Bütün Sigorta Kolları Bakımından Sigortalı Sayılanlar (m. 4)

5510 sayılı Kanun, ilk defa bu Kanunla tanımlanan ve bütün çalışanları bu tanım altında sigortalı olarak kapsama alan bir sigortalı tarifi yapmamış, daha doğrusu yapamamıştır. “Bütün çalışanlar sigortalıdır" şeklindeki bir ifade, sigortalılık ilişkisinin devamı bakımından bildiril-meleri, primlerinin ödenmesi, hakların ve yükümlülüklerin belirlenmesi safhalarında ortak hükümler belirlenerek sigortalılık ilişkisinin düzenlenmesini imkânsız hale getirmiştir. Bu sebeple yeni bir sigortalı tarifi yapmak yerine, 5510 sayılı Kanunun yürürlüğe girmesi ile yürürlükten kalkan 506,1479, 5434, 2925 ve 2926 sayılı Sosyal Sigorta Kanunlarınca sigortalı sayılanlar büyük ölçüde aynı tanımlarla ancak 4. maddenin farklı fıkralarında yeniden sınıflandırılarak sayılmışlardır. 5510 sayılı Kanunun dikkat çekici bir özelliği, sigortalıların tanımlanmasının, sigortalılık ilişkisinin düzenlendiği 4. maddedeki yerlerine göre tarif edilmeleridir. Nitekim, 5510 sayılı Kanun öncesi dönemde SSK'lı olarak bilinen ve Kanunun 4. Maddesinin birinci fıkrasının (a) bendinde sayılan sigortalılar 4/1-a'lı; 4.

Maddenin birinci fıkrasının (b) bendinde yer alan ve Bağ-Kur'lu olarak bilinen sigortalılar 4/1-b'li ve 4. Maddenin birinci fıkrasının (c) bendinde yer alan ve Emekli Sandığı mensubu olarak bilinenler de 4/1-c'li sigortalı olarak tanımlanmıştır. 5510 Sayılı Kanunun 4. maddesine göre kimlerin sigortalı sayılacağını aşağıdaki şekilde belirlemiştir.

4.1.2.1.1.Hizmet Akdi İle Bir veya Birden Fazla İşveren Tarafından Çalıştıranlar (m. 4/I-a)

Bu kapsamda sigortalı olanlar esasen daha önce 506 sayılı SSK kapsamında bulunan, sanayi ve hizmetler kesiminde bir hizmet sözleşmesine istinaden çalışan kişilerdir. Bu kişilerin sigortalılığı için hukuki şartları yürürlükten kalkan 506 sayılı Kanun uygulamasından hareketle;

• İş ilişkisinin hizmet sözleşmesine dayanması,

• Hizmet akdine tabi çalışmanın işverene ait işyerinde yerine getirilmesi,

• Sigortalı sayılmayanlar arasında bulunmaması,

olarak belirtmek yanlış olmayacaktır. Karşılıklı borç doğuran akitlerden biri olan hizmet akdi (iş sözleşmesi) hizmet görme borcu ile bu hizmetin karşılığını ödeme borcuna ilişkin karşılıklı borçları ihtiva etmektedir. Hizmet akdini, diğer tür akitlerden (istisna -eser- ve vekalet

akitleri) ayıran dört unsuru vardır. Bunlar, Hukuki bağlılık unsuru, zaman (süre) unsuru, hizmet unsuru ve ücret unsurlarından oluşmaktadır.

Sigortalı sayılmak için geçerli bir hizmet akdine tabi olarak çalışma esas olmakla birlikte, iş ilişkisi geçerli olmayan bir hizmet akdine göre kurulmuşsa, hizmet akdinin geçersizliği ispatlanıncaya kadar sigortalılık ilişkisi geçerlidir. Benzer şekilde, bir kimsenin çalıştırılması yasak olan bir işte çalıştırılması halinde de sigortalılık ilişkisi geçerlidir. Bu hükümler çalışanın korunması amacıyla konulmuştur ve sosyal hukukun özüne uygundur.

