Hz Muhammed’in (sav.) Rabbini Görmediği

Kâdî Abdülcebbâr, Ka‘b el-Ahbâr’ın (ö. 32/652-53 [?]) “Allah konuşma ve görülmesini Musa ile Muhammed arasında paylaştırdı, Musa ile iki kere konuştu, Muhammed onu iki kere gördü” dediğini, bunun üzerine Mesrûk’un (ö. 63/683 [?]) Âişe’ye (ra) giderek konuyu sorduğunu aktarır.225 _{Kâdî Abdülcebbâr’ın rü’yetullahın}

gerçekleşmeyeceği konusunda rivayet edilen hadisler arasında zikrettiği ve buna delil olarak kullandığı hadisin ne Buhârî’de226 _{(ö. 256/870) ne de Müslim’de}227 _{(ö. 261/875)}

221 _{Tâhâ, 20/110.}

222 _{Mâtürîdî, Kitâbü’t-tevhîd, 141}:15-17_{; a.mlf., Te’vîlâtü’l-Kur’ân, 5: 165}:15_-166:8_. 223 _{Nesefî, et-Temhîd, 220}:6-11_.

224 _{Mâtürîdî, Kitâbü’t-tevhîd, 145}:13_{; Nesefî, et-Temhîd, 221}:1-3_.

225 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 228}:12_-229:3_{; a.mlf., Fazlü’l-i‘tizâl, 159:1-3.} 226 _{Buhârî, “Tefsîr”, 53.}

rivayet edilen metninde Ka‘b’ın sözünü duyan Mesrûk’un bilgi almak için Âişe’ye (ra) gitmesi iddiasına ilişkin bir açıklama geçmektedir. Müslim metninde Âişe’nin (ra) Mesrûk yanında oturuyorken Allah’ın görülmesi meselesini gündeme getirdiği, Buhârî rivayetinde ise Mesrûk’un bu konuyu sorduğu ifade edilmektedir. Kâdî Abdülcebbâr’ın olaya ilişkin geri kalan aktarımı, Âişe’nin (ra) tepkisini daha güçlü tasvir etmesi dışında bu hadis kaynaklarındaki rivayetlerle örtüşmektedir. Rivayet edildiğine göre Mesrûk “Ey müminlerin annesi, Muhammed rabbini gördü mü?” diye sormuş, o da üç kere “Sübhanallah! Söylediğin şeyden dolayı tüylerim diken diken oldu. Sana bunu söyleyen kesinlikle yalan söylemiştir. Sana kim Muhammed rabbini gördü derse, kesinlikle yalan söylemiştir. Allah ‘gözler onu idrak edemez, halbuki o gözleri idrak eder’,228 _{‘herhangi bir beşer ile Allah’ın konuşması ancak vahiy ile}

olabilir’229 _{buyurmuştur…” diyerek cevap vermiştir. Bunun üzerine Mesrûk, “Allah}

kitabında ‘onu iniş esnasında bir daha gördü’230 _{demiyor mu?” diye sorunca Âişe (ra)}

“Ben bu ümmetin ilkiyim, Resûlullah’a bunu sordum, o Cibrîl’dir, onu Allah’ın yarattığı sûret üzere iki defa gördüm dedi” şeklinde cevap vermiştir.231 _{Mu‘tezile bu}

hadisin rü’yetullahın imkansız olduğunu kanıtladığını iddia etmektedir.

Öte yandan Eş‘arîler ve Mâtürîdîler, Âişe’nin (ra) Hz. Peygamber’in Allah’ı görmediğini söylemekle rü’yetullahın imkansız olduğunu kastetmediğini iddia etmektedirler. Onlara göre kasıt, miraçta görmenin gerçekleşmediğidir. Eş‘arî rivayette geçen “kim Muhammed’in rabbini gördüğünü iddia ederse Allah’a büyük bir iftira atmıştır” ifadesindeki görme fiilinin geçmiş zaman kipinde olmasından hareketle, kastın dünyada görmenin gerçekleşmediği olduğunu söyler.232 _{Pezdevî de,}

Âişe’nin (ra) Hz. Peygamber’in miraç gecesi Allah’ı görmediğini vurguladığını ve hadisin Allah’ın yalnızca dünyada görülmeyeceğine işaret ettiğini aktarır.233 _Bu

çerçevede Eş‘arîler ve Mâtürîdîler’in rivayete ilişkin genel kanaatinin, Âişe’nin (ra) Allah’ın dünyada görülmesi iddiasına itiraz etmesi olduğu anlaşılmaktadır. Eş‘arî, onun müminlerin kıyamet günü Allah’ı göreceklerini ifade eden hadisin ravilerinden 228 _{el-En‘âm, 6/103.} 229 _{eş-Şûrâ, 42/51.} 230 _{en-Necm, 53/13.} 231 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 228}:12_-229:3_. 232 _{İbn Fûrek, Mücerred, 81}:17-21_. 233 _{Pezdevî, Usûlü’d-dîn, 83}:13-15_.

biri olmasının bu görüşünü desteklediğini söyler.234 _{Nitekim bu mezheplerin}

rivayetteki olumsuzlamanın dünyada görme ile sınırlı olduğu iddiası metne uygundur. Bununla birlikte miraçta Hz. Peygamber’in Allah’ı gördüğü de iddia edilmiştir. Bâkıllânî Âişe’nin (ra) miraç gecesi Hz. Peygamber’in Allah’ı kalbiyle gördüğünü, İbn Abbâs ve başka bazı sahabenin ise baş gözü ile gördüğünü kabul ettiklerini söyler.235 _{Ancak Kâdî Abdülcebbâr İbn Abbâs’ın (ö. 68/687-88) Hz. Peygamber’in}

Allah’ı gözüyle değil kalbiyle gördüğünü söylediğini236 _aktarır.237 _{Bâkıllânî bu}

rivayetlerin rü’yetullahın mümkün olduğunu gösterdiğini iddia etmektedir. Ona göre rü’yetullahın açık olarak imkansız olması herkesin aynı fikirde birleşmesini gerektirir. İhtilafın varlığı ise rü’yetullahın imkansız değil mümkün olduğunu göstermektedir.238

Bu açıdan bu kelamcıların aynı kişiden gelen rivayetler arasında kendi yaklaşımlarına uygun olanını benimseyip, diğerini görmezden geldiği söylenebilir.

