İSTEĞE BAĞLI SİGORTALILIK İLİŞKİSİ(m. 50-52)

Kural olarak, 5510 sayılı tabi bir işte ve statüde çalışmaya başlayan kişi zorunlu olarak sigortalı olur ve zorunlu sigortalılıkla ilgili hak ve yükümlülüklerinden vazgeçemez. İsteğe bağlı sigortalılık ise sigorta hukuku açısından İSTİSNAİ nitelikte bir uygulamadır ve zorunlu sigortalılık uygulamasının ortaya çıkarabileceği boşlukları ve eksiklikleri gidermek ve sigortalının mağduriyetini önlemek amacı ile düzenlenmiştir. Ancak, 5510 sayılı Kanun, isteğe bağlı sigortalılık uygulamasına iki sebeple önceki mevzuattan daha kapsamlı şekilde yer vermiştir. Bu sebeplerden ilki, zorunlu sigortalılık kapsamında olan bazı çalışan gruplarının

gelir seviyelerinin düşüklüğü sebebi ile zorunlu sigortalılık dışında kalması, diğeri ise esnek çalışma ve kayıt dışı çalışma dolayısıyla ortaya çıkan kaçakları önleme endişesi ile kapsamın genişletilmesidir. Ancak bu sayılan sebepler isteğe bağlı sigortalılığın kayıtdışılığı teşvik edici yönlerini de beraberinde getirebilecektir.

5510 sayılı Kanun, isteğe bağlı sigortalılık ilişkisi bakımından yalnızca kapsamı genişletmekle kalmamış, önemli değişiklikler de getirmiştir. Nitekim, sigorta hukukumuzun temel ilkelerinden birini oluşturan "zorunlu sigortalılık ile isteğe bağlı sigortalılık ilişkisi aynı anda gerçekleşmez" ilkesi terkedilmiş ve bazı durumlarda iki sigortalılığın aynı anda gerçekleşmesine imkan verilmiştir. Buna göre, zorunlu sigortalılık kapsamındaki çalışma gün sayıları ay için 30, yıl için de 360 günden az olan sigortalılar da isteğe bağlı sigortalı olabileceklerdir.

Öte yandan, 5510 sayılı Kanun, 506 sayılı Kanunda yer alan isteğe bağlı sigortalılık ilişkilerinden biri olan topluluk sigortasını ortadan kaldırarak yalnızca bireysel sigortalılık ilişkisine yer vermiştir.

4.2.1.HUKUKİ DAYANAĞI VE AMACI

İsteğe bağlı sigortalılık, 5510 sayılı Kanunun 50, 51 ve 52. maddelerinde yer alan hükümlerle düzenlenmiştir. Kanun, isteğe bağlı sigortayı, "kişilerin isteğe bağlı olarak prim ödemek suretiyle uzun vadeli sigorta kollarına ve genel sağlık sigortasına tabi olmalarını sağlayan sigorta" (m. 50), olarak tarif etmiştir. Bu düzenlemeye göre isteğe bağlı sigortalılar, daha önce olduğu gibi uzun vadeli sigorta kollarının (malullük, yaşlılık ve ölüm) yanı sıra yenilik olarak genel sağlık sigortası bakımından da kapsama alınmışlardır. 5510 sayılı Kanunun isteğe bağlı sigortalılıkla ilgili en önemli yeniliği, isteğe bağlı sigortalılık ilişkisini Kanunun 4/1-b kapsamındakilerin sigortalılık ilişkisi ile aynı şekilde değerlendirmesidir (m. 5l/son). Buna göre isteğe bağlı sigortalılık zorunlu sigortalılığın alternatifi veya karşı şekli değil, onun tamamlayıcısı ve eksikliklerini giderici bir sigortalılık ilişkisi olarak düzenlenmiştir.

5510 sayılı Kanun bakımından isteğe bağlı sigortalılık ilişkisi kapsamında geçirilen süreler malullük, yaşlılık ve ölüm sigortalan ile genel sağlık sigortası bakımından zorunlu sigortalılık ilişkisi ile sağlanan haklar ve yükümlülükler bakımından aynı sonuçları doğurur (m. 51/son). Bu bakımdan iki sigortalılık ilişkisi arasında bir farklılık yoktur.

4.2.2.ŞARTLARI

5510 sayılı Kanun, isteğe bağlı sigortalılığın şartlarını, Türkiye'de ikamet edenler ile Türkiye'de ikamet etmekte iken sosyal güvenlik sözleşmesi imzalanmamış ülkelerdeki Türk vatandaşları için aşağıdaki şekilde belirlemiştir (5510, m. 50 ve SSİY, m. 91);

• 5510 sayılı Kanuna tabi olarak zorunlu sigortalı olarak çalışmamak, (m. 50/a)

• Zorunlu sigortalı olarak çalışmakla birlikte ay içinde 30 günden az çalışmak veya tam gün çalışmamak (m. 50/a)

