veriĢ yaptığınızda Ģahit tutun.

685 Çolak, “Mücahid, Ġslam Muhakeme Hukukunda ġahitlik ve Hükümleri”, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, IX-II, 2016, ss. 85-104.

686 Nisâ 4/135; Bakara 2/282.

687 Taberî, Câmiu‟l-Beyân, III/144; Râzî, et-Tefsîru‟l-Kebîr, VII/102; Ġbn ÂĢûr, et-Tahrir ve‟t-Tenvir, III/124.

Kâtip de Ģahit de zarar görmesin. Eğer bunu yapar da zarar verirseniz Ģüphesiz bu sizin yoldan çıkmanız demektir. Allah'tan korkun, Allah size öğretiyor, Allah her Ģeyi hakkıyla bilmektedir” 688

buyurulmuĢtur. Toplumların yaĢamlarında ticari

faaliyetlerin borçlanma iliĢkisi ve vadeli borçlanma olmadan yürütüldüğü bir zaman dilimi bilinmemektedir. Ticaret hayatındaki bu iliĢkiler, borçlu ve alacaklı arasındaki anlaĢmazlıkları da meydana çıkarmıĢtır. Kur‟an-ı Kerim, gerek ödünç almak gerekse vadeli ticari iĢlemler yapılmasını meĢru bir yöntem olarak görmektedir. Ayet-i kerime; boçlu-alacaklı iliĢkisinde tarafların mağdur olmaması, akitlerin yerine getirilmesi için önlemler alınmasını istemiĢtir. Bu önlemler; sözleri yazılı hale getirme, Ģahit bulundurma, insanlarda emanet ve sorumluluk duygusu geliĢtirme gibi hem bireyin kendisi ile ilgili ahlaki hem de çevresi ile ilgili hukuki tedbirlerdir.⁶⁸⁹ Kur'ân-ı Kerîm'in en uzun âyetlerinden birisi ile bu iliĢkiler açıklanmıĢtır. Ancak burada çalıĢmanın kapsamı bakımından Ģahitlik, Ģahitlikte kadın ile erkeğin farklılığı ve erkeğin Ģahitlikteki durumu incelenmiĢtir.

Ayet-i kerimeye göre; ticari ve mali alanda Ģahitlik için iki erkek ya da bir erkek iki kadının Ģahitlik etmesinin anlaĢmazlık konusunda hakkın belirlenmesi mümkün olmaktadır. Tek Ģahidin yeterli görülmemesi, tek Ģahidin eksikliği ya da Ģahitlik nitelikleri bakımından tam olup olamamasına iliĢkin bir tedbir olarak değil, hakkın zayi olma endiĢesi ile daha ihtiyatlı ve tedbirli olunması gerektiği Ģeklinde anlaĢılmıĢtır. Bir kadın yerine iki kadın Ģahit belirlenmesi ise; kadınların mali konularda daha ilgisiz olmalarından kaynaklandığı Ģeklinde değerlendirilmiĢtir. Bazı klasik dönem müfessirleri kadınların konumları, psikolojileri, ev dıĢındaki hayatla ilgileri bakımından unutma veya ĢaĢırma ihtimallerinin daha fazla olduğunu değerlendirmiĢlerdir. Diğer yandan kadının toplumsal rollerinin erkeklere oranla daha az olduğu Arap yarımadasında kadınlara ticari konularda Ģahitlik görevi verilmesine iliĢkin ayet-i kerimenin kadınların yüceltilmesi anlamına da geldiği yorumu da yapılmıĢtır.⁶⁹⁰

688 Bakara 2/282.

689

Elmalılı, Hak Dini, II/160; VIII/113.

690 Râzî, et-Tefsîru‟l-Kebîr, VII/90-91; Ġbn ÂĢûr, et-Tahrir ve‟t-Tenvir, III/84-85; Baltacı, Burhan, “Bakara Suresi 282. Ayetin Genel Özellikleri ve Fıkhî Kavramlar”, Çukurova Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, 8/1, March 2008, ss. 147-177.

Ġslâm‟da iki kadının Ģahitliğinin bir erkeğin Ģahitliğine denk olduğu, dolayısıyla Ġslâm dininin erkeği kadından üstün tuttuğuna iliĢkin genelleme Kur‟an-ı Kerim‟in insan algısına ve tanımlamasına uygun görülmemiĢtir. Ayet-i kerimede geçen ifadeler, Ġslâma karĢı ön yargı ile yaklaĢanlar tarafından iki kadının bir erkeğe eĢit olduğunu iddiasının ortaya atılmasına da neden olmuĢtur.691

Ayet-i kerimenin bütünlüğü bozularak yapılan bu çıkarımlar önyargılı bir yaklaĢımı yansıtmaktadır.