Mu‘tezile’nin rü’yetullahın gerçekleşemeyeceğine delil olarak kullandığı bir hadis daha vardır. Ebû Zer’in (ö. 32/653) Hz. Peygamber’e “rabbini gördün mü” diye sorduğu, Hz. Peygamber’in cevaben “nurdur, onu nasıl göreyim” dediği rivayet edilmektedir.239 _{Kâdî Abdülcebbâr, bu cevap ile “onu göremem” anlamının}

kastedildiğini belirtmekte ve hadisi rü’yetullahın gerçekleşmeyeceğine dair bir haber olarak aktarmaktadır.240

Eş‘arîler ve Mâtürîdîler, Mu‘tezile’nin bu hadise yaklaşımını eleştirmektedir. Eş‘arî Mu‘tezile’nin Allah’ın hakikatte nur olduğunu kabul etmediği için bu hadisi rü’yetullahın gerçekleşmeyeceği konusunda delil olarak kullanamayacağını söyler.241

Ona göre bu hadis, gözün bu dünyada yaratılmış nurları bile hakikati üzere idrak etmekten aciz olduğu, bu yüzden Allah güçlendirmedikçe Allah’a bakamayacağı

234 _{İbn Fûrek, Mücerred, 81}:17-21_. 235 _{Bâkıllânî, el-İnsâf, 170}:11-16_. 236 _{Müslim, “İman”, 284, 285.} 237 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 229}:4-5_. 238 _{Bâkıllânî, el-İnsâf, 179}:16-21_. 239 _{Müslim, “İman”, 291.} 240 _{Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, 4: 228}:9-12_. 241 _{Eş‘arî, el-İbâne, 51}:7-9_.

bağlamında değerlendirilmelidir.242 _{Bu düşünce Eş‘arî’nin Allah’ın hakikatte nur}

olduğu kabulüne dayanır.243

Mâtürîdî ise, Hz. Peygamber’in Ebû Zer’in sorusunu tenkit etmemesini delil olarak kullanmaktadır. O, Hz. Peygamber’in, kendisine sorulan soruda gözle görmenin kastedildiğini, soruyu soranın da kalbin rü’yetinin ilim olduğunu ve Hz. Peygamber’in soruyu sormaya sebep olan olaydan önce de bu ilme sahip olduğunu bildiğini söyler. Mâtürîdî buna rağmen Hz. Peygamber’in soruyu soranı ayıplamaması ve sorudan men etmemesinin rü’yetullaha delil olduğunu düşünmektedir. O, Hz. Peygamber’in bu tavrının yumuşak bir üslup olduğunu ve dolayısıyla sorulan görme biçiminin -yani baş gözüyle görmenin- gerçekleşmesinin uzak bir ihtimal olmadığına işaret ettiğini kabul etmektedir.244

Eş‘arî’nin Allah’ın nur olduğu kabul edilmeden hadisten Allah’ın görülemeyeceği hükmüne ulaşılamayacağını iddia etmesi ve Mâtürîdî’nin sorunun kınanmamasını ön plana çıkarması, Hz. Peygamber’in cevabını göz ardı etmektedir. Halbuki cevap oldukça açıktır ve onun Allah’ı görmediğini ifade etmektedir. Bununla birlikte hadisin ifade ettiği anlam, Mu‘tezile’nin de Ehl-i Sünnet’in de iddiasını desteklemeye müsait görünmektedir. Nitekim hadiste görememenin Allah’ın zâtı ile de Hz. Peygamber’in insan olarak durumu ile de ilişkilendirilmesi mümkündür. Birinci değerlendirmede Allah’ın nur olmasının zâtı ile ilgili bir görülemezliği ifade ettiği kabul edilirken, ikinci değerlendirmede nurun görülememesinin göz ile ilgili olduğu kabul edilir. Bu durumda hadisin anlamına ve rü’yetullah açısından doğuracağı sonuca ilişkin yorum, bu değerlendirmelerden hangisinin tercih edileceği ile ilgilidir. Ancak bu durum, hadisin gözün yapısındaki bir değişiklik ya da Eş‘arî’nin dediği gibi, gözün gücünün artması ile Allah’ın görülebileceği yorumuna müsait olduğunu göstermektedir. Bu nedenle Mu‘tezile’nin hadisi Allah’ın görülmesinin imkansızlığına yorumlaması tartışılmaz bir hüküm olarak görülmemelidir.

242 _{Eş‘arî, el-İbâne, 50}:2-7_. 243 _{Eş‘arî, el-İbâne, 51}:7-8_.

Mu‘tezile’nin rü’yetullahın imkansız olduğu iddiasının sem‘î delillerini böylece ele almış olduk. Şimdi, daha geniş bir toplumsal zemini olan Allah’ın görülebileceği kabulünü ele almak istiyoruz.