• Kendi sigortalılığı nedeniyle aylık bağlanmamış olmak (m. 50/b),

• 18 yaşını doldurmuş bulunmak (m. 50/c),

• İsteğe bağlı sigorta talep dilekçesiyle Kuruma başvurmak (m. 50/d),

Bu hükümlere göre, daha önce zorunlu sigortalılık ilişkisi kurulanlar ile zorunlu sigortalılık ilişkisi devam etmekle birlikte çalışmaları ay içinde 30 günden eksik olanlara ve günlük çalışma süreleri eksik olanların (kısa süreli çalışanlar) yanı sıra Türkiye'de ikamet etmekte iken ikili sosyal güvenlik sözleşmesi olmayan ülkelerde yaşayan Türk vatandaşlarına isteğe bağlı sigortalılığa başvuru imkânı getirilmiştir. Öte yandan, kısmen sigortalı sayılanlar kısmında belirtildiği gibi ülkemiz ile uluslar arası sosyal güvenlik sözleşmesi imzalanmamış ülkelerde iş üstlenen Türk işverenlerinin (müteahhit) yurt dışındaki işyerlerinde çalıştırılmak üzere götürülen Türk işçileri Türkiye'de ikamet şartına bağlı olmaksızın isteğe bağlı sigortalı olabileceklerdir (5510, m. 5/g). Kişinin isteğe bağlı sigortalı olabilmesi için, Kurumca hazırlanan matbu formları doldurarak yazılı olarak Kuruma başvurması ve irade beyanında bulunması gerekmektedir.

4.2.3.BAŞLANGICI, ZORUNLU SİGORTALILIK İLE ÇAKIŞMASI, SONA ERMESİ, YENİDEN BAŞLAMASI ve DEĞERLENDİRİLMESİ

5510 sayılı Kanuna göre isteğe bağlı sigortalılık ilişkisi, "sigortalının müracaatının Kurum kayıtlarına intikal ettiği tarihi takip eden günden itibaren başlar" (m. 51). Diğer durumlarda olduğu gibi, isteğe bağlı sigortalılıkta da adi posta veya kargo ile veya Kuruma doğrudan yapılan başvuru ve bildirimlerde, başvuru veya bildirimin Kurumun gelen evrak kayıtlarına intikal tarihi; taahhütlü, iadeli taahhütlü veya acele posta servisi yolu ile yapılan başvuru ve bildirimlerde ise başvuru veya bildirimin postaya verildiği tarih; başvuru veya bildirim tarihi olarak kabul edilir (SSİY, m. 124).

Yeni düzenleme zorunlu sigortalılık ilişkisi ile isteğe bağlı sigortalılık ilişkisinin aynı

anda gerçekleşmesine imkân vermekle birlikte eğer iki sigortalılık ilişkisi bakımından bir çakışma söz konusu ise, yani 4. madde kapsamında zorunlu sigortalılık ilişkisi bulunan bir kişi aynı zamanda isteğe bağlı sigortalı olursa ve prim ödenen süreler bakımından bir çakışma söz konusu olur ise, bu durumda isteğe bağlı sigortalılık kapsamında ödenen primler iptal edilerek sigortalıya geri ödenecektir. Bu hükme göre, isteğe bağlı sigortalı olan bir kişi zorunlu sigortalı sayılmasını gerektiren bir statüde çalışmaya başlarsa zorunlu sigortalılık ilişkisi geçerli olacaktır. Öte yandan, ay içinde 30 günden az zorunlu sigortalılık ilişkisi bulunanlar, eksik günlerini borçlanarak 30 güne tamamlayabilecekler, ancak hiçbir şekilde bu süre ay için 30 günü aşmayacaktır. 6111 sayılı Kanunla yapılan değişiklikle, sigortalının borçlandığı süreler 4/1-a kapsamında sigortalılıkta geçen süre olarak değerlendirilecektir. Herhangi bir sebeple isteğe bağlı sigortalı sayılanlardan fazla prim alınması söz konusu olmuş ise, talep etmeleri halinde fazladan alman tutar sigortalıya iade edilir veya ileride doğacak borçlarına mahsup edilir (SSİY, m. 93).

5510 sayılı Kanun, 5. madde kapsamında kısmi sigortalılık ilişkisi bulunan bazı sigortalılar için aynı zamanda isteğe bağlı sigortalılık ilişkisine de imkân vermiştir. Buna göre, 5/a kapsamındaki hükümlü ve tutuklular, 5/b kapsamındaki çıraklar ve meslek eğitimi gören öğrenciler ile zorunlu staj yapan öğrenciler ve nihayet 5/e kapsamındaki Türkiye İş Kurumu tarafından düzenlenen meslek edindirme eğitimine katılan kursiyerler aynı zamanda isteğe bağlı sigortalı olabilirler (SSİY, m. 93).