Ayet-i kerimede Müslüman erkeklere hâkim önünde ticari anlaĢmazlıklarda Ģahitlikten kaçınılmaması, Ģahitlikte dürüst olunması emredilmiĢtir. Ayet-i kerimede sorumluluk yüklenmesi hususunda cinsiyete dayalı bir ayrım ifade edilmemekte, ancak erkeklere daha fazla sorumluluk yüklenmektedir. Bakara suresi 282. ayet-i kerimesinin dıĢında Ģahitlik konusunda mesajlar bulunmaktadır. Bu ayet-i kerimelerde Ģahitlik konusunda genel hitapta bulunulmuĢtur. Diğer ayet-i kerimelerde cinsiyet belirten hitaplar bulunmamaktadır. Ayet-i kerimelerde Ģahitlik için sayı yükümlülüğü ifade edilmiĢ 692

ve Ģahitlerin nitelikleri belirtilmiĢtir. ġahitlikte adalet, maddi menfaat temin edilmemesi693

ve Ģahitliği kabul edileceklerin özellikleri vurgulanmıĢtır. 694

Ġftira edenin, dürüstlüğü ile maruf olmayanın Ģahitliğinin kabul edilmemesi istenmiĢtir.

Klasik dönemde Taberî, Mâturîdî, ZemahĢerî gibi müfessirler Ģahitlik konusunda erkeğe kadından daha fazla yükümlülük verildiğini değerlendirmiĢlerdir. Ġbn Kayyım ise kadınların akıl, dürüstlük noktasından ziyade zaafiyet noktasından onların unutma ve ilgi eksikliğine dikkat çekmiĢtir. Bununla beraber Ġbnu'l-Arabî, Râzî, Kurtubî, Ġbn Kesir gibi müfessirler tarafından konu kadının aklî melekeleriyle, yaratılıĢtan getirdiği eksikliklerle açıklanmaya çalıĢılmıĢtır. 695

Modern dönem müfessirleri ise Ģahitlik konusunda kadın lehine değerlendirmelerde bulunarak, kadının Ģahitliğini sosyal hayattaki durumu ile ilĢkilendirilmeye çalıĢılmıĢtır. Kadın,

691 Ġlhan Arsel, ayet-i kerimenin mealini Kur‟an-ı Kerim‟deki ibarede olmayan bir Ģekilde; “iki kadının tanıklığı bir erkeğin tanıklığına bedeldir” tırnak içeresine alarak çevirmiĢtir. Bu alıntı editoryal ya da maddi bir hata değilse en azından bilimsel bir eksikliktir. Arsel, Ġlhan, ġeriat ve Kadın, Kaynak Yayınları, Ġstanbul 1989, ss. 9, 10, 12, 17, 18, 19.

692 Nisâ 4/15.

693 Mâide 5/106; Talak 65/2.

694

Nûr 24/4.

695 Taberî, Câmiu‟l-Beyân, V/91; ZemahĢerî, el-KeĢĢâf, V/156; Râzî, et-Tefsîru‟l-Kebîr, VII/123; Kurtubî, el-Câmi‟ li Ahkâmi'l-Kur'an, IV/442; Maturîdî, Te‟vîlâtu Ehli‟s-Sünne, II/285; Ġbn Kayyum, Bedâiu‟t-Tefsir, I/214.

ticaretle genel olarak ilgilenmediği için hafızasının bu konuda kuvvetli olmadığı yorumları yapılmıĢtır.696Âmine Wedud Muhsin ise cinsiyet konusuna iliĢkin diğer değerlendirmelerinde olduğu gibi Ģahitlik konusunda da Kur‟an-ı Kerim‟in diline vurgu yapmaktadır. Arap dilinin kuralları gereği genel hitaplar kullanılmasına ve hitapların müzekker sigası ve zamirleri ile geldiğini, hitapların kadınları ve erkekleri kapsayacak Ģekilde umumiliğine aykırı olmamasına rağmen, ataerkil bir anlayıĢla kadınların genel hitapların dıĢında değerlendirdiklerini düĢünmektedir.697

Elmalılı Hamdi Yazır, ahlakı iyi olmayanların Ģahitliklerinin muteber olmayacağı gibi, algılamasında ve zaptında eksiklik bulunanların da Ģehadetlerinin muteber olmadığını öncül bir hüküm olarak ifade etmektedir. O, erkeklere nispetle kadınların bilgiyi koruma yetisi eksik ve unutma hali daha baskındır. Abduh ise kadınlık fıtratında duygunun galip olduğunu ifade ederek duygunun fazla olması etkinin çokluğunu gerektirir.698

Tüm bu yorumlar erkeğin fıtratının alıĢveriĢ ve ticaret düzenlemelerinde istisnalar dıĢında daha yatkın olduğu değerlendirmesi yapıldığını göstermektidir. Kur‟an-ı Kerim, Ģahitlik hususunda erkeğe ve kadına; güvenilirlik, adalet, sorumluluk yüklemiĢtir. Ancak ticari konularda kadının fıtratı ve erkeğin fıtratı değerlendirilerek Ģahitlik konusunda erkeğe daha fazla sorumluluk yüklenmiĢtir.