506 Sayılı Kanunda olduğu gibi 5510 sayılı Kanun bakımından da 4/I-a kapsamında sigortalı sayılmak için işin işverenin işyerinde yürütülmesi gerekir. İşverenin işini işverene ait işyerinde değil de kendi işyerlerinde, bürolarında veya evlerinde yapanlar sigortalı sayılmayacaklardır. Bu Kanun bakımında işyerinden ne anlaşılması gerektiği Kanunun 11.

maddesinde ayrıntılı olarak belirtilmiştir.

5510 sayılı Kanun, 506 sayılı Kanunda sigortalılığı özel olarak düzenlenen grupların 4/1-a k4/1-aps4/1-amınd4/1-a sigort4/1-alılık ilişkilerinin kurulm4/1-asın4/1-a imkân veren bir esneklikle düzenlenmiştir.

Buna göre, 4/1-a kapsamında sigortalı sayılanlara ilişkin hükümler, aşağıda sayılan çalışan grupları için de geçerli olacaklar, bir diğer ifade ile bu kişiler 5510 sayılı Kanunun takip eden hükümleri bakımından 4/1-a kapsamındaki sigortalılar gibi değerlendirileceklerdir. Bunlar (m.

4):

1. İşçi sendikaları ve konfederasyonları ile sendika şubelerinin başkanlıklarına ve yönetim kurullarına seçilenler.

2. Bir veya birden fazla işveren tarafından çalıştırılan ve Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından belirlenen Ek-l'de yer alan tabloda sayılan; film, tiyatro, sahne, gösteri, ses ve saz sanatçıları ile müzik, resim, heykel, dekoratif ve benzeri diğer uğraşları içine alan bütün güzel sanat kollarında çalışanlar ile düşünürler ve yazarlar.

3. Mütekabiliyet esasına dayalı olarak sosyal güvenlik sözleşmesi yapılmış ülkelerin uyruğunda olanlar hariç, yabancı uyruklu, uyruksuz, göçmenler ve sığınmacı kişiler ile uluslararası sosyal güvenlik sözleşmesi imzalanmış ülke sigortalılarından, sözleşmede belirlenen istisna hâlleri dışında çalışmalarını hizmet akdine tabi sürdürenler.

4. 2527 Sayılı Kanunla Türkiye'de çalışma hakkı tanınan Türk soylu yabancılar (Zorunlu olarak Bulgaristan'dan göçe tabi olanlar vb).

5. Büyükelçilik, konsolosluk mensuplarının özel hizmetlerinde çalıştırılanlardan gönderen devlette veya üçüncü bir devlette sigortalılıklarını belgeleyemeyenler ile Türkiye'de ikamet etmekte iken buralarda çalıştırılan Türk vatandaşları, (SSİY, m.9/l-ç).

6. 2/7/1941 tarihli ve 4081 sayılı Çiftçi Mallarının Korunması Hakkında Kanuna göre,

çiftçi malları koruma başkanlıkları veya meclisleri tarafından çalıştırılan koruma bekçileri.

7. 24/4/1930 tarihli ve 1593 sayılı Umumi Hıfzı-Sıhha Kanununda belirtilen umumi kadınlar.

8. Millî Eğitim Bakanlığı tarafından düzenlenen kurslarda usta öğretici olarak çalıştırılanlar, kamu idarelerinde ders ücreti karşılığı görev verilenler ile 14/7/1965 tarihli ve 657 sayılı Devlet Memurları Kanununun 4 üncü maddesinin (C) bendi kapsa-mında çalıştırılanlar,

9. Türkiye İş Kurumu tarafından düzenlenen Toplum Yararına Çalışma Programlarından yararlananlar,

10. 5510 sayılı Kanunun geçici 20. maddesi ile getirilen düzenlemeler çerçevesinde banka ve sigorta şirketlerinin sandıklarına tabi olarak sosyal güvenlikleri düzenlenenler, olarak sayılmışlardır. Yukarıda sayılan bu sayılan gruptakiler için 5510 sayılı Kanunun ilgili hükümleri, 4/1-a da tanımı yapılan sigortalılarla aynı şekilde uygulanacaktır.