Kanun isteğe bağlı sigortalılık ilişkisinin sona ermesi ile ilgili halleri şu aşağıdaki şekilde sıralamıştır (m. 51): Buna göre isteğe bağlı sigortalılık ilişkisi;

• İsteğe bağlı sigortalılığını sona erdirme talebinde bulunanların (yazılı başvuru), primi ödenmiş son günü takip eden günden (m. 51/a),

• Kurumdan aylık bağlanması talebinde bulunanların, aylığa hak kazanmış olmaları şartı ile talep tarihinden (m. 5l/b),

• İkametin yurt dışına taşınması halinde bu tarihten, (S SİY, m. 95),

• Ölen sigortalının ölüm tarihinden (m. 51/c),

itibaren sona erer. Sigortalının ölümü halinde ise isteğe bağlı sigortalılık ilişkisinin sona ermesi (SSİY, m.95):

• Prim borcu bulunmuyorsa ölüm tarihinden,

• Prim borcu var ise hak sahiplerince Kanunun 52. maddesi hükümleri saklı kalmak şartıyla 12 ay içinde ödenmesi halinde ölüm tarihinden,

• Prim borcunun 12 ay içinde ödenmemesi veya hak sahiplerinin prim borcunu ödemeksizin aylık talebinde bulunmaları halinde en son primi ödenmiş ayın sonundan,

• 5510 sayılı Kanuna göre 4/1-a, ve 4/1-c kapsamında zorunlu sigortalılık ilişkisini gerektiren bir işte çalışmaya başladığı tarihten bir gün önce, 4/1-b kapsamındaki sigortalılar için ise çalışmaya başladığı tarihten

itibaren isteğe bağlı sigortalılık ilişkisi sona erer.

İsteğe bağlı sigortalılık ilişkisinin sona ermesi halinde yeniden başlaması için ilk başvuruda olduğu gibi Kuruma yeniden yazılı başvuru şartı vardır. Ancak bu başvuru şartı ay içinde 30 günden az çalışanlar ile kısmi çalışanlar için söz konusu değildir (SSİY, m. 95).

İsteğe bağlı sigorta primi ödenmiş süreler, malullük, vazife malullüğü, yaşlılık ve ölüm sigortaları ile genel sağlık sigortası hükümlerinin uygulamasında dikkate alınır ve bu süreler 4/1-b bendi kapsamında sigortalılık süresi olarak kabul edilir. Daha önce de belirtildiği gibi, 30 günden eksik çalışanlar ve yurtdışında iş alan Türk işverenlerin yanında çalışanların isteğe bağlı sigortalılıkla ilgili süreleri 4/1-a kapsamında sigortalılık süresi olarak değerlendirilir (SSİY, m.

96).

4.2.4.PRİMLERİ VE ÖDENMESİ

İsteğe bağlı sigortalılık ilişkisinin primleri ve ödenmesi ile ilgili esaslar Kanunun 52.

maddesinde ayrıntılı şekilde düzenlenmiştir. Buna göre:

• İsteğe bağlı sigortalılar 82. madde kapsamında prime esas kazançların alt ve üst sınırı arasında sigortalı tarafından belirlenen günlük kazanç ve prim ödeme gün sayısı üzerinden ödenecektir.

• Prim oranı %20 si malullük, yaşlılık ve ölüm, %12 si genel sağlık sigortası primi olmak üzere toplam %32 olarak ödenecektir.

• İsteğe bağlı sigortalı olan kişi bakmakla yükümlü olunan kişi olsa bile 60. madde kapsamında genel sağlık sigortalısı sayılacağı için %12 genel sağlık sigortası primini ödeyecektir.

• Ait olduğu aydan itibaren, en geç 12 ay içinde 89. madde uyarınca hesaplanacak gecikme cezası ile birlikte ödenmeyen süreler sigortalılık süresinden sayılmayacaktır.

12 aylık süreyi aşan dönemlerde yapılan ödemeler sigortalıya iade edilecek veya doğa-cak borçlarına mahsup edilecektir.

• İsteğe bağlı sigortalının aynı zamanda zorunlu sigortalılık ilişkisine bağlı olarak ortaya çıkan prim borcu var ise, isteğe bağlı sigortalılık için ödenen primler öncelikle zorunlu sigortalılık ilişkisinden doğan prim borçlarına mahsup edilecektir.

• İsteğe bağlı sigortalılık için ödenen primler kısa vadeli sigorta kollarının

uygulamalarında dikkate alınmaz (SSİY, m. 94).

• 30 günden az çalışanların isteğe bağlı sigortalılık primlerinin ödenmesinde eksik çalışmaya ilişkin belgelerin ibrazı istenir (SSİY, m. 94).

İsteğe bağlı sigortalılık primleri, ait olduğu ayı takip eden ayın son gününü geçmemek üzere Kurumca çıkarılacak tebliğde belirlenecek sürede ödenir (SSİY, m. 94).

Yukarıda belirtilen hususlar dışında isteğe bağlı sigortalıların primlerinin belirlenmesi, ödenmesi ve gecikme zamlarının hesaplanması ile ilgili hususlar bakımından, Kanunun bütün sigortalılara uygulanan genel hükümleri geçerli olacaktır.

4.3.SİGORTALILIK İLİŞKİSİ: BAŞLANGICI, BİLDİRİLMESİ VE SONA