Çok EĢlilik ve Erkek

Çok eĢlilik, bir erkeğin aynı zamanda iki ya da daha çok kadınla veya bir kadının iki ya da daha çok erkekle hukuken evli olmasını tanımlayan bir olgudur. Ancak hayatın pratiğinde kadınların çok eĢliliği çok nadir görülen bir durum iken erkeklerin çok eĢliliği antik medeniyetlerden günümüze değin sıklıkla görülen bir uygulama olmuĢtur. Ġngilizce‟de polygamy, Arapça‟da taaddüd-i zevcat kelimeleri çok eĢlilik anlamlarına gelmektedir. Hem doğu dilinde hem de batı dilinde kelimenin karĢılığının bulunması erkeğin çok eĢlilik uygulamasının bu toplumlarda olduğunun da göstergesidir.379

Eski Mezopotamya‟da Hammurabi Yasaları‟ndan beri erkeğin çok evliliğine iliĢkin yasal düzenlemeler görülmektedir. Antik Mısır, Babil, Grek, Hind Fars, Türk, Arap, Slav, Germen ve Anglosakson medeniyetlerinde, bazı toplumlarda sınırlı olmak üzere, erkeğin çok evliliğine yasalar ile izin verilmiĢtir.

377 Karagöz, Aile ve Gençlik, 83.

378 Bakara 2/229.

379 Erten, Hayri, Konya ġer‟iyye Sicilleri IĢığında Ailenin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Yapısı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001, s.65.

Yine dini kaynaklarda da bu konuda izin verildiğine ya da yasaklanmadığına iliĢkin hükümler bulunmaktadır.380

Hz. Peygamber (sav)‟in peygamber olarak görevlendirildiği sırada Arap toplumunda erkeklerin çok eĢliliği yaygın bir uygulama olarak bilinmektedir. Erkeğin çok eĢliliği; onun güç, zenginlik ve nüfuzunun göstergesi olarak değerlendirilmiĢtir. Diğer yandan; gerek Arap toplumlarında gerekse dönemin diğer medeniyetlerinde; ekonomik ve siyasi koĢullar, geçim kaynaklarının gerektirdiği fiziki iĢ gücü ve toplumların nüfus yapısı erkeklerin çok eĢliliğinin nedenleri arasında gösterilmiĢtir. Hatta bazı durumlarda zorunluluk olarak ta ortaya çıkmıĢtır.381

Kur‟an-ı Kerim, nazil olduğu dönemde, toplumda erkeklerin çok evliliği konusundaki uygulama bu Ģekildeydi. Erkeğin çok eĢliliği konusunda Kur‟an-ı Kerim‟de iki ayet bulunmaktadır. Bu ayetlerden birincisi Nisa suresi 3. ayet-i kerimesidir. Bu ayette Allah (cc); “Yetimlerin hakkına riayet edemeyeceğinizden

korkarsanız, beğendiğiniz kadınlardan ikiĢer, üçer, dörder nikâhlayın. Haksızlık etmekten korkarsamz tek kadın veya mülkiyetinizde bulunan câriye ile yetinin; bu, adaletten ayrılmamanız için en uygun olanıdır”382

buyurmuĢtur. Bu ayet-i kerimin

nüzul sebebi Hz. AiĢe‟nin rivayetine göre Ģöyledir; bazı erkekler bakmakta oldukları yetim kız akrabalarının malına ve güzelliğine göz diktikleri için, onlarla evlenmek istiyordu. Ancak onlarla evlenirken onlara verilmesi gereken mehirlerini vermek istemiyorlardı. Yetimlere haksızlık edilmiĢ oluyordu. Bu ayet-i kerime yetimlere haksızlığa son vermek için nazil olmuĢtur. Nüzul sebebi ve ayet-i kerimenin anlamı birlikte değerlendirildiğinde, ayetin çok evliliği teĢvik etmediği, aksine indiği dönemdeki bir olguya iĢaret ederek, soruna çözüm getirmeyi hedeflediği görülmektedir. 383

Kur‟an-ı Kerim‟de erkeğin çok eĢliliği konusundaki ikinci ayet-i kerime ise Nisa suresi 129. ayet-i kerimedir. Bu ayet-i kerimede “Ne kadar üzerine düĢseniz de

kadınlar arasında âdil davranmaya güç yetiremezsiniz; bari birine büsbütün kapılıp da diğerini askıda imiĢ gibi bırakmayın. Eğer arayı düzeltir ve Allah‟a itaatsizlikten sakınırsanız bilin ki Allah çok bağıĢlayıcıdır, engin rahmet sahibidir” buyurulmuĢtur.

