III Mustafa’nın Göç Âdetler

III. Mustafa’nın saltanatı sürecindeki göç faaliyetlerine bakıldığında mekân tercihleri noktasında geniş bir yelpazede hareket etmediği bilakis bu konuda oldukça istikrarlı bir yol takip ettiği görülüyor. Nitekim sekiz defa gerçekleştirdiği göçlerinin tamamına yakınında mekân tercihini Karaağaç’tan yana kullanmıştır. Burası dışında göç ile gittiği diğer yerler ise Beşiktaş Sahil Sarayı ve Topkapı Yalısı olmuştur. Ancak yukarıda da görüldüğü üzere Beşiktaş Sahil Sarayı’nda o yılki göç mevsiminin tamamını geçir(e)memiş, iki ay kaldıktan sonra yine Karaağaç’a gitmek suretiyle göçünü sürdürmüştür. Beşiktaş Sahil Sarayı’ndan bu şekilde Karaağaç’a gitmesinin sebebi bilinmese de bir göç mevsimini iki ayrı mekânda geçirdiği tek seferin yalnız bu yılda olduğu görülmektedir. Diğer yandan Topkapı Yalısı, III. Mustafa’nın göç ile gittiği Karaağaç dışındaki bir diğer mekân olmuştur. Nitekim Padişah, son göç mevsimini Topkapı Sarayı’na yakın bir yerde, Sarayburnu’nda bulunan bu kasırda geçirmeyi tercih etmiş ve 1768 yılındaki bu göçünden sonra herhangi bir göç gerçekleştirmemiştir.

III. Mustafa’nın göç ile bir yere nakl-i hümayunda bulunduğu hallerde vakit olarak seher vaktini seçtiği görülmektedir. Bu tercihi ister göç ile Topkapı Sarayı’ndan bir mekâna giderken olsun isterse de göç ile bulunduğu yerden Topkapı Sarayı’na döndüğünde olsun değişmemektedir.553 _{Öyle ki nakl-i hümayunlar Cuma günlerine denk}

geldiği zamanlarda III. Mustafa’nın, Cuma namazını gideceği mekânda kıldığı, dolayısıyla Cuma vaktinden önce gideceği mahale vardığı görülmektedir.554

Göç günlerinde dikkati çeken bir diğer nokta da III. Mustafa’nın naklin gerçekleştirildiği gün gidilen mekândan biraz uzaklaşarak dinlenmek istemesidir. Nitekim Ruzname kayıtlarında göç günlerinde kullanılan ortak kavramlardan birisi; durmak, dinlenmek, istirahat etmek anlamındaki “âram” ifadesidir. Buna göre III. Mustafa, nakl-i hümayunda bulunduğu günlerde varacağı yere ulaştıktan sonra biniş ile

553 _{Irmak, III. Mustafa Ruznâmesi, s. 23, 30, 47-48, 52, 54, 64-65, 71, 79, 84, 110, 123.}

554 _{26 Rebiülevvel 1181 Cuma günü (22 Ağustos 1767) Karaağaç’tan Topkapı Sarayı’na nakil yapılmıştır.} III. Mustafa, Cuma gününe isabet eden söz konusu bu günde Cuma namazını Ayasofya Camii’nde kılmıştır. TS.MA.d 2412.0046.003. 2 Haziran 1763’te (20 Zilkade 1176) ise Sultan III. Mustafa göç için yine seher vakti yola çıkmış ve yukarıda da ifade edildiği gibi sabah namazını Valide Camii’nde eda ettikten yola devam etmiştir. Sonrasında Eyüp’deki Saliha Sultan Yalısı’na geçerek burada dinlenmiş olduğu halde, Karaağaç’a vardığı sırada saat henüz 11 idi. Irmak, III. Mustafa Ruznâmesi, s. 110. Dolayısıyla bu gibi arada bir mekâna uğramadan Karaağaç’a direk olarak gidip geldiği zamanlarda varacağı yere daha erken bir vakitte ulaşıyor olması kuvvetle muhtemeldir.

112 çevredeki bir köşk veya kasra gitmekte ve burada dinlenmektedir.555 _{Bu şekilde onun hem}

yol yorgunluğunu gidermek istediği hem de bu sırada göçülen mekânda yerleşimin tamamlanmaya çalışıldığı anlaşılmaktadır.

