GÜNLÜK HAYAT
2.5. CUMA SELÂMLIKLAR
2.5.4. Cuma Selâmlığının Vesile Olduğu Durumlar
Huzur derslerine ve tefsir-i şerif kıraatine olan ilgisini bildiğimiz III. Mustafa, Cuma selâmlıklarında camide Kur’an-ı Kerim tilâvet eden kişilere de zaman zaman ihsanlarda bulunurdu. Bu durumun O’nun halkla olan münasebetlerini daha da arttırdığı düşünülebilir. Nitekim 6 Ocak 1758’de (25 Rebiülahir 1171) Ayasofya Camii’nde şeyhi dinlediği gibi “tilavet-i Kur’an-ı azimü’ş-şan eden âmâ Seyyid”e ihsanda bulunmuştu.838 Benzer şekilde 19 Ocak 1759’da (19 Cemaziyelevvel 1172) Nur-ı Osmaniye Camii’nde “Kur’ân kırâ’at eden bir suhteye altun ihsân” ettiği kayıtlıdır.839
III. Mustafa, Cuma namazları sırasında Kur’an-ı Kerim kıraat edenler dışında namaz öncesinde vaaz eden şeyh ve vâiz efendileri de dinleyerek onlara çeşitli ihsanlarda bulunurdu. Nitekim O, 2 Aralık 1757’de (20 Rebiülevvel 1171) Cuma selâmlığı için Ayasofya Camii’ne gittiğinde, Ayasofya Şeyhi Efendi’nin vaazını dinlemiş ve bitiminde
832 TS.MA.d 2402.0049.005. 833 TS.MA.d 2402.0052.003. 834 TS.MA.d 2402.0055.003.
835 TS.MA.d 2402.0056.003; TS.MA.d 2402.0056.004. 836 TS.MA.d 2403.0052.003.
837 Bu eşyaların “şâlî sof kaftan, çuka cübbe, entari, sof çakşır, şâlî sof biniş, kuşak, kavuk, mest papuç,
yastık maa yorgan” olduğu, ayrıca “an-nakd 20 kuruş” verildiği görülür. TS.MA.d 2404.0016.002-4.
838 15 adet zer-i mahbub nısfiyesi ihsanda bulunmuştur. TS.MA.d 2402.0050.004. Bu ihsan III. Mustafa Ruznamesinde “Kur’an kıraat eden bir sabiye altun ihsân” şeklinde kaydedilmiştir. Irmak, III. Mustafa
Ruznâmesi, s. 10; Görür, “Sultan III. Mustafa’nın…”, s. 152.
174 Şeyh Efendi’ye ve sair cami hademesine ihsanlarda bulunmuştur.840 Yine 3 Şubat
1760’da (15 Cemaziyelahir 1173) Cuma selâmlığı için Mahmud Paşa Camii’ne gittiğinde Şeyh Efendi’ye 10 adet841, 11 Mayıs 1764’te (10 Zilkade 1177) Ayasofya Camii’ne
gittiğinde ise Vâiz Şeyh Efendi’ye 15 adet zer-i mahbub-ı tam842 vermişti. 29 Nisan
1758’de (20 Şaban 1171) Şehzade Camii’ne gittiğinde ise vaaz eden cami şeyhine 40 adet zer-i mahbub altını ihsanda bulunmuştu. Bunun tesirli bir vaaz olduğu, verilen ihsanın miktarı yanında “vaaz muvacehesinde İslam ile müşerref olan” bir kişinin kaydedilmesinden de anlaşılmaktadır. Zira III. Mustafa bu mühtediye de 100 kuruş ihsanda bulunmuştu.843 Ayrıca ilk çocuğu Hibetullah Sultan’ın vefat ettiği gün (1
Temmuz 1762 / 9 Zilhicce 1175) Cuma namazı için gittiği Ayasofya Camii’ne gittiğinde, Şeyh Efendi’ye 40 adet zer-i mahbub-ı tam ihsan etmişti.844 Diğer taraftan bu tür ihsanlar
her zaman olmaz, III. Mustafa’nın yalnızca “şeyhi istimâ” ettiği de görülürdü.845
Sultan III. Mustafa, başta Cuma Selâmlığı olmak üzere çeşitli vesilelerle gittiği camilerin eksikliklerini tamamlamaya da gayret göstermiştir. Nitekim göç ile Karaağaç’ta bulunduğu bir dönemde, 13 Ekim 1759’da (20 Safer 1173) Cuma selâmlığı için civardaki Gül Camii’ne gittiğinde camide ciltleri eskiyen üç büyük Mushaf-ı Şerifin ciltlerinin yaptırılmasını ve rahlelerine bakım yapılmasını emretmiştir.846 Ayrıca III. Mustafa’nın