4.1.2.1.2.Kendi Adına Bağımsız Çalışanlar (m. 4/I-b)

Bu grupta daha önce yürürlükten kaldırılan 1479 sayılı Bağ-Kur, kapsamında sigortalı olanlar yer almaktadır. Ancak, bağımsız çalışanların çalıştıkları sektöre bakılmaksızın tek bir kanun çatısı altında sosyal güvenliklerinin düzenlenmesi 2926 sayılı Tarım Bağ-Kur'u kapsamındakilerin de bu madde kapsamında kapsama alınmalarını beraberinde getirmiştir.

5510 Sayılı Kanunun 4/1-b hükmü gereğince sigortalı sayılanlar;

1. Köy ve mahalle muhtarları;

2. Hizmet akdine bağlı olmaksızın kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlardan:

a) Ticari kazanç veya serbest meslek kazancı nedeniyle gerçek veya basit usulde gelir vergisi mükellefi olanlar,

b) Gelir vergisinden muaf olup esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı olanlar, 3. Şirket ortağı olanlar:

a) Kollektif şirketlerin ortakları, b) Limited şirketlerin ortakları,

c) Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketlerin komandite ortakları, d) Adi komandit şirketlerin komandite ve komanditer ortakları,

e) Donatma iştirakleri ortakları,

f) Anonim şirketlerin yönetim kurulu üyesi olan ortakları,

4. Tarımsal faaliyette bulunanlar (çiftçiler).

5. 10/7/1953 tarih ve 6132 sayılı "At Yarışları Hakkında Kanun" kapsamında faaliyet gösteren jokey ve antrenörler,

5510 sayılı Kanuna göre 4/1-b kapsamında sigortalı sayılması gerekenler kendilerine ait veya ortak oldukları işyerleri üzerinden 4/1-a kapsamında sigortalı sayılmayacaklardır. Ancak, daha önce başlamış olan sigortalılıkları var ise kesintiye uğrayıncaya kadar 4/1-a kapsamında sigortalı sayılacaklardır.

4.1.2.1.3.Kamu İdarelerinde Çalışanlar (Memurlar) (m. 4/1-c)

5510 sayılı Kanun, Kamu idaresini, "10.12.2003 tarih ve 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanununun 3. maddesinin 1. fıkrasının (a) bendinde belirtilen idare ve kurumlar ile bunların ödenmiş sermayesinin %50'sinden fazlasına sahip oldukları ortaklıkları veya özel kanunlarına göre personel çalıştıran diğer kamu kurumlan" olarak tanımlamıştır (m.

3/21). Bu kuramların neler olduğu Kamu Mali Yönetimi Kanunu ekinde ayrıntılı olarak sayılmıştır. Bu kurumlarda çalışanlardan,

• Kanunun 4/1-a kapsamında olmayanlardan kadro ve pozisyonlarda sürekli olarak çalışıp, ilgili Kanunlarında 4/1-a kapsamında olanlar gibi sigortalı olması öngörülmemiş olanlar (memurlar)

• Kanunun 4/1-a ve 4/1-b bentlerinde tabi olmayanlardan, sözleşmeli olarak çalışıp, ilgili kanunlarında 4/1-a kapsamında olanlar gibi sigortalı olması öngörülmemiş olanlar (sözleşmeli personel) ile 657 sayılı Devlet Memurları Kanununun 86.