380

Kevser, Kâmil Ali; Öğüt, Salim, “Çok Evlilik”, DĠA, VIII/365-369; Tekvîn, XVI/14.

381 Taberî, Câmiu‟l-Beyân, II/24; Kevser, Kâmil Ali; Öğüt, Salim, “Çok Evlilik”, DĠA, VIII/365-369.

382 Nisâ, 4/3.

Bu ayet-i kerimede ayet nazil oduğu sırada çok eĢli olan erkeklere yönelik hüküm belirtilmiĢtir. Erkeğin doğası ve sosyal Ģartlar nedeni ile sürmekte olan çok eĢliliğe düzenleme getirilmiĢtir. Kur‟an-ı Kerim, hem ayetlerin nüzulü öncesinde çok eĢli olan erkeklere hem de bu dönemden sonra ikinci ya da üçüncü, dördüncü eĢ almak isteyen erkeklere bu konudaki düzenleme ve tavsiyelerini belirtmiĢtir. Esasen ayetlerin anlamları bir bütün olarak düĢünüldüğünde, birden fazla kadınla evlenmenin yasaklanacağı gibi bir anlam beklenebilirdi. Ancak Kur‟an-ı Kerim yasaklama yerine belirli Ģartlar ile ruhsat verilmesini uygun görmüĢtür.384

Klasik dönem müfessirlerin erkeğin çok eĢliliği konusundaki yorum ve görüĢleri yukarıda verilen Ģekildedir. Bu konuda müfessirlerin farklı görüĢleri tespit edilmemiĢtir. Müfessirler, erkeğin çok eĢliliğinin Kur‟an-ı Kerim ayetlerinde olduğunu ancak Ģartlara bağlandığını, sayı bakımından sınırlandırıldığnı ve zorlaĢtırıldığını ifade etmiĢlerdir.385

Ancak günümüz müfessirleri bu konu ile alakalı farklı yorum ve değerlendirmeler de bulunmuĢlardır. Muhammed Abduh; çok eĢlilik konusunun düzenlenmesi için çalıĢmalar yapmıĢtır. 1899 yılında Mısır hükümetinin talebi ile görüĢlerini belirten Abduh; “eğer aralarında adaletsizlik yapmaktan korkarsanız bir

tane almalısınız... Doğru yoldan sapmamanız için en uygun olan budur”386

ve “ne

kadar uğraĢsanız da kadınlar arasında âdil davranamazsınız” 387

meâlindeki âyetlerinin tavsiyelerini dikkate alarak çok evlilik Ģartlarını zorlaĢtıran görüĢler ileri sürmüĢtür. O sadece gerçekten ihtiyaç duyanlar için, adaletli davranma konusunda kendine güvenmek Ģartıyla zarureten mubah olduğunu ifade etmiĢtir.388

Ancak Muhammed Abduh‟un bu görüĢlerindeki “gerçekten ihtiyaç duyma” ve “kendine güven” gibi ifadeler; muğlak ve sübjektif olduğundan müfessirler tarafından eleĢtirilmiĢtir. Bu ifadeler üzerinden fıkhî hüküm çıkarmak güçtür.