sultan mahfili847 olmayan camilere mahfil yapılmak üzere ihsanda bulunduğu da görülür. Nitekim 2 Ağustos 1760’da (19 Zilhicce 1173) Cuma namazı için Azap Kapısı’nda bulunan Sokullu Mehmed Paşa Camii’ne gitmiş ve birkaç gün sonra Sokullu Mehmed Paşa Camii mütevellisi İbrahim Hanzade Bey’e bir mahfil yapılması emredilmişti. Bu
840 Seyyid Mehmed Hâkim Efendi, Hâkim Tarihi, s. 515. Dönemin ruznâmesi ve Rebiülevvel ayı Ceyb-i Hümayun defterlerinde III. Mustafa’nın 2 Aralık’ta (20 Rebiülevvel) Eyüp Sultan Camii’ne gittiği kayıtlıdır. Ceyb-i Hümayun defterleri ve ruznâmede III. Mustafa’nın Ayasofya’ya gittiği yakın tarihler 25 Kasım (13 Rebiülevvel) ve 23 Aralık (11 Rebiülahir) olarak kayıtlıdır. TS.MA.d 2402.0049.004-5; TS.MA.d 2402.0050.003; Irmak, III. Mustafa Ruznâmesi, s. 6, 9. Şu durumda Hâkim Efendi’nin söz konusu Cuma selâmlığının tarihi karıştırdığını söyleyebiliriz.
841 TS.MA.d 2404.0010.002. 842 TS.MA.d 2408.0017.002. 843 TS.MA.d 2402.0054.003. 844 TS.MA.d 2406.0031.003.
845 Irmak, III. Mustafa Ruznâmesi, s. 9, 10, 34, 38, 54, 55.
846 Bu amaçla üç Mushaf’ın da ciltleri yenilendiği gibi rahleleri çuka ile tecdid edilmiştir. TS.MA.d 2404.0006.004.
847 Hz. Ömer’in camide şehit edilmesi sonrası halife ve hükümdarların güvenliklerinin sağlanmasına yönelik kurulan maksûre veya mahfillerin İslam dünyasında ve Osmanlı Devleti’ndeki durumuyla ile ilgili bkz. M. Baha Tanman, “Mahfil”, DİA, C. 27, Ankara 2003, s. 331-333.
175 maksatla da cami mütevellisine “müceddeden bina buyurulan mahfil-i şerif masarifi olmak üzere” 763 kuruş verilmişti.848
III. Mustafa, yaptırdığı Laleli ve Fatih camilerine ilk ziyaretlerini de Cuma selâmlıkları yoluyla yapmıştır. Nitekim 8 Eylül 1760’da (27 Muharrem 1174) inşasına başlanılan Laleli Camii’nde849 kılınan ilk namaz, 4 Mart 1764’de (1 Ramazan 1177) pazar
günü Sadrazam Köse Bahir Mustafa Paşa, Şeyhülislam Dürrizade Mustafa Efendi ve Yeniçeri Ağası’nın katılımıyla gerçekleştirilen sabah namazıydı. III. Mustafa, Laleli Camii’ne ilk ziyaretini işte bu açılış sonrasındaki ilk Cuma selâmlığında (9 Mart 1764 / 6 Ramazan 1177) gerçekleştirdi. Vezirler, ulema, hâcegân-ı divan, dergâh-ı âlî kapıcıları ve gedikli zu’amâ eşliğinde saraydan alay ile çıkan III. Mustafa, bânîsi olduğu Laleli Camii’nde Cuma namazını kıldıktan sonra Sadrazam Paşa ve Şeyhülislam Efendi ile erkân-ı devlete, bina emini Yusuf Efendi’ye samur kürkler, ulema ve şeyhlere de samur ve sincâb kürkler giydirdi;850 fakat Laleli’de kıldığı bu ilk namazdan yalnızca on gün sonra III. Mustafa, kızı Mihrimah Sultan’ı kaybetti. Mihrimah Sultan caminin türbesine defnedilmiştir.851
848 TS.MA.d 2404.0016. Azapkapı Camii de denilen Sokullu Mehmed Paşa Camii ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz: Semavi Eyice, “Azapkapı Camii”, DİA, C. 4, İstanbul 1991, s. 309-310.