III. Mustafa, göç mekanlarına gidiş ve dönüşlerinde genellikle deniz yolunu kullanmaya özen göstermiştir. Ek-1’deki tabloda da gösterildiği gibi O’nun filika, sandal ve saltanat kayığı görevlilerine verdiği ihsanlar, güzergâh üzerinde kara yolu yanında deniz yolunu tercihte de oldukça aktif olduğuna işaret etmektedir. Bununla beraber III. Mustafa’nın göç ile 2 Haziran 1763’te (20 Zilkade 1176) Karaağaç’a gidişi, 17 Eylül 1763’te (9 Rebiülevvel 1177) Topkapı Sarayı’na dönüşü, 16 Haziran 1767’de (18 Muharrem 1181) Karaağaç’a gidişi ve 7 Temmuz 1768’de (21 Safer 1181) Topkapı Kasrı’na gidişleri sırasında deniz yolunu kullandığına dair bir kayıt mevcut değildir.556

III. Mustafa’nın bu nakiller sırasında sandal veya filika görevlilerine herhangi bir ihsanda bulunmaması, yapılan göçün kuvvetle muhtemel kara yoluyla yapıldığına işarettir.

III. Mustafa yazlık göçlerine hanedanını da dahil etmek konusunda oldukça istekli görünmektedir. Göç sırasında onun mûtad üzere hanedanına ve harem çalışanlarına verdiği göç bahşişi, yapılan göçe kimlerin katıldığı konusunda da önemli bilgiler vermektedir. Buna göre 1758 yılında Karaağaç’a gidiş ve dönüşlerde ve 1759 yılında Karaağaç’a giderken verdiği göç bahşişleri defterlerde ayrıntılı bir şekilde yazılmış ve bunlardan kadınları yanında şehzadeler ile bazı harem çalışanlarını da beraberinde göçe götürdüğü anlaşılmaktadır. Ayrıca bu yıllarda göç bahşişi verdiği harem çalışanları arasında Dâye Kadın’ın da bulunduğu görülmektedir. Bahşişin ayrıntılı şekilde yazıldığı sonraki yıllarda ise Dâye Kadın’ın ismi mevcut değildir. Öte yandan sonraki yıllarda Harem-i Hümayun’a verilen göç bahşişinin ayrıntılı yazımı; 1 Haziran 1763’te (19

555 _{30 Eylül 1758’de (27 Muharrem 1172) göç ile Karaağaç’tan Topkapı Sarayı’na dönüş işin seher vakti} yola çıkmış ve Saray’a vardıktan sonra Soğuk Çeşme Kasrı’na giderek burada ikindiye kadar dinlenmiştir. Irmak, III. Mustafa Ruznâmesi, s. 30. Beşiktaş’a 27 Haziran 1759’da (2 Zilkade 1172) göç ile gittiği gün de yine seher vakti yola çıkmış ve Beşiktaş’a vardıktan sonra biniş ile Tepebaşı’na giderek burada ikindi vaktine dek dinlenmiştir. Irmak, III. Mustafa Ruznâmesi, s. 48. Beşiktaş’taki göçüne Karaağaç’ta devam etmek için 31 Ağustos 1759’da (7 Muharrem 1173) göç ile gittiğinde de Sadabad’a biniş gerçekleştirerek burada dinlendiği görülmektedir. Irmak, III. Mustafa Ruznâmesi, s. 52. Benzer şekillerde 3 Haziran 1760’da (18 Şevval 1173) ve 7 Haziran 1761’de (4 Zilkade 1761) Karaağaç’a göç ile gittiği günlerde Bahariye’ye biniş gerçekleştirerek burada dinlenmiştir. Irmak, III. Mustafa Ruznâmesi, s. 64-65, 79. III. Mustafa’nın 17 Eylül 1763’te (9 Rebiülevvel 1177) Topkapı Sarayı’na göç ile döndüğü günde de Soğuk Çeşme Kasrı’na öğle namazı sonrasında giderek kahve içtiği görülmektedir. Irmak, III. Mustafa Ruznâmesi, s. 123. Göç günlerindeki bu gibi faaliyetleri onun yolculuk sonrası dinlenmek istediğini göstermektedir.

556 _{Bunların yanında III. Mustafa’nın 27-28 Haziran 1759 tarihli (2-3 Zilkade 1172) Beşiktaş Sahil} Sarayı’na gidişi sırasında deniz yolunu kullanıp kullanmadığını bilemiyoruz. Zira söz konusu ayın Ceyb-i Hümayun defterinde bu göçe dair kayıtların olması muhtemel sayfanın görüntü kaydı mevcut değildir.