Süleyman AteĢ ise; erkeğin çok eĢliliğine iliĢkin hükümlerin, yetimlerin ve kadınların haklarını muhafaza etmeyi amaçladığını belirtmektedir. AteĢ; Ġslâmın

384 Taberî, Câmiu‟l-Beyân, V/305; Râzî, et-Tefsîru‟l-Kebîr, XI/65.

385 Cessâs, Ahkâmu‟l-Kur‟an, II/55; III/365-369; Kurtubî, el-Câmi‟ li Ahkâmi‟l-Kur‟an, XIV/205-223.

386

Nisâ 4/3. اى ن دأعَت لاا ِأى تأف خ ِأٌ اَف

387 Nisâ 4/129. ِ ءآََسُِّنا ٍَِأيَب اى ن دأعَت ِأٌَا اىَٓ عي ۪طَتأسَت ِأٍَنَو

388 ReĢid Rıza, Tefsiru‟l-Kur‟âni‟l-Hakîm, XVIII, 287; Ġbn ÂĢûr, et-Tahrir ve‟t-Tenvir, IV,226-229; Tabatabaî, el-Mîzân fî Tefsîri‟l-Kur‟an, I-XII, Müessesetü‟l-A‟lemü‟l-Matbûât, Beyrut 1997, I, 195-209.

Arap toplumunda var olan erkeğin sayı bakımından sınırsız ve yetki bakımından ölçüsüz çok eĢlilik âdetini sınır ve Ģart getirerek zorlaĢtırmıĢtır. Onun görüĢüne göre; Ġslâm‟da dört kadınla evlilik teĢvik edilmemekte, hastalık, savaĢ gibi bazı zaruri ve ârızî durumlarda ruhsatlandırılmaktadır. 389

Süleyman AteĢ‟in bu konudaki görüĢlerinde erkeğe verilen çok evlilik ruhsatına karĢı modern dönemin eleĢtirilerine karĢı cevap verme niyeti ve savunma çabası görülmektedir.

Salih Akdemir ise; yaygın kanaatin aksine, Kur'an-ı Kerim‟in çok evliliği ancak istisnaî durumlarda ve ilk eĢin de onayının alınması halinde ona izin verdiğini ifade etmiĢtir. Ona göre: Allah, çok kadınla evlenme konusunda adaleti Ģart koĢmuĢ, Nisa suresi‟nin 128. ve 129. ayetlerinde ise, erkeklerin isteseler de yine hiçbir Ģekilde kadınların arasında adaleti sağlayamayacaklarını ifade etmiĢtir. Adaletin tam olarak gerçekleĢtirilemeyeceği anlaĢıldığında zulüm etmemek için en doğru yol tek kadınla evliliktir Ģeklinde değerlendirme yapmıĢtır.³⁹⁰ Akdemir‟in bu yorumları modern dönem eleĢtirilerinin etkisi altında yaptığı görülmektedir. Diğer yandan, baĢka hiçbir müfessir, ilk eĢten izin alma hakkında bir açıklamada bulunmamıĢtır. Ayrıca Allah (cc) erkeğin çok eĢliliğini yasaklamayı dileseydi bu yasaklama diğer yasaklama ayetlerinde olduğu gibi kesin emir olarak belirtilirdi.

Mehmet Sait ġimĢek ise, evlilik konusunda asıl olanın erkeğin bir kadınla evlenmesi olduğunu belirtmiĢtir. ġimĢek ayet-i kerimelerin hükmüne göre; adaleti sağlamak kaydıyla iki, üç veya dört kadınla evlenmeye izin verildiğini ifade etmiĢtir. Kur‟an-ı Kerim ve hadis-i Ģeriflerdeki buyruklar birlikte değerlendirildiğinde, çok kadınla evlenme ruhsatı için adaletin dıĢında da Ģartlar oluĢtuğunu ifade eden ġimĢek; bu ruhsatın gerçekleĢmesi için erkeğin, evleneceği kadınların geçimini sağlayacak imkânlara sahip olması, hem evlendiği hanımlarına ve hem de çocuklarına harama düĢmeyecekleri imkân ve ortamı sağlaması zorunluluğu olduğunu değerlendirmektedir. Ayrıca kız olsun, dul olsun hiç bir kadın kuma olarak evlenmeye zorlanamaz. Kadının veya kızın muvafakatı olmadan ve kendisinin onayı