849 Seyyid Mehmed Hâkim Efendi, Hâkim Tarihi, s. 1100; Şemdanizade, Mür’i’t-Tevârih, C. II-A, s. 63; A.AMD. 13/42. Bu belgenin künyesindeki 1173 tarihinin hatalı olduğu anlaşılmaktadır; çünkü belgede caminin “Muharremü’l-haramın yirmi yedinci isneyn günü” irade-i hümayun buyurulduğu ifade edilmiştir. Pazartesi’ye karşılık gelen isneyn günü, 1173 yılında perşembeye gelmekteyken 1174’te pazartesi olarak yerini bulur.
850 Hasan Muradî, Sadrazam Şeyhülislam Efendi tarafından yapılan ilk açılışın 4 Mart 1764 (1 Ramazan 1177) Pazar günü olduğunu, III. Mustafa’nın gidişinin de 9 Mart 1764 (6 Ramazan 1177) Cuma günü olduğunu belirtir. Muradî, Bir Kâtibin…, s. 126. Hâkim Efendi ise Sadrazam, Şeyhülislam, Yeniçeri Ağası tarafından kılınan sabah namazı için 5 Mart 1764 (2 Ramazan 1177) Pazar günü tarihi verirken, III. Mustafa’nın Cuma namazı için Muradî ile aynı şekilde 9 Mart (6 Ramazan) tarihini verir. Seyyid Mehmed Hâkim Efendi, Hâkim Tarihi, s. 1100-1101. Şemdanizade ise “câmi’-i mu’allâ-i cevzâ-nitak ve ma’bed-i
musallâ-i çarhı-revâk, medrese-i müzekkâ ve imâret-i müstevfâ ve selsebîl-i bî-hemtâ ve çeşme-i zülâl-efşâ ve şadırvan-ı bi-rîyâ” olarak nitelediği külliyenin açılışını Ramazan’ın ikinci günü olarak verir; ancak o
günün Cuma’ya denk geldiğini ifade eder. Ona göre bugünde Sadrazam, Şeyhülislam ve Yeniçeri Ağası camide sabah namazını eda etmişlerdir. Ertesi hafta Cuma günü ise Sultan III. Mustafa’nın “debdebe-i
saltanat ile” camiye geldiğini ve Cuma namazını bu günde yani 12 Mart 1764’te (9 Ramazan 1177) eda
ettiğini belirtir. Şemdanizade, Mür’i’t-Tevârih, C. II-A, s. 63-64. Ramazan ayı Ceyb-i Hümayun defterlerinde Cuma namazları ile alakalı bir ihsan olmadığı için yapılan bu ziyarete dair herhangi bir kayıt yoktur. Ancak bir önceki ayın son Cuma namazının 29 Şaban olması sebebiyle Muradî ve Hâkim Efendi’nin verdiği tarihlerin daha doğru olduğu anlaşılır.
851 Seyyid Mehmed Hâkim Efendi, Hâkim Tarihi, s. 1102. Şemdanizade, Mür’i’t-Tevârih, C. II-A, s. 65. Mihrimah Sultan’ın vefatı sebebiyle, tasadduk olarak 250 Kuruş, ud, anber, dülbend, yeşil sandal, Sakızkârî futa ve havlu abdest makramesi harc-ı hassadan karşılanmıştır. TS.MA.d 2408.0015.006.
176 1766 depreminde yıkılan Fatih Camii, III. Mustafa tarafından yeniden inşa ettirildi ve III. Mustafa, inşası tamamlanan Fatih Camii’ni 25 Nisan 1771’de (10 Muharrem 1185) gerçekleştirdiği Cuma selâmlığıyla ziyaret etmişti.852