113 Zilkade 1176) Karaağaç’a giderken, 23 Haziran 1765 tarihinde (4 Muharrem 1179) Karaağaç’a gidiş ve 25 Ağustos 1765’te (8 Rebiülevvel 1179) dönüşte, 16 Haziran 1767’de (18 Muharrem 1181) Karaağaç’a gidişte ve 22 Ağustos 1767’de (26 Rebiülevvel 1181) dönüşte ve 7 Temmuz 1768 tarihinde (21 Safer 1182) Topkapı Kasrı’na gidildiği sıradaki kayıtlarda vardır. Harem-i Hümayun’a mûtad üzere verilen bahşişlerinin ayrıntılı yazıldığı yani kimlere ve hangi görevlilere ne miktarda bahşişin verildiğinin belirtildiği bu göç kayıtlarında dikkati çeken diğer bir husus da III. Mustafa’nın Topkapı Kasrı’na yaptığı son göçüne şehzadeleri götürmemiş olmasıdır. Zira belirttiğimiz bu tarihlerdeki tüm ayrıntılı göç bahşişlerinde, şehzadelere de ayrı ayrı ücretlerin verildiği kayıtlıyken 7 Temmuz 1768’de Topkapı Kasrı’na gidildiği sırada bahşiş verilenler arasında şehzadelerin isimleri bulunmamaktadır.

Harem-i Hümayun’da görevli olanlardan Dâye Kadın haricindekilerin göçe götürülmesinde ise önemli bir istikrar olduğu ortadadır. Bu durum XVIII. yüzyılda Osmanlı padişahlarının göçlerinde yerleşik bir sistemin varlığını gösterir niteliktedir. Nitekim şehzadeler ve kadınlar dışında Kethüda Kadın, Hazinedar Usta, İkinci Hazinedar, Çaşnigir Usta, Kilerci Usta, İbrikdar Usta, Câmeşûy Usta, Berber Usta, Kahveci Usta ve Horandegân’a verilen göç bahşişleri onların göç kafilelerinin asli birer unsuru olduğunu göstermektedir.

Nihayetinde III. Mustafa’nın icra ettiği göçlerin Osmanlı padişahlarının XVIII. yüzyılda yaz aylarındaki mekân değiştirmelerinde önemli bir örnek olduğu ortadadır. Nitekim onun, 1768 yılında başlayan Osmanlı-Rus savaşına kadar bazı aralıklar dışında yaz aylarını göçte geçirdiği görülmektedir. Diğer yandan göç ile gittiği mekânlar noktasında da önemli bir istikrar içinde olduğu anlaşılır. Zira sekiz ayrı yılda gerçekleştirdiği yazlık göçlerinin yedisinde Karaağaç’ı tercih etmiştir. Karaağaç dışında göç için gittiği mekanlar ise Beşiktaş Sahil Sarayı ve Topkapı Kasrı olmuştur. Ancak 1759 yılında Beşiktaş’a gittiğinde tüm göç mevsimini burada geçirmek yerine iki ay kaldıktan sonra göçün devamını yine Karaağaç’a gitmek suretiyle burada geçirmiştir. Bu noktada XVIII. yüzyıl Osmanlı padişahlarınca tercih edilen bir mahal olduğu bilinen Beşiktaş’ın III. Mustafa tarafından pek fazla ilgi görmemesinin sebepleri ise şimdilik tam olarak bilinememektedir. Gerçekleştirdiği son göç ise 1768 yılındadır ve bu yıl Topkapı Sarayı’na oldukça yakın bir konumda yer alan Sarayburnu’ndaki Topkapı Kasrı’nda gitmiştir. III. Mustafa’nın göçlerini yalnız geçirmek yerine hanedanını da yanına almayı

114 tercih ettiği ve hemen hemen tüm göçlerine kadınlarını ve şehzadeleri götürdüğü anlaşılmaktadır. Öte yandan O’nun göç ile gittiği mekanlar, sonrasındaki çeşitli aktiviteleri icra ettiği mahallerin belirlenmesinde de en temel etmen olmuştur. Özellikle Cuma selamlıkları için gittiği camiler ve biniş yaptığı mahaller onun daha çok göç için seçtiği yazlık ikametgâh mekânına yakınlığına göre belirlendiği anlaşılmaktadır.

115