maddesi gereğince açıktan vekil olarak atananlar,

sigortalı sayılmışlardır. Esasen statü hukukuna göre çalıştırılan memurlarla ilgili hükümler, aşağıda sayılan gruplar için de aynen uygulanacaktır. Nitekim,

a) Kuruluş ve personel kanunları veya diğer kanunlar gereğince seçimle veya atama yolu ile kamu idarelerinde göreve gelenlerden, bu görevleri sebebiyle kendilerine ilgili kanunlarında Devlet Memurları gibi emeklilik hakkı tanınmış olanlardan hizmet akdi ile çalışmayanlar,

b) Başbakan, bakanlar, TBMM üyeleri, Belediye Başkanları, il encümeninin seçimle gelen üyeleri,

c) 4/1-c kapsamında iken bu kapsamdaki kişilerin kurduğu sendikalar ve konfederasyonlar ile sendika şubelerinin başkanlıkları ve yönetim kurullarına seçilenlerden aylıksız izne ayrılanlar,

d) Harp okulları ile fakülte ve yüksekokullarda Türk Silahlı Kuvvetleri hesabına okuyan veya kendi hesabına okumakta iken askeri öğrenci olanlar ile astsubay meslek yüksekokulları ve astsubay naspedilmek üzere temel askerlik görevine tabi tutulan adaylar,

e) Polis akademisi ile fakülte ve yüksekokullarda Emniyet Genel Müdürlüğü hesabına okuyan veya kendi hesabına okumakta iken EGM hesabına okumaya devam eden öğrenciler,

sigortalılık hak ve yükümlülüklerinin değerlendirilmesi bakımından 4/1- c kapsamında geçmiş süreler olarak değerlendirilecektir. Ancak, (d) ve (e) bentlerinde belirtilen okulları tamamlamadan ayrılanların veya tamamlamalarına rağmen görevlerine başlamadan ayrılanların bu okullarda geçen eğitim süreleri sigortalılık süresinden sayılmayacaktır.

Anayasa Mahkemesinin iptal kararlarından sonra 5754 sayılı Kanunla, 5510 sayılı Kanunda yapılan önemli değişikliklerden biri de, 5510 sayılı Kanunun kısa vadeli sigorta kolları ile ilgili hükümlerinin 41-/c kapsamında bulunan sigortalılara, bu kapsamda oldukları sürece uygulanmayacak olması ile ilgili düzenleme ile getirilmiştir. Öte yandan kapsamla ilgili 4. maddenin uygulanmasına ilişkin usul ve esaslar, başta sosyal sigorta işlemleri yönetmeliği olmak üzere yönetmeliklerle düzenlenecektir.

4.1.2.1.4.Sigortalıların İşleri Nedeniyle Geçici Olarak Yurt Dışında Bulunmaları

5510 sayılı Kanun 4. madde kapsamındaki sigortalıların işleri nedeniyle yurtdışında bulunmaları halinde sigortalılık ilişkilerinin nasıl devam edeceği hususunu da düzenlemiştir.

Buna göre (m. 10);

• İşverenleri tarafından geçici görevle yurt dışına gönderilen 4/1- a kapsamındaki sigortalılar,

• Mevzuatlarında belirtilen usule uygun olarak yurt dışına gönderilen 4/1-c kapsamındaki sigortalılar ve

• Sigortalılığına esas olan çalışması nedeniyle yurtdışında bulunan 4/1-b kapsamındaki sigortalılar,

bu görevlerini yaptıkları sürece hem kendileri hem de işverenleri bakımından 5510 sayılı Kanundan doğan hak ve yükümlülükleri devam edecektir.

Sigortalıların görev veya işleri nedeniyle yurt dışında bulundukları sürenin tespiti için (SSİY, m. 86):

• 4/1-a ve 4/1-c kapsamındaki sigortalılar için işverence görevlendirildiklerine dair görev belgesinin,

• 4/1-b kapsamındaki sigortalılar için yurt dışında işleri nedeniyle bulunduklarına dair beyan belgesi ve bunu destekleyen diğer belgelerin,

ibrazı istenir. Kurum tarafından da sigortalıların yurt dışında bulunma halini belgeleyen diğer bilgi ve belgeler de kullanılabilir.

4.1.2.2.Bazı Sigorta Kolları Bakımından Sigortalı Sayılanlar (Kısmi Sigortalılar)