389 AteĢ, Yüce Kur‟an‟ın ÇağdaĢ Tefsiri, II/195.

390 Akdemir, Salih, “Tarih Boyunca ve Kur‟an-ı Kerim‟de Kadın”, Ġslami AraĢtırmalar, C. V, S. 4, Ekim 1991, ss. 268-269.

alınmadan nikâh yapılamaz. ġayet kadın buna rıza gösterir, fakat sonradan birtakım haksızlıklara uğrayacak olursa, boĢanmak talebiyle mahkemeye baĢvurabilir.391

Hz. Peygamber (sav) erkeğin çok eĢliliği konusunda, “kimin iki hanımı olur da bunlardan birine farklı ilgi gösterirse kıyamet gününde bir tarafı felçli olarak haĢredilecektir”392

buyurmuĢtur. Bu hadis-i Ģerif, çok eĢlilik ruhsatındaki adalet Ģartının önemine vurgu yapmaktadır. Ayrıca çok eĢliliğin erkek tarafından yürütülmesinin zorluğunu da ifade etmektedir.

Bu bilgilere göre; erkeklerin birden fazla kadınla evliliği, insanlık tarihi boyunca toplumlarda var olagelmiĢtir. Kur'an-ı Kerim, çok kadınla evliliği Nisa suresi‟nin 3. ayeti ile sınırlandırmıĢtır. Bu sınırlamanın hem sayı hem de Ģartlar bakımından olduğu görülmektedir. Nisa suresinin 129. ayetinde ise eĢler arasında adaleti gerçekleĢtirme ve sosyal Ģartlarının sağlamasında erkeklerin güç yetirmesinin zorluğu ifade edilerek, tek evlilik tavsiye edilmiĢtir. Ayet-i kerimelerden anlaĢılmaktadır ki, Ġslâm dini erkeklerin çok kadınla evliliğini bir emir ve zorunluluk olarak belirtmemiĢtir. Toplum koĢuları, sağlık, ekonomi ve kültür Ģartlarının getirdiği zorunluluklara karĢı bir ruhsat olarak değerlendirmiĢtir. Bu ruhsat Ģartları ve zorunlulukları ile birlikte kadınların toplum yaĢamındaki mağduriyetlerinin ortaya çıkmasını da engelleyebilecek çözüm imkânları sunmaktadır. Çünkü dini bir hüküm olarak tek evlilik zorunluluğu durumda, erkekler sağlık vb. zorunlu durumlarda ikinci eĢ almak için ilk eĢini boĢamak durumunda kalacaklardı. Bu durumda boĢanan ilk eĢ bazı durumlarda ekonomik bakımdan, bazı durumlarda ise toplum yaĢamı bakımından mağdur durumda kalabileceği düĢülmelidir. Kur‟an-ı Kerim, bu hükümler ile kadının bu yönden mağduriyetini de önlemeye yönelik tedbirler ortaya koymuĢtur. Kur‟an-ı Kerim, bütün zaman ve toplumlar için bir hayat rehberi olduğundan bir toplumda ihtiyaç duyulmayan çok evliliğin baĢka bir toplumda ihtiyaç ve zorunlu olabileceğini de değerlendirmiĢtir. Ġnsanlığın yaĢamında farklı zaman dilimlerinde toplum ve bireylerin hangi Ģartlar ile karĢılacağı Allah (cc)‟dan baĢka kimse tarafından bilinemez. Bu nedenle Kur‟an-ı Kerim‟in erkeklerin çok

391 ġimĢek, Hayat Kaynağı Kur‟ân Tefsiri, s. 366; Yılmaz, Ġbrahim; “Ġslâm Hukukunda Kamu Otoritesinin Çok EĢliliği Sınırlandırması”, Cumhuriyet Üniversitesi Ġlahiyat Dergisi, Haziran 2019, C. XXIII, S. 1, ss. 5-23.

eĢliliği hükümlerini zaman ve insan tarafından bilinen yaĢam Ģartlarının ötesinde değerlendirmek daha anlamlı olacaktır.